Ryzhdi Baloku: Dollapët e Tophanes

DOLLAPËT E TOPHANES

Nga: Ryzhdi Baloku

Peja si vendbanim njihej që nga antika, me një histori të gjatë e të bujshme u ngrit dhe u urbanizua në fushën pjellore, përgjatë rrjedhës së lumit, në një peizazh me bukuri të rrallë, jo shumë larg ujëvarës piktoreske ku buron Drini i bardhë, lumi më i madh i Kosovës.

Këndej dhe nëpër këtë qytet kaluan shumë pushtues. U pushtua e u ripushtua, u ndërtua e u rindërtua shumë herë gjatë periudhave të kaluara historike.

Në të kaluarën, Peja u zhvendos në drejtim të grykës së Rugovës, aty ku Lumëbardhi si një perlë me ujin e cemtë rrjedh me vrull duke u përplasur ijëve të kanjonit shkëmbor në shtratin që gjarpëron përbri rrugës e cila shtrihet në prehrin e bjeshkëve të Alpeve shqiptare, shkrepat e të cilave ia japin këtij peizazhi një pamje madhështore të një mrekullie magjepse që ngjall kënaqësi me bukurinë e saj të rrallë.

Në periudhën e sundimit të Perandorisë Osmane, ky vendbanim i lashtë gjatë shekujve u transformua duke e gërshetuar urbanistikën e saj tradicionale me tiparet e fizionomisë së kazasë orientale.

Asokohe, në qendër të saj, në Shyster mëhallë u ndërtua xhamia me shatërvan, ndërsa përreth këtij objekti fetar u ngritën dyqanet zejtare e tregtare me rrugë kalldrëmi që e karakterizojnë këtë kaza për traditë në punët artizanale. Aty pranë u ngrit edhe “Hani” si godinë bujtine në shërbim të tyxharëve e vizitorëve që vinin, ku kishin mundësi edhe për ta kaluar natën.

Projektimi i xhamisë me disa veçori karakteristike arkitekturale dhe ndërtimi i saj në Çarshi të Gjatë me gurët e gdhendur, që u morën nga rrënoja e kishës së kamotshme shqiptare të lënë pas dore, ndërtimi i medresesë dhe kullës së Pashës, u ngritën si margaritarë në tërësinë e stolive të arkitekturës së trashëguar autoktone. Duke u harmonizuar me tiparet orientale të kohës, i dhanë Pejës një pamje urbane me bukuri mahnitëse.

Përgjatë rrugëve veçonte vargu i modelit klasik të fenerëve me vajguri, të cilët qëndronin të varur nëpër shtyllat elegante si shandanë i koleksionit të një dekori oriental. Natën me dritën e flakës fenerët ndriçonin ambientin përreth duke i dhënë një pamje përrallore që ofronte një ndjenjë kënaqësie për syrin dhe shpirtin.

Jo larg Kalasë në afërsi të xhamisë, Haxhi Beu investoi në ndërtimin e hamamit luksoz për shërbime publike të banjës, ndaras për të dy gjinitë, me ambiente të mjediseve për djersitje, masazh dhe larje.

Pas shembjes së xhamisë së afërt, u ngrit tjetra më pranë këtij objekti me shumicën e të njëjtit material ndërtues, më ç’rast në mes tyre u krijua lidhshmëria në harmoni me arkitekturën dhe ambientin e kompleksit, duke krijuar pamje atraktive për vizitorët.

Përgjatë Tophanes shtrihej jazi. Uji i tij merrej nga Lumëbardhi ku së pari shfrytëzohej si energji për vënien në lëvizje të dollapëve që shërbenin si pajisje zejtarie, e pastaj për ujitje duke u shtrirë me rrjedhje kah fushat pjellore.

Me rrjedhën e vet jazi u jepte jetë dollapëve prej druri, që shërbenin për përpunimin e lëkurave dhe e gjallëronte këtë vend me punën e zejtarëve tabakë.

Edhe atëherë kur pas punës tabakët në mbrëmje shkonin nëpër shtëpitë e veta dhe njerëzimi binte në gjumë, ngjante që dollapët të punonin pa ndërprerë, duke u rrotulluar e rrapëlluar tërë natën.

Gjatë ditës, kalimtarët kureshtarë ndalonin aty për t’i shikuar sesi rrotulloheshin dollapët nga presioni i ujit që vepronte mbi lopatat e tyre që me lëvizje të njëtrajtshme njëra pas tjetrës hipnin e zbritnin pa ndalë.

Dollapët ishin një lloj lavatriqesh për larjen e lëkurave të kafshëve. Brenda tyre, duke u valëvitur e përplasur, laheshin e shpërlaheshin e pastaj i nënshtroheshin proceseve të mëtutjeshme përpunuese të produktit, si lëndë e parë në prodhimtarinë e veshmbathjes.

Të renditura njëra pas tjetrës, me kërcitje e rrapëllima, më ritëm e takte të caktuara, përkujtonin orkestrimin e marshimit me tupanë gjatë parakalimit të karvanit me ushtarë.

Rreth këtyre dollapëve banorët e kësaj treve thurnin proverba. Për kuptimin e jetës, me alegori shpeshherë thuhej: “Dynjaja është dollap-dollap”, kësaj thënieje i shtohej mendimi: “Sevap është me i pa sesi sillen e rrotullohen dollapët në Tophane”. Kjo frazë ndonjëherë plotësohej edhe me fjalë të urta: “Çdo përpjetës e ka teposhtën”, ose: “Qysh hip, ashtu edhe zbret”, pastaj: “Mos ia bën atë që nuk dëshiron të ta bëjë tjetri ty, sepse të gjitha kthehen në këtë dynja duke u rrotulluar si dollapët e Tophanes”. Thuhej, gjithashtu, se: Koria është një simptomë që nuk ç’kapet lehtë nga ndërgjegjja njerëzore, ajo e ndjek njeriun si hija e mëngjesit, e cila sillet në rreth gjatë tërë kohës duke u afruar gjithnjë e më shumë. Por, nëse është e rëndë, ajo njeriun e përcjell edhe pas vdekjes, në mbamendjen e kolektivitetit.

Për banorët e këtij vendi, dollapët e Tophanes ishin metaforë e krajatave të individit në batica e zbatica, në ngritje e zbritje, ndrydhje e shtrydhje, lehtësira e vështirësi dhe përjetime tjera jetësore.

Derisa tyxharët dhe zejtarët e ndryshëm i kryenin ritet fetare në xhaminë e Shatërvanit në Shyster mëhallë, e cila ishte qendra e kazasë, tabakët e Tophanes, pas punës së lodhshme shpeshherë bënin banjë në hamam. Aty krijohej një atmosferë e veçantë, një kënaqësi kolektive.

Duke e përkujtuar të kaluarën dhe duke e shoshitur në mendje çdo lagje veç e veç, xha Sokoli arrin deri te lagjja të cilën e donte më së shumti, të gjitha kujtimet e lidhnin me të.

Në lagjen Kapeshnicë ai kishte lindur e ishte rritur, në të kishin jetuar më shumë se tri apo katër gjenerata të paraardhësve të tij, për të cilët ishte në dijeni nga më të vjetrit. Shumicën nga ata i kujtonte me emra. Të dhënat për ta ishin përcjellë brez pas brezi deri në familjen e tij.

Për këtë lagje fliste me ndjenjë krenarie si për një vend kreshnikësh. Në të kaluarën, sa herë që është dashur, bijtë e saj ndër të parët i kishin dalë zot atdheut.

Kjo lagje e kamotshme e ngritur përbri grykës madhështore të bjeshkëve shkëmbore, rrëzë malit dhe bjeshkëve, e shtrirë përgjatë rrjedhës së Lumëbardhit dhe shtratit të tij gjarpëror, me shtëpi të dendura, rrugë e rrugica të ngushta, bëri që këtij ambienti t’ia japë një pamje piktoreske.

Me shikim nga lartësia duket si trekëndësh i zgjatur që vjen duke u ngushtuar në pjesën e saj perëndimore kah gryka. Kapeshnicën e ndan lumi nga pjesët tjera të qytetit deri te Zalli, e pastaj kufizohet përmes rrugës që shpie në parkun e Karagaqit, duke vazhduar me shtrirje përgjatë kanalit ujitës si vijë ndarëse me lagjen Zatra, e cila graviton në pjesën bregore të qytetit, që është ngjitas me male.

Persiatjet mbi lagjet e Pejës dhe të kaluarën e saj, xha Sokolit ia ndërpreu një krismë rrufeje që e zuri në befasi dhe e trembi. Pas këtij shpërqendrimi, ai me të shpejt u ngrit në këmbë dhe iu afrua dritares që të shikojë jashtë kah ia behu ajo rrufe në pikë të vapës. Pasi e zgjati trupin përpara e shtriu qafën anash që të shihte kah kishte vetëtuar. Vëzhgoi jo fort gjatë por vëmendshëm dhe sërish u kthye aty ku ishte ulur më parë, pa ndalur së shikuari jashtë me vështrim kah qielli që kishte filluar të mbulohej me re skaj qytetit.

Fragment nga prologu i romanit në dorëshkrim ...

Vazhdon