Halil Haxhosaj: Koha dhe hapësira nyjëtime

KOHA DHE HAPËSIRA NYJËTIME DOMINUESE NË VEPËR

Nga Halil Haxhosaj

Krijuesja Mevlyde Saraçi është e njohur për lexuesin me disa vepra në poezi të botuara deri tash si dhe me veprën në prozë “Kur jeta duhej jetuar ( Kujtime nga ditët në flakë)”, botuar nga Klubi letrar “Gjon Nikollë Kazazi” i Gjakovë, më 2003 dhe të përkthyer në gjuhën angleze nga Lola Ukaj dhe Manuella Markaj, botuar nga QKPSHA (Qendra kombëtare e poetëve, shkrimtarëve dhe artistëve “Gjakova”), më 2012 në Gjakovë.

Që në fillim duhet të konstatoj se kjo vepër e kësaj autoreje ka disa specifika, të cilat të ndërfusin nëpër disa hallka e nyjëtime, pse jo edhe teorike, sepse vepra qëndron në disa kënde si vepër me memoare, ditar i luftës, tregime që trajtojnë një kohë të rëndë e me peshë, sakrifica e tragjedi, si dhe një roman paksa të forme tjetër. Por, të gjitha këto kanë nga pak të të gjitha atyre që i njohin teoritë letrare dhe kurorëzim i të gjithave, madje edhe strumbullar, është përkthimi në gjuhën angleze, i cili madje mund të konsiderohet edhe si një ribotim, sepse në të janë shtuar edhe 70 faqe të reja e tejet interesante me fakte reale, që janë fotografi, shkrime të gazetave të kohës dhe të qendrave informative, aktgjykime, dëshmi, e të tjera. Andaj vepra në anglishte mbarset, pasurohet dhe merr edhe një trajtim paksa më dokumentar sepse paraqet një pasuri nga autorja, e cila e ka parë si të nevojshme ta shtojë në këtë botim, që në fillim e konsiderova ribotim.

Kjo vepër e Mevlyde Saraçit është një dëshmi dhe një pasqyrim real i një realiteti kombëtar historik që ka ndodhur në Kosovë, por saktësisht në Gjakovë, në ato vite, në të cilat zhvillohen ngjarjet, ndodhitë, përjetimet, por edhe sakrificat në tehun e shpatës për jetë a vdekje. Dhe të gjitha këto, por edhe shumë e shumë përjetime, kujtime, përkujtime, por edhe tragjedi të tjera, shprehen artistikisht nëpërmes penës së shkrimtares Saraçi, e cila në realitet është edhe personazhja, pse jo edhe rrëfimtarja artistike e veprës. Ky kombinim e binom sintetizohet duke manovruar me penën e autores, e cila patjetër duhet t’i luaj të dyja rolet që “ia ka ngarkuar vetes”. Andaj, edhe kryepersonazhja e veprës shpesh përshkruhet në pozita të ndryshme, pse jo edhe në pozita të të gjitha femrave që ishin të tilla në ato momente të turbullta të asaj kohe që “Kur jeta duhej jetuar në kujtimet nga ditët në flakë”. Dhe e tillë ishte ajo jetë edhe reale e njerëzve të asaj kohe, por edhe artistike e personazheve të veprës letrare. Tërë lënda artistike e veprës strukturoret duke depërtuar nëpër 67 nyjëtime artistike, të cilat mund të jenë edhe rrëfime artistike, fletë ditari jete e personazhit kryesor, por pse jo edhe rrëfime apo tregime të një lloji të caktuar artistik. Ky strukturim nuk është i njëtrajtshëm, madje as i zorshëm e statik, por në brendësinë e vet ka një ngjizje tepër dramatike, e cila rrëshqet shpejt, por me maturi si rrëfim i caktuar dhe i qëllimshëm i përzgjedhur nga autorja, për ta shpërfaqur për lexuesin, tash edhe si dëshmi, por edhe si art letrar. Dhe këtij synimi kjo autore ia arrin me sukses dhe me një dëshmi tepër të theksuar e të qëlluar syninimisht. Të gjitha ngjizjet janë qeliza të indit të tmerrshëm të luftës së fundit në Kosovë, e cila ishte aq tragjike, aq e rëndë dhe aq e pakuptimtë sa që ia ka kaluar edhe asaj fashiste të kampeve naziste të përqendrimit në disa shtete të Evropës të kohës së Luftës së Dytë Botërore. Edhe në faqet e veprës “Kur jeta duhej jetuar” e autores Mevlude Saraçi është një pasqyrimi me dy sfonde: realiteti apo realja dhe artistikja, apo ajo e krijuar dhe e shkruar nga shkrimtarja. Ky pasqyrimi bëhet dhe shikohet qartë në pasqyrën e Luftës së fundit çlirimtare të Kosovës, por edhe të kohës plot trazira të para kësaj lufte. Koloriti i vrazhdët i kësaj paraqitje buron nga frymëzimet e shkrimtares, e cila poashtu është një binom i personazhes së veprës. Dhe frymëmarrja e këtillë nuk ngushtohet, por përkundrazi, rrjedhë nëpër vijat e saj që nga burimi e deri në derdhje në ditët e arta të lirisë përplot tragjedi, sakrifica, dhimbje, shkatërrime e të tjera e të tjera.

Vepra “Kur jeta duhej jetuar ( Kujtime nga ditët në flakë)”, fillon me trokitjen e policëve serb në derën e kryepersonazhes e me burgosjen e saj dhe përfundon me kthimin në Kosovë. Këto kallëzime bëhen në rrëfimet me titullin “Arrestimi” dhe “Kthimi në Kosovë” që janë dyert e hapjes, por edhe të mbylljes së kësaj odisejade të shkrimtares, tani personazhes kryesore të veprës, sepse: “Dy bisha të tërbuara kishin zgurdulluar sytë, sikur donin të më përpinin. – Tije zonja X? – më tha njëri praj tyre”, për të përfunduar në fund të librit: “Kosova kishte marrë udhë të mbarë. Kishte filluar të ngrihej në këmbët e veta dalëngadalë. Plagët e lirisë kishin filluar të shëroheshin. Rruga dhe dëshmia e shekujve po merrnin trajtën e tyre ...”.

Në disa dromca të shpërfaqura në libër hasen edhe elemente nga intimiteti, dhimbja, ofshama, sakrifica, por edhe ndjenja e gruas shqiptare si aktiviste, luftëtare, udhëheqëse, krijuese, nënë, bashkëshorte, fqinje, bashkëqytetare, mësuese, humaniste, e të tjera e të tjera. Gërshetimet e të gjitha këtyre këndeve dhe gërshetimi i tyre rrjedh nëpër sfondet e një kohe dhe hapësire të caktuar, pse jo edhe të shënuar historikisht. Madje kjo histori e nënshkruar nga të gjitha këto aktivitete, nëse mund të cilësohen si të tilla, marrin kurorën e sendërtimit sot me rastin e botimit të veprës në gjuhën angleze, sepse të gjitha instancat e botës, mund t’i shohin këto pasqyrime të dokumentuara në njërën anë, por edhe të përjetuara nga gratë e Kosovës, në anën tjetër. Duke e ngritur veprën mbi këtë piedestal të komunikimit, luftës së Kosovës te ndërkombëtarët dhe qarqe të tjera botërore i shtohet edhe ky libër dokument dhe përfaqësues i një gjinie që shpesh nga ta, këtu, në këto hapësira, është konsideruar si tabu temë.

Më këtë vepër, por edhe më të tjerat, krijuesja Mevlyde Saraçi, e ka ndriçuar një obligim që ka pasur, por e ka shpaguar edhe sakrificën e saj dhe të gjitha femrave shqiptare të Kosovës, në fund të shekullit XX në këtë hapësirë.

Kjo vepër e ka shtuar vlerën e vet, e ka zmadhuar atë, e ka shtrirë dhe zgjeruar duke u përkthyer në gjuhën angleze dhe është një pasuri jo vetëm për bibliotekat tona këtu në shqiptari, por edhe me gjerë.