Roland Gjoza: Ju tregoj skutat e Kadaresë

Ju tregoj skutat e Kadaresë

Nga Roland Gjoza

Ismail Kadare

Nuk do të kisha shkruar po të mos ishte Kadareja. Pata fatin ta njoh në disa rrethana të vogla. Po më parë dua të sqaroj këtë që thashë më sipër. Në shkollë bënim orë letrare Llazar Siliqin, Resul Bedon, Aleks Çaçin, Andrea Varfin, këta shkrimtarë (të më ndiejnë) që nuk më frymëzonin asgjë. Unë atëherë lexoja Heminguejn, Remarkun, Çehovin, Drajzerin dhe Kadareja më tronditi me novatorizmin e tij, poetikën e ndritshme aq të freskët, gjetjet fantastike tejet të guximshme (“Përbindëshi”, “Gjenerali i ushtrisë së vdekur”, “Shekulli im”), të cilat nuk i ndeshje në letërsinë shqipe. Atëherë shkruhej për jorganin, që hyri në fshat, ndërsa Kadareja fuste me një furgon të harruar Kalin e Trojës në kryeqytetin shqiptar. Këto janë harruar. “Përbindëshi” i botuar në revistën “Nëntori” u konfiskua. Kadareja u kritikua ashpër. “Gjenerali i ushtrisë së vdekur” u diskutua në Lidhjen e Shkrimtarëve, që ka qenë te korpusi i dytë i Teatrit Kombëtar. U kritikua për pacifizëm. E ka mbrojtur plotësisht vetëm Skënder Luarasi. Midis të tjerave, ai tha: “Kam guximin të them se ky djalosh na e ka kaluar. Për mua, kjo është vepra më e mirë për Luftën Nacionalçlirimtare. Ju të gjithë, bashkë me mua, kemi luftuar dhe kemi shkruar libra të mirë. Ky djalosh s'ka luftuar dhe ka shkruar librin më të mirë”. Dihet se ç’mund të bëjë zilia. Ajo është në gjendje të shërbejë si pretekst për një luftë e jo më të mos vrasë një talent të ri. Romani u kritikua, ndonëse u pëlqye shumë. Ishte një konceptim i ri, një frymë e kohës botërore, jo e kohës provinciale shqiptare. S’duhet të habitemi me këtë që po ngjet sot më Kadarenë. Ai edhe atëherë është pritur me polemika dhe debate. Të gjithë ishin kureshtarë për të ditur së ç'po shkruan Kadareja, tashmë ishte një mit i pashpallur. Ishte bukur kur cenohej nga pak ky mit. Dhe ai goditej gjithmonë dhe i hiqnin nga një cifël. Ishte i rrethuar me pak tym baruti, sikur vinte dhe shkonte në luftë. Donin t'ia këpusnin kokën. Rruga e tij ishte nga apartamenti i tij kubist në Broduei (Rruga e Barrikadave), Bulevardi i madh, Lidhja e Shkrimtarëve dhe diku midis këtyre, me pak lëvizje majtas e djathtas, ishte gijotina e Revolucionit Francez (që e kishte aq për zemër diktatori) ku e prisnin Robespierët, Maratët, Dantonët me duart e zhytura në gjak. Kadareja u dha, për mua ai gjithmonë ka qenë gati, ai nuk shtirej, e kishte lënë veten të vendosnin. Atij i vonohej vendimi gjer ditën kur iku. Unë e kam parë nga afër dhe nga larg Kadarenë. Isha lexuesi i tij i talentuar. E kuptoja. Nëpërmjet librit të tij hyja në intimitetin e tij si njeri. Ai treçerek ishte shkrim, frymë jashtë botës sonë. Pikërisht kjo i jepte kurajë për të qëndruar fort si fantazmë, ndërsa çerek ishte Kadareja që kur hynte në Lidhje nuk përshëndeste njeri dhe porosiste një çerek kafe pa ndier fare turp. E donte Dhimitër Xhuvanin. Me të luante shah. Pëshpëritnin për Kadarenë, e shanin me zë të ulët, nuk e duronin, shpifnin për të. Kadareja ishte sfidant pa dashje. Ai prapë edhe në këtë çerek ishte sërish fantazmë. O Zot, si mund ta durojë fantazmën një shkrimtar i propagandës?!
Kadareja, për çudinë time të madhe, takohej me pastrueset e Lidhjes që s'kishin farë ndrojtjeje prej tij. Njëra prej tyre e kishte emrin Bedrije, një grua e zeshkët, shumë e shkathët, përplot me përvojë jete. Kadareja merrte prej saj të rejat e ditës. Ato i rrëfenin kronikën e qytetit që nuk shkruhej në gazeta. Pastaj ato i kërkonin para borxh dhe ai ua jepte.
Atëherë kam punuar si redaktor në gazetën “Drita”. Pothuaj një vit, ‘72-‘73, kur ndodhi prishja e madhe në letërsi dhe art (Plenumi IV) Kadarenë e shikoja shpesh. Ai kishte pamje të paafrueshme, të ftohtë. Por kjo ishte maska. Përtej asaj maske ishte Kadareja aristokratik, i lirë, bashkëshort, baba, dashnor, i dëshiruar, pse jo, dhe për një grimë aventurë. Por asnjëherë nuk i kalonte caqet. Një ndjeshmëri e hollë e ndritshme, një logjikë e hekurt, intuitë profetike, prakticitet i lindur për t'i marrë kthesat mirë. Ai nxitohej shumë, por nuk nxitohej. Çdo libër i ri i Kadaresë aludonte. Ishte një aludim tronditës, i frikshëm, ngazëllues. Të gjithë prisnin ç’do të ndodhte. Çdo libër dilte në kohën e vet dhe përjetonte vetëm rini. Ai nuk plakej. Po pikërisht ngaqë nuk plakej, kjo e shtonte dozën e frikës, se ai kështu konkurronte me një tjetër rival që luante si macja me miun me të, me një rival pretendues dhe në letërsi, me diktatorin. Dilte libri tjetër që ishte një festë për ne dhe pyesnim njëri-tjetrin: ”Po tani?”. Dhe ai vetë priste me ankth, me frikë, po ama me çerekun e vet, se treçereku s’pyeste, ai qëndronte kundrejt gijotinës i lumtur që shkroi dhe një tjetër libër të mirë. Kaq i mjaftonte. Vetëm çereku Kadarean jepej, thyhej, priste ta merrnin, po me buzëqeshjen e fitimtarit. Sa naiv! Ai jetonte si shkrimtar, por jo si një shkrimtar i zakonshëm, por si një shkrimtar botëror brenda një vendi të mbyllur, ku bëhej letërsi propagandistike. Kjo ishte thika me dy presa. Ja ç’ndodhte: “Kronikë në gur”, zhurmë e madhe. I vinin letra poshtë derës. E kërcënonin pinjojtë e familjeve gjirokastrite që gjenin veten në faqet e atij libri autobiografik. “Ç’bëhet me këtë Kadarenë? Pse me të do të merremi ne gjithmonë?”. Në atë kohë, flasim për vitet ‘70, Kadareja ishte bërë i famshëm në Francë. Ishtë verë. Një nga miqtë e mi, që studionte në Sorbonë, kur e pyeta më tha këto fjalë për Kadarenë: “Dy shkrimtarë janë sot të famshëm në Francë, Zhan Pol Sartri me ekzistencializmin dhe Kadareja me absurditetin vëllazëror”. Ç’gjenim ne shqiptarët në veprën e Kadaresë dhe ç’gjenin francezët? Ja këto ishin përmasat e pafundme dhe të rrezikshme të Kadaresë, këtij njeriu në pritje të vendimit për në gijotinë. Por këto janë harruar. Është harruar, bie fjala, “Pallati i ëndrrave”, “Doruntina”, “Prilli i thyer”. Ato nuk i botoi redaksia e romanit, se aty ishte shef një aparatçik stalinist S.K., por redaksia e novelës dhe e tregimit ku ishte shef Sami Çabej, një redaktor shumë i mirë i letërsisë. Kjo ishte një “hile” e të dyve për të shpëtuar veprën. Ajo doli me titullin “Gjakftohtësia”, në të cilin ishin përmbledhur këto tre romane. Kadareja u kritikua shumë ashpër, gijotina iu afrua te hyrja e pallatit kubist. Të gjithë pyesnin për spektaklin e radhës: “E ç'do të bëhet kësaj here?” Edhe ajri ishte mbushur me sindromën “Kadare”. Ky emër pothuaj u shndërrua në neurozë kombëtare. Sa herë ishim në kohë paqeje dhe kripa ishte thashethemnaja, do të flitej patjetër diçka për Kadarenë. Sa herë kishim festa, kinse do të harrohej apo do të shahej Kadareja. Por kur pllakosnin kohëra të rrezikshme dhe si gjithmonë partitë dhe qeveritë e përçara ndiheshin të pafuqishme për të dalë me një zë të vetëm, kërkohej Kadareja. “Ka shkruar Kadare?” “Jo,akoma, po do të shkruajë patjetër, ai s'na ka lënë kurrë në baltë”. Shkroi kundër Ramiz Alisë, të gjithë i thanë të lumtë. Por harruan shpejt. Libri i tij i mrekullueshëm “Nga një dhjetor në tjetrin” u përpi me një frymë. Shkroi Kadare “Pesha e kryqit”, një kryevepër në llojin e vet, të gjithë thanë: “Sa i guximshëm, ç'paska vuajtur i shkreti Kadare!”. Por fatkeqësisht u harruan të gjitha. Pjesa më e madhe e njerëzve që flasin kundër Kadaresë nuk e kanë lexuar Kadarenë. Po këta njerëz, kur u dëbuan kosovarët dhe ndodhi Rambujeja, thoshin të shqetësuar: “I lumtë Kadaresë, ç'shkruan, aman o Zot, ky është lider i vërtetë, veç e prishi me atë që i shërbeu Enverit!”. Dhe këta janë njerëz të thjeshtë që vuajnë më kot nga sindroma “Kadare”. Ishim në Gjirokastër. Viti 2002. Po xhironim një dokumentar për vlerat arkitekturore të qytetit në gur. Ishte një cikël dokumentarësh nga fondacioni amerikan "Ireks", që Gjirokastra të hynte në fondin e trashëgimisë botërore. Punonim në një dekor të jashtëzakonshëm, që edhe Hollivudi do ta kishte zili. Çdo operator i huaj që ka xhiruar këtu nuk u ka besuar syve. Vladimir Prifti, regjisori i filmit “Dasma e Sakos”, kishte në grupin e tij një operator të madh hungarez, që xhironte edhe për Hollivudin. Ai më tha për të se aq shumë e mahniti Gjirokastra, sa flinte shumë pak, zhdukej nëpër rrugicat me kalldrëm të qytetit dhe i binte ballit me dorë.
-O zoti Krisht, - thoshte, si i bërë tapë, ky është qyteti më i bukur në botë, një atelie i gatshëm, pa para, i denjë për filma të mëdhenj”. Këtu u lind dhe u rrit Kadare. Ishte e natyrshme që ne të fiksonim në shiritin manjetik shtëpinë e Kadaresë. Thanë se ishte djegur. Si, pse, kush i vuri zjarrin, me qëllim apo pa qëllim? Nuk na dhanë përgjigje. “Kadare e fali shtëpinë për t'u bërë muze. Pastaj ajo u dogj”, - na tha kryetari i bashkisë, një mjek kirurg. “Ka ardhur fondi dy herë, por është djegur. Ka shumë burokraci me këto fondet”, - e mbylli bisedën kryetari dhe na kërkoi leje që të largohej se kishte për të kryer një operacion. Ja dhe këtu sindroma “Kadare”. E gjetëm shtëpinë dhe filluam xhirimet. Ishim te “Sokaku i të Marrëve”. Të vinte keq të shikoje shtëpinë e shkrimtarit botëror të djegur. Dy karro të mbushura përgjysmë me llaç ishin harruar aty prej kohësh. Na duhej një intervistë nga një banor i lagjes. Një plakë kureshtare kishte dalë në dritare dhe molloiste me vete. E kuptova menjëherë që mezi priste të fliste: “E mo djema, ç'bëni ashtu, keni marrë lejë?" - tha ajo. “Po xhirojmë shtëpinë e Kadaresë”, - i thashë. “Nëno, do të thuash dy fjalë?” Ajo përgjigjet: “Nuk e dogjëm ne o bir, ne të flamosurit e shojtëm, se kishim frikë mos na digjeshin shtëpitë tona. Flakët vu, edhe zjarrin e kishim mangët nga Kadareja. E kam pasur shok klase, e dini ju? Bënte para false, që atëherë ia thoshte për këto punë. Hëngri birucën, e dini ju?" Dhe unë që e pyes: - “Ç'thua, moj nëno?!” - “Kështu si them unë”. - “Po pastaj?”. - “Iku, s'na pa më me sy”. - “Po ku iku?” - “E ku e di unë. Bredh botën thonë. Le ta bredhë. Punë e tij. Po ne, ama, na harroi. E kam pasur shok klase, jua thashë?” “Na e the”. Plaka: “Ne prit të vinte të këmbenim një llaf, të pinim një kafe si qëmoti të blojtur në gur, të na rrëfente i shëtituri ç’kishte parë, ai ç’nuk”. “Është bërë i madh, e njeh bota”, - i thashë unë. “Punë e tij djalo, s’më duhet, ai s’të flet me gojë, kaq di unë”. “Nuk na thua se kush ia dogji shtëpinë?” “Ju dashki qiqra në hell, djalo. Nuk pyet o jeto, se shtëpia e tij desh dogji shtëpitë tona? Kur e shojtëm, i gjeta një fletorkë të klasës së gjashtë plot me vjersha. E kam ruajtur, por ai s'ka ardhur. O jeto, e ka patur hak këtë që i ndodhi!” Ja prapë sindroma “Kadare”. Kjo plakë e çuditshme, që s’e pranonte kollaj famën e ish-shokut të klasës, i cili bënte monedha të rreme, më kujtoi kryqtarët e kryqëzatave në Shqipëri, që duan me çdo kusht t'ia baltënxijnë lavdinë. Sa e padurueshme qenka kjo lavdia e tjetrit! Këta kryqtarë, që vishen e mbathen te garderoba e Don Kishotit, e shajnë Kadarenë, e keqinterpretojnë, i ngulin gozhdë në këmbë dhe në duar (që të mos udhëtojë dhe të mos shkruajë) pastaj si qentë bastardë rrëmojnë në koshat e plehrave të historisë dhe nxjerrin prej andej me zell të tepruar ca rrecka të ndyra dhe na i shesin për rrobat e lolos në oborrin e mbretit. Këtyre qyqarëve u shkojnë fjalët e Krishtit: “Fali, Zot, se s'dinë ç’bëjnë!” Këta demokratë dhe shqiptarë të vërtetë, se kështu e heqin veten, kapen fort te ganxha Enver Hoxha. Atje u ka mbetur ora. Për Dritëro Agollin nuk thonë asgjë. Kadare ndoqi kohën, u përzie, Dritëroi s'hoqi as qimen e thinjur në vetulla, madje po shkruan kujtimet e nostalgjisë ku e përmend Enver Hoxhën si hero. Për Dritëronë asgjë, sepse ai ashtu ishte dhe ashtu është prapë. Mentalitet tribal. Dritëro Agolli quhet kudo poet kombëtar, patriarku i letrave shqipe. Vdesin e bien therror për të, por harrojnë se ai ka qenë kryetari i Lidhjes për 30 vjet, kur u futën në burg shumë shkrimtarë e artistë me miratimin e Lidhjes, me firmën e vetë kryetarit Dritëro Agolli. E kemi thënë më sipër, të gjitha fajet i ka pasur dhe i ka Kadare. Ç’iu desh të bëhej kaq i madh? Tani ka ardhur koha të paguajë haraçin, se na ka lënë shumë net pa gjumë dhe s'na ka hapur rrugë për t'u bërë edhe ne të famshëm. O njerëz, ç’i dhamë dhe ç’na dha Kadare? Ne i dhamë kacidhet për librat e tij, ai na dha dritën në fund të tunelit dhe kënaqësinë e madhe e të vërtetë që mund të japë vetëm një Moxart i letrave. Mos e mohoni këtë, o harrues: ç’lexuat midis rreshtave, ç'nënkuptuat, me sa dhimbje i përjetuat dramat e mëdha personale të Kadaresë kur pas çdo libri ngrihej sëpata e xhelatit të gijotinës. Këtë sëpatë, mos e harroni, o njerëz!