Speciale » Andrea
Fotaq Andrea: Faik fisnik Konica, Gjeniu dhe Ati i kombit modern shqiptar
E hene, 05.03.2012, 09:05 PM
Faik fisnik Konica,
Gjeniu dhe Ati i kombit modern shqiptar
Me rastin e 100 vjetorit të pavarësisë dhe 70 vjetorit të vdekjes së Faik Konicës
Ekskluzive nga Fotaq Andrea
Viti 2012 përkon me tri data të shënuara në Historinë e kombit shqiptar: u çel me 130 vjetorin e lindjes së Fan Nolit, këtij titani të mendimit dhe të veprimit; do vijojë me 100 vjetorin e ndritur të ditës së flamurit dhe të shpalljes së pavarësisë, si ngjarja më madhore që e lartoi popullin shqiptar në piedestalin historik të lirisë, mëvetësisë dhe të dinjitetit kombëtar; do përfundojë me 70 vjetorin e vdekjes së Faik Konicës, gjeniu shqiptar i të gjitha kohërave, që lëvroi me erudicion të thellë dhe veprimtari të gjithanshme patriotike në krejt fushat e botës dhe të jetës shqiptare, për një komb e qytetari përherë e më moderne, përherë e më dinjitoze.
Vetëm djalosh 20-21 vjeçar dhe i vetëm, më 1896-1897, Faik Konica çel në Bruksel, në kërthizë të kontinentit të lashtë, revistën e ndritur “Albania”, në rrugën “Albania”, me identitetin e tij nga “Albania”. Krenar që përfaqësonte një nga kombet më të lashtë në Evropë, Konica djaloshar tërhoqi me sukses vëmendjen e botës së qytetëruar se populli i tij, që kishte dhënë aq shumë historikisht për tërë atë qytetërim, meritonte më në fund drejtësi, liri, pavarësi, meritonte të mirëpritej denjësisht në bashkësinë e kombeve të zhvilluara.
Tri herë, siç thotë Apolineri, i dënuar me vdekje nga sulltani që në moshë të re, në polemikë të ashpër parimore e atdhetare me tërë forcat, qarqet dhe rrymat shoviniste e regresive të kohës, të brendshme e të jashtme, Faik Konica – poligloti, eruditi, enciklopedia lëvizëse, fisniku me prejardhje nga dera e lartë e Tepelenit dhe e Delvinës, zbuluesi i flamurit të Skënderbeut, diplomati emblematik, politikani i zhdërvjelltë e largpamës –, hodhi bazat e mendimit modern, estetik e filozofik shqiptar, në krejt fushat shoqërore, për një shndërrim rrënjësor të botës shpirtërore dhe konceptuale kombëtare, si dhe për një emancipim të lartë shoqëror. Në vargun e përndritur të Rilindësve tanë të Mëdhenj, ai shfaqet si një meteor gjigand në qiellin e zi të pushtimit osman të vendit dhe mbetet përherë e përjetësisht aktual, sepse vetë mendimi dhe veprimi i tij qëndrojnë në themel të botës shqiptare, si rrezatim i përhershëm i ardhshmërisë së saj.
Shquhet për gjithçka e në gjithçka, dhe albanologë e historianë janë në unison për të thënë që është Ai Ati dhe themeluesi i gjuhës letrare dhe të njëjësuar të shqipes, kësaj dekorate të artë të identitetit kombëtar, është Ai krijuesi i kritikës, estetikës, stilistikës e publicistikës shqipe, pa lënë mënjanë rolin e tij të shquar si bibliograf, sociolog, përkthyes, etnograf, novelist, poet e deri muzikant dhe estet. Është kësisoj portreti i gjeniut shqiptar të plotë e të përplotë, si krejt vepra e tij e shkruar dhe e pashkruar, e në radhë të parë si vetë kryevepra e tij “Albania” (1896-1909) me 121 numrat e saj, që përbëjnë 121 libra më vete, me tematikë gjithpërfshirëse, bashkëkohore e atdhetare.
Ja portreti i tij i skalitur nga mjeshtër të mëdhenj të penës shqipe, dhe mund të vijohet kësisoj edhe me autorë të tjerë e me tërë epitetet e merituara dhe të meritueshme për këtë gjeni të shkallës së epërme, Atin e Kombit modern shqiptar. Ai u shfaq si një pararendës Ataturk për ardhmërinë e Shqipërisë, me ide pjellore e frymë ndërtuese, me punë dhe jetë të vrullshme e të ngjeshur, përmes një polemistike nga më të ashprat e më të fuqishmet.
E megjithatë, përtej gjithë këtij diapazoni të pakrahasueshëm vlerësimi, që shkon gjer në fushat eliziane ku prehet Heroi, ç’nuk u tha për të, e ç’nuk u bë kundër tij, duke anatemuar, sharë e nxirë figurën e tij poliedrike, jo vetëm gjatë kohës kur jetoi e lëvroi, por edhe në 50 vjet komunizëm, kur donin të shuanin nga kujtesa kombëtare gjer edhe emrin e tij; po a mund të shuheshin vallë dy rruzujt diellorë të syve të tij të zgjuar, largpamës e rrezatues përjetë? U quajt “beu dembel a ëndërrues”, kur vepra e tij vetëm e shkruar, në shqip e në gjuhë të huaj, numëron mbi tremijë faqe të njohura gjer më sot, pa u shterur ende arkivat dhe bibliotekat e Evropës dhe të përtej Evropës, dhe pa u zbuluar ende fondi i plotë i epistolarit të tij; u cilësua nga një opinion miop si “sherrxhi” a “ngatërrestar” pikërisht ai polemist i talentuar që vërviste në majë të gishtave ironinë, sarkazmën, shpotinë, indinjatën ndaj injorancës, “levantinëve” dhe “mendjeve të klasit të katërt;” u urrye si shkrimtar, pa u kuptuar thelbi i shkrimeve të tij gjithë kombëtarizëm modern, në luftë kundër dukurive negative, intrigave, korrupsionit, paditurisë, fanatizmit konservator, mediokritetit e antivlerës, luftë që përbën një nga pikat kulmore të veprës së tij me aktualitet të gjithfuqishëm, pikërisht edhe sot, kur më shumë se kurrë kërkohet evropianizimi i shpejtë i Shqipërisë dhe futja e saj në BE; u pa gjithë frikë si karakter i rrëmbyer, gjaknxehtë, me gjuhë pa fre, me temperament egocentrik, që fshikullonte fort e me sharje të rënda, dhe u harrua se ai e shihte botëkuptimin e prapambetur shekullor të bashkëkohësve e bashkëkombësve të tij nga këndvështrimi i përparuar evropian, armatosur me kamzhikun rablejan e volterian, me forcën e fjalës shigjetare të Paskalit e Rusoit, të krejt protagonistëve kryesorë të revolucionit francez, armatosur me pretencën e famshme “J’accuse” të Zolasë –, dhe tërë këtë, vetëm e vetëm për të troshitur e tronditur fort apatinë, përgjumjen, plogështinë, pa lulka retorike e fjalë ditirambike; e shau ashpër “Naim beun, si poet bejtexhi, i tototove e tatatave”, po kur vdiq Naimi ama, e quajti “burrë me fletë”, engjëll të vërtetë, “yll i ndritshëm e i rrallë në qiell të Shqipërisë,” duke e ngritur në piedestal nderimi siç i takonte. Thonë se u sha, u gri, me këtë e atë, u prish, u ndreq, e sërish u prish me Zog e Nol, po u harrua se kur revoltohet gjeniu, në realitete të caktuara, me spontaneitetin e vet të fuqishëm (si të zemëroheshin vetë Perënditë!) shfaq ndjenja të tilla që i shpëtojnë edhe vetë arsyes thjeshtake e të thjeshtëzuar, shfaq një shpirt me origjinalitet të pashembullt, si tipar i forcës shpërthyese, që shkon gjer në harbim. Dhe shi këtu hedhin rrënjë e ngacmohen ndjenja dhe mendime të thella, gati të pakapshme në cilësinë e tyre përtej së zakonshmes, së rëndomtës, mesatares.
Mendja e tij e ndritur, kultura e gjerë dhe e shëndoshë, pena e mprehtë dhe e fuqishme, zhdërvjelltësia në veprim e në nismë, ndjenja dhe shija e hollë artistike dhe estetike, tipare këto të gjeniut me ndjeshmëri të skajshme, me intensitet veprimi e jete, me interesa të larmishme dhe lehtësi të kollajshme për të kaluar plot kompetencë nga një fushë në tjetrën, me aftësi të veçantë vëzhgimi gjer në hollësitë më të imëta, e mbi të gjitha, përkujdesi i tij në përkorë, përsosuri, qartësi, bënin që Faik fisnik Konica të linte ku e ku pas, pakrahasueshmërisht, botëkuptimin e ngushtë e të prapambetur të bashkëkombësve të tij, dhe të arrinte në kuotat e larta të mendimit e të estetikës evropiane.
Ai fare mirë mund të rreshtohej në radhët e simbolistëve të shquar francezë, belgë, etj. tek i njihte dhe i kishte përpirë veprat e tyre – nga Mallarmé e Moréa me gjak shqiptari, deri tek Bodelaire, Verlaine, Rimbaud, Schwob, Bruant, Barrès, Mendès, O. Mirabeau, Gide, Allan Poe, Willde, A. Billy, Apollinaire, miku i tij, e sa e sa emra të tjerë, të njohur nga afër prej tij –, kur dinte aq mjeshtërisht e spontanisht të zhonglonte jo thjesht me gjuhën frënge që e zotëronte përsosurisht, por edhe me forcën e gjuhës shqipe që vetë ai po e themelonte letrarisht: Loz "Avropa", me "Evropin" / Njëra-tjetrës i hedh topin,/ Edhe Evropa bën sehir. / Një të shtën' Avropa topit: /Nëpër dor'i shkoi" Evropit". / Dhe Evropa bën sehir... Bam"Avropa",/ bam"Evropi"!/ Ulërijnë: Ku ishte topi? etj. etj. Apo vargje të tilla në frëngjishte, kaq bukur, në gojën e një Afrikani “të egër” alegorik mes xhunglës: Adède, t’es belle, / J’aime tes gros nichons,/ Folichons,/ T’es ronde, / T’es blonde, vargje që për fat të keq edhe në “Veprat” e botuara të tij nuk janë përkthyer ende në shqip dhe që do mund t’i përshtatnim në gojën e Konicës sot: Adedë, e bukur je, / Cicat e mëdha m’i ke,/ Cicat e tua dua/ Pendë të lehta për mua/ Topolake ç’më je,/ Leshrat e verdhë ç’m’i ke.
Le të kujtojmë “lojën e morrave” nëpër thonjtë e palarë të policëve të doganës së Durrësit, me simbolikë kaq të fuqishme, le të kujtojmë se si përpara Apolinerit, ai e shndërroi pulën e zezë gati në mi, le të sjellim ndër mend Ali Bibiun tij të famshëm që endej lakuriq fushave të Tiranës më 1852, një “Adam” në parajsën koniciane, duke jetuar si natyristët e sotëm, karkacul dimër e beharë. Tek kemi parasysh episode dhe hollësi të tilla nga më fantastiket dhe po aq origjinale nën penën e tij, nuk ka si të mos mendojmë për talentin e tij të padiskutueshëm për të qenë edhe mjeshtri i parë simbolist shqiptar. Gjithçka tek ai, nga Dr. Gjilpëra (ai vetë!), e deri te SalemBoza, Abd’el Katl (Katili), Ib-el-Kelbin (Qelbin), etj. etj., janë simbolikë e fuqishme, e jo thjesht ironi e sarkazmë!
Jo, ai zgjodhi që 19-20 vjeç, njëherë e përgjithnjë, rrugën e ndritur të shqiptarizmës, të atdhedashurisë, të zgjimit kombëtar, qëkurse botoi më 26 dhjetor 1895 artikullin e parë “Shqipëria dhe Turqit” në organin e mirënjohur parisian të kohës “La libre Parole”, zgjodhi rrugën e vështirë dhe të mundimshme të “Albanias”, që edhe vetë emri të oshtinte fuqishëm jo vetëm në sallonet e kryeqyteteve të Evropës, por edhe në pallaveshët e politikanëve moskokëçarës e kumarxhinj me fatet e popujve. Asgjë në jetën e tij nuk ishte rastësi, por ishte rezultat i një qëndrimi të prerë, i një betimi në vetvete, tek e dinte, para së gjithash e mbi të gjitha, se do përplasej fort egër me vetë mentalitetet retrograde dhe paragjykimet, të cilat do shkonin aq larg sa, veç sharjeve e fyerjeve lumë për të, nuk do ta kursenin as në jetën personale e familjare. Këtu qëndron madhështia e tij, që kombin e tij ta shihte e ta trajtonte në përmasën reale evropiane që kishte pasur dhe kishte historikisht, që popullin dhe vendin e tij nuk do t’i ngatërronte kurrë me soj e sorrë-llapë turkoshanë, me individë zagarë e “zulu”. Andaj dhe ngriti lart imazhin e Shqipërisë historike, virtytet fisnike të Shqiptarit, nuk tha një fjalë të keqe për ta në gjuhë të huaj, kur në antitezë, në gjuhën e mëmës, s’e kurseu fshikullën dhe dajakun e vet, siç dinte ai, më mirë se kushdo ta bënte.
Gjithë jetën ia kushtoi një qëllimi fisnik, për të ringjallur “një popull shqiptar të shëndoshë, të shkafët, të buzëqeshur”, siç e thotë edhe vetë te “Dr. Gjëlpëra”, duke punuar për “stërvitjen e popullit” në rrugën e botëkuptimit dhe emancipimit modern shoqëror dhe duke “hapur udhë të ra si pionier fisnik, si apostull”, ashtu sikurse krejt “Albanian” e tij do ta shndërronte në terren stërvitjeje të emrave të mëdhenj të Rilindjes Shqiptare, në “palestrën e parë të shkrimtarëve shqiptarë”, sikurse thekson për të Enciklopedia Treccani.
Në përfundim, ma ka ënda të japë këtë anekdotë për mbretin e gjuhës shqipe Faik Konicën, që miku im i mirë Prof. Sherif Delvina, nipi i tij i denjë, nuk ngopet duke ma përsëritur, dhe unë, që nuk ngopem duke e dëgjuar: “Konica merr letër nga vëllai i tij Hyseni në Turqi, shkruar në shqip plot gabime. Konica që i përgjigjet: Mos më shkruaj me gabime, nuk të lexoj më, ose pastaj, më shkruaj në gjuhën që di ti më mirë”.
Shqipëria dhe Turqit
Nga Faik Konica
Përktheu dhe botoi në shqip për herë të parë Fotaq Andrea
Artikull i botuar në organin parisian “La libre Parole”, 25 dhjetor 1895.
Ngjarjet e Armenisë, nxitur nga intrigat angleze, e kanë shmangur disi vëmendjen nga çështja shqiptare, po aq interesante për Francën, duke qenë se Shqipëria është vendi ku luhen intrigat italiane.
Kemi marrë letrën e mëposhtme, autori i së cilës dëshiron të mbetet i panjohur, por që është Shqiptar dhe mban një emër të njohur në histori.
Politika e Sulltanit. Agjentët provokatorë.
Zgjimi i ndjenjës kombëtare që prej disa vitesh tek popujt e Perandorisë osmane, në Armeni, Kretë, Maqedoni, Shqipëri, nuk ka si të mos shqetësojë hordhitë mongolike që shtypin këta popuj. Por këto hordhi e hedhin vështrimin e tyre gjithë ankth në radhë të parë në drejtim të dy popujve të fundit. Qëkurse ne kemi ngritur kryet dhe po mjekojmë plagë pesë herë shekullore, qëkurse disa prej vëllezërve tanë kanë dhënë shenjë jete, Turqve iu futën të dridhurat, ndjenë se po afron ora kur ne – për të huazuar një shprehje origjinalisht të fortë – “do t’u fusim zjarrin në bythë” dhe do t’i bëjmë t’i turren ngushticës për t’u kthyer nga kanë ardhë.
Sulltani ka gjithnjë në dispozicion të tij disa qindra agjentë provokatorë, të gatshëm për gjithçka, qoftë edhe për të dhënë jetën. Dërgoi kështu një numër prej tyre në Armeni e u dha urdhër nga ana tjetër guvernatorëve t’u venin në ndihmë me tërë mjetet. Shumë shpejt filluan hekatombet e Armenëve. Ndërkohë, masakronte edhe disa Turq, me qëllim që t’ua hidhte fajin Armenëve. Dhe ndërkohë që njoftime të shkurtra, të thata e të rralla të Agjencisë Havas flisnin përciptazi për çka
Bëhej fjalë për gjetjen e mjetit për të shtypur në mënyrë të përgjakshme dhe të efektshme revoltën më të vogël, pa pasur Evropa të drejtën për të ndërhyrë, dhe pa mundur vetë populli të ankohet. Me një fjalë, kërkohej të fshiheshin prapa ligjshmërisë të gjitha barbaritë dhe të gjitha mizoritë turaniane. Çështja ishte e vështirë, por u gjet një përfundim: u mendua se regjimi parlamentar i jepte përgjigje si jo më mirë. Kjo zgjidhje do duket e çuditshme për ata që nuk kanë studiuar nga afër strukturën e Perandorisë osmane; por mjaft të ndiqem në arsyetimin tim dhe do krijohet bindja se krijimi i një parlamenti nuk ka qëllim tjetër dhe nuk do të ketë efekt tjetër veçse të ushtrojë një tirani më të madhe mbi popujt jo turq të Turqisë, për t’i dërrmuar përfundimisht.
Parlamenti turk : një mashtrim
Një nga kushtet për të vënë kandidaturën për deputet do të ishte sigurisht njohja e turqishtes si gjuhë e Parlamentit. Mirëpo, llogaritet jo më shumë se pesëmbëdhjetë mijë vetë numri i përgjithshëm i Kretasve, Maqedonasve dhe Shqiptarëve që flasin gjuhën turke. Dhe ata që e flasin, natyrisht që janë përfshirë në partinë turaniane. Për rrjedhojë – me përjashtim të Armenëve që e kuptojnë shumë mirë gjuhën osmane – gjithë popujt, duke përfshirë edhe Arabët do detyrohen ta shohin veten të përfaqësuar nga “turqizuesit”, të cilët përherë do votojnë për qeverinë.
-
- Dale, prisni pak; Turqit janë më hileqarë nga sa duken. Kanë parashikuar mundësinë e një rreziku të tillë; prandaj kanë vendosur që deputetët të mos zgjidhen me votim të përgjithshëm. Ata do “emërohen nga administratat e ngritura në Perandori”. (
Nisur nga kjo, duhet nënvizuar se: 1° as që kanë për t’u përfillur ndonjëherë këshillat e patriarkatit, edhe sikur të duan të bëjnë opozitë, meqenëqë zërat e tyre do jenë vazhdimisht në minoritet; 2° katolikët, duke mos pasur këshilla patriarkati, nuk do jenë të përfaqësuar; 3° deputetët e popullsisë muhamedane vetëm për nga emri, si për shembull popullsia shqiptare – e cila, sikur të ishte e lirë, do ta hidhte në gjiriz çallmën e Muhametit – do të emërohen nga administratat me përbërje muhamedane, duke u përzgjedhur mes radhëve të pakicës së papërfillshme të fanatikëve, e rrjedhimisht, nuk do të përfaqësojnë ndjenjat e vërteta të bashkëpatriotëve të tyre.
Dhe me t’u krijuar ky parlament bukurosh, Turqve nuk u mbetet veç të fërkojnë duart. Do votojnë ligjet që u përshtaten dhe jo ato që u nevojiten kombeve të ndryshme. Ca nga ca, krejt liritë komunale që ende ekzistojnë do zhduken; dhe për rebelimin më të vogël, qeveria do dënojë me vdekje qindra të pafajshëm. Atëherë, nëse populli proteston, do t’i thonë: Ne zbatojmë ligjet e votuara nga përfaqësuesit tuaj; dhe nëse Evropa ndërhyn, do t’i përgjigjen nëpërmjet zërit të deputetëve: “S’ka ç’ju duhet, jemi të autorizuar prej atyre që përfaqësojmë t’ju vëmë në dijeni se ndërhyrja juaj është e tepërt!”..... (në origjinal rresht me pika, si edhe në vijim).
Toleranca (!) e Turqve
Murat-bej mburr “butësinë”, “tolerancën” e Turqve. Por unë do kënaqesha për t’iu përgjigjur duke i përmendur një fakt: pavarësisht nga një artikull i Tanzimatit për të lejuar lirinë fetare, por që Turqit nuk e pranojnë, çdo Muhamedan, që kthehet në të krishter dënohet me vdekje.
Lidhja shqiptare
Një hokatar, emri i të cilit nuk më kujtohet, pohonte para disa vitesh në një libër që pati njëfarë jehone se “Lidhja shqiptare” nuk ekzistonte, – sikur ne të qenkëshim të detyruar t’i hapeshim këtij në mirëbesim për t’ia shtuar vlerën librit të vet! Tipi i tij është shndërruar në legjendar në Orient, si njeri i shkathët që s’e ka për gjë të ikë nga Evropa për pesëmbëdhjetë ditë, të shkojë të vizitojë Shën Sofinë dhe të intervistojë një gjysmë duzinë “kaikexhinjsh” e shitësish “salepi” dhe që, me t’u kthyer në vendin e tij, ia jep britmës majë tërë çative për kompetencën e vet në njohjen e zakoneve, letërsisë, karakterit, prirjeve dhe gjendjes së mbarë popujve që përbëjnë perandorinë osmane dhe, kështu, revistat, “të mirinformuara”, ia paguajnë artikujt me çmim të shtrenjtë.
As që e shkoj ndër mend të tërheqë me anë të kësaj letre ndonjë sukses të bujshëm, për t’u nxitur sadopak drejt të dhënash të dëmshme për interesat e vendit tim. Veçse do desha të pohoj me forcë se ka tashmë në Shqipëri një Lidhje, që është e shquar, dhe që është e organizuar në mënyrë të admirueshme. Ajo ka për moto përkthimin në shqip të këtyre dy vargjeve të Lamartinit:
Nëse shpata ju qëllon t’ju dridhet në dorë,
Të djeshmen kujtoni, të nesërmen ëndërroni!
Është e përbërë nga patriotë të zjarrtë e të çiltër dhe për të parashikuar çdo tradhti, asnjë Shqiptar funksionar i qeverisë nuk pranohet në të. Numëron shtatëdhjetë e dy mijë anëtarë, nga të cilët pesëdhjetë mijë janë në gjendje të mbajnë armët. Hierarkia është vendosur në mënyrë kishtare të themi, dhe organizimi është i tillë saqë hipopotamët e Anadollit nuk do arrijnë kurrë të zbulojnë fijen më të vogël.
Shtoni këtu që Maqedonasit kanë edhe ata Lidhjen e tyre, dhe ç’është e vërteta, më pak në numër dhe më pak e fshehtë, dhe rrjedhimisht më e ekspozuar, por prapë, e fortë dhe plot zell. Sikur të mos ishim treguar më të kujdesshëm nga Armenët, do kishim ngritur krye që tani. Do t’i kishim hequr kollaj qafe një grusht Mongolësh që janë tek ne. Nuk do kishim madje as nevojën për të bezdisë kordhat tona. Do t’ua kishim shkulur veshët dhe do t’ua kishim përdredhë qafën thjesht duke vënë në përdorim muskujt tanë. Por ne e dimë që Mongolët janë kokëshkretë dhe se të mbijetuarit e tyre do vinin pareshtur për të mos na lënë të qetë. Synimi ynë është pra t’i bëjmë të përshkojnë edhe një herë ngushticën, për t’u kthyer nga kanë ardhur.
Prandaj presim për të shtuar radhët tona. Atëherë, një shkrirje është e mundshme me Maqedonasit me pikësynimin e një veprimi të përbashkët; dhe kur njëqind e pesëdhjetë mijë Sllavë, të cilëve ndoshta do t’u shtohen disa mijëra Grekë, do vihen në lëvizje, sulltanit s’i mbetet veç të marrë gratë e thesaret që ka dhe, pasuar nga hordhitë e veta t’ia mbathë nga sytë këmbët në Azi të Vogël. Me një numër kaq të madh njerëzish aq të guximshëm Stamboll-i- keqmbrojturi do bëhet hi dhe mbi çallmat e shqyera dhe rrënojat e xhamive do ngulet krenarisht flamuri i adhuruar i lirisë.
Tepeleni.