Kulturë
Agron Alibali: Zbulohen katër libra nga biblioteka e humbur e Konicës
E merkure, 26.01.2011, 08:05 PM
Zbulohen katër libra nga biblioteka e humbur e Konicës
Nga Agron Alibali
Armatosur me të dhënat e çmuara të At Artur Liolinit për shtampën “EX-LIBRIS; F.K” të librave të Konicës, nuk mbetej tjetër veç të kërkohej kudo ku të kishte mundësi. Vendi i pare ishte, natyrisht, selia e Vatrës në Bronks, Nju Jork.
Kërkimet tek selia e Vatrës
Siç dihet, Federata historike e shqiptaro-amerikanëve ishte themeluar në Boston gati 100 vjet më parë, në prill 1912. Roli i saj kishte qenë themelor në mbrojtjen e çështjes shqiptare dhe ruajtjen e tërësisë tokësore të atdheut. Për arsye të ndryshme, me gjithë kontributin madhor të mbarë bashkësisë shqiptaro-amerikane, VATRA nuk kishte mundur të vinte në pronësi një ndërtesë të vetën në
Me kontributin e jashtëzakonshëm të veprimtarëve të VATRES në Nju Jork, në fillim të viteve 1990 u ble më në fund një ndërtesë për Vatrën në lagjen Bronks, të Nju Jorkut. Pikërisht aty u sollën nga mesi i viteve 1990 pjesa e mbetur e librave dhe e arkivave të Vatrës, të magazinuara tek ish-restoranti i veprimtarit të shquar Andon Athanasi në Glover House, Sëampscott, Masachusetts.
Më 1 maj 2004 i nënshkruari pati rastin të vizitojë selinë e Vatrës në adresën 2437 Southern Boulevard,
Biblioteka dhe arkiva e Vatrës ruheshin në dy dhomat e tjera të zyrës apartament. Dhoma e parë nuk kishte mobilje. Në muret e saj kishte disa rafte të mbushura me mjaft libra në anglisht, shqip dhe gjuhë të tjera. Shumica ishin në disa kopje. Dhoma tjetër – e përdorur edhe si dhomë gjumi për miq të ndryshëm të Vatrës-, përmbante pjesën kryesore të mbetjes së bibliotekës dhe arkivit të VATRES.
Nga kqyrja e sipërfaqshme e librave të dhomës së dytë u panë një numër fletoresh dhe regjistrash të Federatës VATRA, që pa dyshim kishin vlerë historike. Me vlerë të veçantë ishin pa dyshim tre libra me regjistrat dhe procesverbalet e Vatrës prej 12 majit 1912 dhe deri në korrik 1919, sikurse u përcaktuan më vonë. Ky material përgjithësisht përputhej me atë çka kishte pare A. Klosi disa vite më pare në
Libri i parë
Megjithatë, i nënshkruari qe në gjendje të identifikonte pa asnjë fije dyshimi atë që dukej në atë kohë si i pari dhe i vetmi libër që mund të identifikohej pozitivisht të ishte pjesë e koleksionit të humbur të Konicës. Libri ishte “Popolo Lingua e Letteratura Albanese” 2a Tiratura con aggiunte e correzioni, [Populli shqiptar, gjuha dhe letërsia shqipe, Botim i dytë me shtesa dhe përmirësime], i autorit arbëresh Prof. Papas Gaetano Petrotta, Doktor në Letërsi,
Pa dyshim që kjo ishte shtampa e famshme e Konicës, të cilën e kishte përmendur At Artur Liolini më përpara. Libri në fjalë përmban një përkushtim personal me shkrim dore dhe në shqip të autorit kushtuar Konicës. “Shkëlqesîs s’Tîj, Z. Faik Konitza, në shenj nderimi, Prof. Papas Gaetano Petrotta,
Studiuesi i shquar arbëresh Gaetano Petrotta ishte një mik i hershëm i Faikut. Në librin e lartpërmendur ai përfshin edhe një syth mjaft interesant që përmban një analizë të plotë të veprës së Faikut dhe jep të dhëna interesante për jetën e tij. Ai pêrment se Konica shpalli i pari ekzistencën e librit Pasqyra e të Rrëfyemit të Pjetër Budit, i titulluar në latinisht Speculum Confessionis, që ishte botuar në gjuhën shqipe, ose “in epiroticam linguam”, në Romë më 1621.
Petrotta përshkruan kulmet e Faikut në shpalosjen e qëndrimeve dhe interesave të kombit shqiptar, ku përmend broshura e tij “Shqipëria dhe Turqit”, botuar në
Petrotta përmend një takim me Faikun në tetor 1919 në Romë. “M’u duk krejt i kënaqur me qëndrimin e vet në Itali dhe më paraqiti mendimin e tij (il suo proposito) për t’iu kthyer studimeve letrare dhe filologjike, ku më së pari do të merrej me një koleksion të teksteve themelore (critici) të të gjitha dokumenteve më të lashta të gjuhës shqipe”.
Petrotta përmend edhe veprat e pambaruara ose të pabotuara të Faikut, si botimin letrar “Kandili i Kuq” (1910), një studim për gjuhën shqipe të shpallur në Dielli në 1922, punimin filologjik “Themelet e Gjuhës Shqipe” (1927).
Për t’u kthyer tek Biblioteka e Konicës, edhe pse si fillim u duk i mbarë, prapëseprapë barra për të gjetur edhe tê paktën 1928 blenjtë e tjerë dukej tejet e rëndë, ndofta e pamundur për t’u rrokur. Natyrisht që na duhet të ecnin mbrapsht në gjurmët e librit të gjetur. Megjithatë, zbulimi modest i librit të pare të Bibliotekës së humbur të Konicës sillte në këto përfundime: Së pari, gjurmë të Bibliotekës së Konicës kishin qenë ruajtur në magazinën Glover House në Sëampscott, Massachusetts para se të tërhiqeshin dhe të silleshin në selinë e re të Vatrës në Nju Jork. Së dyti, mbetet i pashpjegueshëm fakti që tek Biblioteka Noliane që është nën kujdesin e Kryekishës së Shën Gjergjit janë gjetur vetëm shtampat e papërdorura të librave të Konicës, dhe jo inventari apo regjistri i librave. Nuk mund të ishte e vërtetë që i vetmi libër i Konicës i gjetur deri në 1 maj 2004 të ishte vepra e dhuruar e Gaetano Petrotta-s.
Në një bisedë tjetër me telefon me 20 mars 2009 z. Agim Karagjozi, Kryetar i Vatrës në atë kohë, i tha të nënshkruarit se dy kuti me materiale nga General Grover’s House ishin ende të pahapura në zyrën e VATRA’s në Neë York. Z. Karagjozi ishte edhe më i qartë lidhur me bisedat e tij me z. Athanas të vitit 1996, kur VATRA tërhoqi arkivat nga General Glover’s House. Sipas z. tij, z. Athanas i kishte thënë se kishte ruajtur disa dosje dhe material nga arkiva tek një vend i ndryshëm nga General Glover House dhe do t’ia kthente ato së shpejti VATRES.
Portreti i Konicës dhe çmimi “The Judge”
Në një vizitê të mëvonshme të 19 prillit 2009 tek selia e Vatrës në Bronks u vërtetua se portreti i Konicës ishte vepër e piktorit të njohur amerikan me prejardhje polake Joseph Sigall dhe ishte përfunduar në vitin 1934, d.m.th. në kulmin e karrierës diplomatike të Konicës. Me siguri ky portret ka qenë i varur në dhomën e pritjes ose zyrën e Konicës në
Gjatë kësaj vizite i nënshkruari pati mundësi të identifikonte edhe çmimin original të dhënë Konicës nga shoqata THE JUDGE, ku ai ka mbajtur edhe një fjalim të shkëlqyer, bashkë me një sonet të tij, të cilët janë shqipëruar mrekullisht nga Xhevat Lloshi. [Faik Konica, Vepra të Zgjedhura, Vëllimi II, Botimet Dudaj, 2001, nën kujdesin e Prof. N. Jorgaqit, redaktuar nga S. Cekani].
Kujtimet e
Andon Athanasit
I nënshkruari u lidh në miqësi të ngushtë dhe marrëdhënie të ndërsjellta respekti me z. Anthony Athanas, një ndër shqiptaro-amerikanët më të shquar dhe bashkëkohës i Peshkop Fan S Nolit dhe Faik Konicës. Ish-Kryetar i Vatrës dhe mjaft i kamur, pas vdekjes së Nolit Z. Athanas ishte udhëheqësi de-facto i bashkësisë shqiptaro-amerikane në Anglinë e Re.
Gjatë viteve1999 – 2001 i nënshkruari bisedonte thuajse për ditë me z. Athanas për çështje të interest të përbashkët, sidomos për problemet që lidheshin me Kosovën. Çështje të tjera të diskutuara ishin vizitat e udhëheqësve nga Shqipëria dhe pritja e tyre, çështje të bashkësisë, dhe kështu me rradhë. Jo rrallë Andoni shpalosi vetitë e tij prej udhëheqësi dhe bujarinë e vet dhe duke oganizuar festimin e përvjetorit të lindjes së shkrimtarit Ismail Kadare, dhe të artistit Gjoni Athanas, fushata për grumbullimin e fondeve për Kosovën, etj.
Z. Athanas fliste shpesh për Konicën duke e përshkruar atë si një gjeni letrar dhe atdhetar të madh. Ai e thoshte se Konica ishte një “raconteur” i mrekullueshëm dhe i dhënë pas grave. Përmendej, për shembull, lidhja e Konicës me njëfarë Anne Curio, një kërcimtare ekzotike nga Bostoni. Andoni i lejoi të nënshkruarit vizitë të plotë në bibliotekën e vet private, mirëpo aty nuk kishte asnjë libër të Konicës. Megjithatë, të nënshkruarit disa here iu vu në dukje gjatë vizitave të sheshta në shtëpinë e Andon Athanasit se një karrige e veçantë ishte “vendi ku rrinte Fan Noli kur vinte për vizitë”.
Në kohën e botimtit të Kopështit Shkëmbor zyra e Vatrës ka qenë në 30 Huntington Avenue, Boston, MA. Më pas ajo u shpërngul tek njëra nga ndërtesat ngjitur me Kryekishën e Shën Gjergjit, deri sa u mbyll rreth viteve 1980. Ç’ndodhi me arkivën e Vatrës kur zyrat e saj në Boston u mbyllën? A u transferua i gjithë dokumentacioni për ruajtje tek Glover House, në Sëampscott në kufirin me Salemin, i cili ishte restoranti i pare i Andon Athanasit dhe sot funksionon si zyra dhe magazine? Kur ndodhi transferimi dhe a u përfshinë atje edhe libra të Konicës?
Studiuesi Ardian Klosi ka vizitur Kishën e Shën Gjergjit dhe magazinën në fjalë në vitin 1992 dhe ka bërë një përshkrim dhe inventar të materialit të gjendur atje.Po ashtu, përfaqësues të Vatrës i kanë thënë vazhdimisht të nënshkruarit se rreth vitit 1994-1995 ata morën gjithshka që gjetën tek Glover House in Massachusetts dhe e shpërngulën atë në selinë e VATRA në Bronx. Këtë ia konfirmoi të nënshkruarit edhe i biri i Andonit, Michael Athanas në shtator 2005.
Trashëgimia e
Qerim Panaritit
Pa dyshim, gjetja më e rëndësishmepër Bibliotekën Konica ndodhi me 13 mars 2006 tek letrat e Qerim Panaritit.
Qerim Panariti është ndër personalitetet më të shquara të diasporës shqiptaro-amerikane. Ai ka qenë për një kohë të gjatë kryeredaktor i Diellit dhe, nën drejtimin dhe frymëzimin e Nolit, udhëhoqi edhe Vatrën në disa momente mjaft të ndërlikuara. Në vitin 1957 ai botoi edhe veprën e pambaruar të Faikut, “Shqipëria – Kopështi Shkëmbor në Evropën Juglindore”. Historinë e gjetjes së dorëshkrimit të Konicës na e jep Panariti në hyrjen e vet tek “Kopështi shkëmbor”.
Vepra mbështetet në dorëshkrimin e Faikut, të cilin Panariti e përpunoi, shtoi disa pjesë, dhe e botoi. Natyrisht, pavarësisht nga rëndësia e daljes dhe botimit të veprës së Faikut, për të cilën Panariti dhe e shoqja e tij, Sarah, kanë meritë të pakundërshtueshme, vënia dorë tek puna dhe vepra e Faikut, dhe mos-përcjellja në frymën dhe formën origjinale të saj, është kritikuar nga disa studiues të fushës.
Edhe tre libra të tjerë
Materiali i Faikut i gjetur tek letrat e Panaritit më 13 mars 2006 kishte lidhje me veprën e Faikut “Kopështi shkëmbor” dhe ishte thuajse në gjendjen e sendit të braktisur. Megjithëse e vogël, për nga rëndësia gjetja ishte jashtëzakonshme. Rrethanat e saj do të tregohen gjerësisht në librin që i nënshkruari po përgatit. Për çka lidhet me temën e këtij studimi, aty u identifikuan edhe tre libra të tjerë të Bibliotekës së Faikut.
Ndër ta, njëri përmban shtampën e famshme “EX LIBRIS – F.K” të Konicës. Si zakonisht, ajo është e vendosur në anën e brendshme të kapakut. Një libër tjetër ka të qartë shenjën e shtampës, e cila është shqitur prej kapakut. Nuk mund të përcaktohet nëse shqitja e shtampës tregon një përpjekje për çidentifikimin e librit apo është e rastësishme. Kurse i treti përmban një përkushtim të posaçëm për Konicën, pra pronësia e tij nuk mund të vihet në dyshim. Librat janë si më poshtë, duke filluar nga numri 1929, që ishte sasia e librave të “kyçur” në Katedralen e Shën Gjergjit.
Libri i parë, me Nr. Rendor 1928, është Lahuta e Malcís, nga P. Gjergj Fishta, O.F.M. 1938,511 faqe, shtypur në Shkodër në Shtypshrkonjën Françeskane. Libri është me kapak të trashë dhe lidhje të posaçme të kuqe. Nuk ka shtampën EX LIBRIS, F.K”. Libri përmban një përkushtim shumë të ngrohtë të autorit, At Gjergj Fishtës, drejtuar mikut të tij të ngushtë e të hershëm, Faik Konicës. Tekstin e ka botuar për here të pare Panariti në anglisht, kurse ne po e riprodhojmë këtu sipas origjinalit në latinisht me përkthimin në shqip brirazi:
Viro eruditissimo
Njeriut më të ditur
Faikio Konitzae
Faik Konicës
Arbitro elegantisssimu litterarum albanicarum
Gjykatës i letrave më elegante të shqipes
In pignuis obsequii atq-perennis amicitiae
Me miqësi të përhershme e të përulur
Frater Georgius Fishta ofm.
At Gjergj Fishta, O.F.M.
D. K. D.
D. D. D.
Skodrae, 20 Septembris 1938
Shkodër, 20 shtator 1938
Fraza D.D.D është shkurtimi i latinishtes Dono Dedit Dedicavit, që është një formë përkushtimi e librit prej vetë autorit do të thotë, pra, se vetë autori “po e dedikon dhe dhuron librin. Botimi është luksoz, me buzë të praruara. Duket qartë se Konica kishte filluar ta lexonte atë. Leximi duhet të jetë ndalur në faqen 108. Një fletëtregues ndodhet i vendosur midis faqeve 108-109. Në faqen 108, rrethuar me të kuqe dhe nënvizuar shihen fjalët “Njiket” dhe “zverkun” në vargjet:
“Njiket tokë të Shqyptarís
Zoti vetë Aj na e ká falun
E as Taljanit mârrë s’ia kemi
As rrëmye s’ia kem’ Francezit.
As Inglizit, as Teutonit,
Se mâ Slavit jo se jo,
Qi veç dje kâ rá n’Ballkan
E kush di se kû e kputë zverkun:”
Fletëtreguesi mban thënien “Justide delayed is justice denied”, ose “Drejtësia e vonuar është drejtësi e mohuar”. Mbi të, i nënvizuar shkruhet [Severaid:], që nuk kemi mundur ta identifikojmë.
Libri tjetër, të cilin po e indeksojmë me numrin Nr. Remdor 1927, është Psallme Murgu, Vjersha, e Asdren, Bukuresht, 1930, 223 faqe, i shtypur në Shtypshkronjën “Albania”, Constantza. Ky libër e ka shtampën “EX LIBRIS, F.K”. Me kapak të trashë në ngjyrë të kaltërt, libri përmban përkushtimin e mëposhtëm në shqipe:
Lerónjësit në ugarin e gjuhës edhê çvillónjësit të palodhur i letrësiës shqipe Shkèlqesës së Tij Z. Ministër Faik Konitza, kusht nderimit më të shquem nga ana e auktorit
Shtator 1931 Asdren
Konica e kishte njohur veprën e Asdrenit qysh në vitet e revistës Albania, përherë “i kursyer në lëvdata” shkruante fjalët më të mira për shqipen e Asdrenit tek vepra “Rreze Dielli,” dhe më vonë, më 1926 tek Dielli, për tërë veprën e tij.
Libri i katërt, që po e indeksojmë me Nr. Rendor 1926është Këndime Englisht-Shqip or Albanian – English Reader, by Margaret M. Hasluck, Cambridge, at the University Press, 1932, 145 faqe. Ky vëllim është i vetmi që kemi deri tani ku shtampa e Konicës duket e shqitur. Gjurmë të saj shihen qartaz në anën e brendshme të kapakut. Botimi është jashtëzakonisht interesant. Studiuesja angleze ia kushton veprën mikut të saj Lef Nosit. Në parathënie mësojmë se përmbledhja me përralla pasqyron të folmen e Elbasanit, dhe është hartuar me ndihmën e Parasqevi Gegnasit, Aleksandër Xhuvanit dhe Dhimitër Paparistos.
Botimi në dy gjuhë ka një gramatikë shqipe, angleze dhe fjalor shqip-anglisht. Në mes janë 16 përralla në shqip bashkë me përkthimin në anglisht. Përrallat janë mbledhur nga goja e djelmoshave dhe vashave elbasanase, që në botim jepen si: Fila Vasil Çerekasi, Mihal Sulkuqi, Sherif Suparaku, Petrit Suparaku, Hasan Muzhaqi, Zoti Lef Nosi, Margarita Nosi, Tahsin Dylgjeri, Mehmet Gjavori, Petrit Ahmet Dakli, Zija Domi, Mahir Domi, Abdyl Bajraktari.
Libri ka shënime të shumta indeksuese me laps plumbi. Ka të ngjarë që ato të jenë bërë nga Qerim Panariti, pasi ky përgatiti dhe botoi përralla shqiptare në shqip dhe anglisht here pas here në Dielli.
Pyetje pa përgjigje
Tre librat e Faikut të gjendur në materialet e Qerim Panaritit vërtetojnë se ky i fundit kishte patur mundësi ta shfrytëzonte Bibliotekën e Faikut. Sikurse u tha më lart, librin e At Gjergj Fishtës ai e ka përmendur tek “Kopështi shkëmbor”, kurse librin me përralla shqiptare të M. Hasluck e ka shfrytëzuar për përmbledhjen me përralla që botoi here pas here tek “Dielli”. Po ashtu, në hyrjen e “Kopështit shkëmbor” Panariti përmend se shumicën e të dhënave biografike për Faikun i ka “nga dokumente me shkrimin e vet, çka vërteton se ai ka patur mundësi të shfrytëzojë edhe Arkivën private të Konicës.”
Fati i pjesës tjetër të bibliotekës mbetet i panjohur. Sikurse u përmend në pjesën e parë të shkrimit, [Milosao, Nr. ___dt. 9 janar 2011], Zotërinjtë Tyko dhe Pani numëruan mbi tremijë libra të Bibliotekës Konica kur i ruajtën ato në 33 arka druri dhe i magazinuan në Ëashington, D.C. Mirëpo në vitin 1956 në Kryekishën e Shën Gjergjit u “kyçën” në arka hekuri vetëm 1929 blenj. Ç’u bënë të paktën 1071 të tjerë? Tre librat e gjetura në letrat e Panaritit ishin vallë pjesë e atyre njëmijë e kusur që nuk u ruajtën në bodrumet e Kishës, apo jo?
Më tej, a i dërgoi sekretarja e Nolit, Mary Johns, librat e Faikut në Shqipëri pas vdekjes së Nolit? Nëse përgjigja është pozitive, ku ndodhen këto libra sot? Sipas dëshmisë së Prof. Nasho Jorgaqit, dërgesa në Bibliotekën e Universitetit të Tiranës e librave të Nolit ishte e parëndësishme dhe aty nuk mund të kishte libra të Konicës. Sipas studiuesit Fotaq Andrea, ca libra të sjella nga Bostoni – ose mbetja e tyre - ishin lënë të harruara në raftet të Bibliotekës së Fakultetit Filologjik të Universitetit të Tiranës. Nëse librat e Konicës nuk ishin pjesë e dërgesës së Sekretares së Nolit, ç’ndodhi më tej me to? A ishin ato në ndërtesën që u dëmtua nga zjarri në vitin 1991? Sipas dëshmive të sotme, Biblioteka e Konicës u strehua në ndërtesën kryesore të Kryekishës së Shën Gjergjit dhe nuk mund të ishte futur në ndërtesat anësore, pra në atë të djegur. Kurse,sipas dëshmi të tjera, të gjitha librat në ndërtesën anësore të dëmtuar nga zjarri u shpëtuan.
Njollë për bashkësinë
shqiptaro-amerikane
Vdekja e Faik Konicës në çaste kritike për ekzistencën e Shqipërisë ishte ndër momentet më të vështira të bashkësisë shqiptaro-amerikane. Nën udhëheqjen e Nolit të madh, shumica dërrmuese e shqiptarëve të Amerikës, pa dallim besimi apo pikëpamjesh politike, u bashkuan dhe dhanë një ndihmesë të rrallë dhe të jashtëzakonshme për nderimin e Faik Konicës, për shërbesat e fundit ndaj tij, për përmbushjen e amaneteve të tij dhe për ruajtjen e Bibliotekës, Arkivës dhe letrave tê tij. Pesha e pamëshirshme e kohës dhe rrethana të tjera të njohura dhe të panjohura sollën që një pjesë e rëndësishme e amanetit të Faikut të mbesë ende e paplotësuar, çka objektivisht përbën njollë për mbarë bashkësinë shqiptaro-amerikane. Vetë njerëzit dhe institucionet që morën përsipër ruajtjen dhe zbatimin e amanetit të fundit të Konicës për shpëtimin dhe dërgimin e Bibliotekës së tij në Tiranë nuk ka kanë lënë deri më tani asnjë gjurmë ose dokument ku tregohet se ç’u bë me librat e Konicës. Sikurse është shprehur At Arthur Liolin, “dymijë libra thjesht nuk mund të humbasin në hiç” [“tëo thousand books cannot disappear in thin air…”].
Ndofta humbja e tyre në tërësi nënkupton se ka patur një plan konkret për t’u gjetur atyre një vendstrehim jashtë adresës së tyre të fundit, d.m.th Katedrales së Shën Gjergjit në South Boston.
Projekt për gjurmime
të mëtejshme
Me 29 prill 2009 në mjediset e shkollës pasuniversitare ku ka studiuar vetë Konica në Universitetin e Harvardit, u mbajt një simpozium në përkujtim të tij. Veprimtaria u drejtua nga Ardeta Gjikola, doktorante shqiptare që pas 98 vjetësh studion pikërisht në të njëjtën shkollë. Ndër të tjerë aty folën At Artur Liolin, Van Christo dhe i nënshkruari. Për herë të parë pas kaq kohësh u ngrit publikisht problemi i mprehtë i humbje së bibliotekës dhe për herë të parë u paraqitën 4 librat e gjetur deri më tani të Konicës. Në fund të simpoziumit, në pjesën e pyetjeve nga salla, At Artur Liolini bëri këtë pyetje: “Ç’mendoni të bëni me librat që keni gjetur të Konicës?” Përgjigja ishte: “Ato do të shkojnë në Bibliotekën Kombëtare në Tiranë, ashtu siç ishte amaneti i Konicës së madh”. Dhe nuk mund të kishte tjetër përgjigje.
Ndërkohë, sipas kërkesave të Ligjit “Për Trashëgiminë Kulturore”, Nr. 9048, dt. 7.4.2003 (i ndryshuar), Qendrës Kombëtare të Inventarizimit të Pasurive Kulturore në Tiranëi është nisurnjë kërkesë për katalogimin informatik dhe inventarizimin e katër librave të gjetur deri sot.
Ndofta rruga që duhet ndjekur për gjetjen dhe shpëtimin e pjesës tjetër të Bibliotekës Konica është ndërmarrja e një projekti të posaçëm ku rolin kryesor do ta luante Biblioteka Kombëtare në Tiranë, institucion ky tejet e respektuar dhe depozitar i amanetit të papërmbushur të Faikut.
Kësisoj, menjëherë mund të hapej një faqe interneti ku t’i shpallej botës mbarë se kushdo që ka të dhëna apo informacion për vend-ndodhjen e Bibliotekës Konica apo librave të saj të njoftonte Bibliotekën Kombëtare në Tiranë. Natyrisht, kushdo që do të kishte fizikisht në posedim libra të Konicës do të lutej që ato t’i ktheheshin Bibliotekës Kombëtare në Tiranë. Mirëpo dihet se kjo bibliotekë i ka të kufizuara mjetet financiare për ta ndjekur këtë projekt. Rrjedhimisht, angazhimi i institucioneve apo njësive private do të ishte i mirëpritur. Një syresh, që i përket Universitetit Marin Barleti në Tiranë, ka shprehur gatishmërinë për të ndihmuar.
Puna lehtësohet deri diku sepse librat e Faikut janë lehtësisht të identifikueshme. Sikurse provohet nga katër librat e gjetur deri tani, ato mund të njihen nga:
(i) Shtampa “EX LIBRIS – F. K” e ngjitur në faqen e brendshme të kapakut kryesor; ose
(ii) Gjurmë të shtampës së shqitur; ose
(iii) Përkushtimet vetjake të autorëve për Faikum.
Dikush mund të thothë se ç’na duhet të merremi me ca libra të vjetër; se biblioteka të çmuara kanë humbur edhe në të kaluarën; dhe se populli ka mijëra halle të tjera, punë e madhe për 2000 apo 3000 libra.
Mirëpo, përveç vlerave të paçmuara historike që kanë Biblioteka dhe Arkivi, amanetin e papërmbushur nuk e mban dheu. Plotësimi i amanetit të fundit të një burri shteti, diplomati, atdhetari, shkrimtari dhe studiues – si dhe mik i madh i SH.B.A – do të ishte detyrim dhe nder për këdo.
Kushdo që ka të dhëna të cilat mund të ndihmonin gjetjen e vendndodhjes ose fatin e kësaj biblioteke të çmuar do të ishte i lutur të njoftonte publikisht ose Bibliotekën Kombëtare, ose redaksinue e Milosaos apo të Diellit, ose të shkruante në adresën bibliotekakonica@me.com.
Instituti “Faik dhe
Mehmet Konica”
Në themelimin dhe forcimin e shtetit shqiptar njihet kontributi themelor i rilindasve dhe i shumë atdhetarëve të tjerë të shquar, qysh nga Pavarësia, tek Kongresi i Lushnjes e më pas. Mirëpo për arsye kryesisht ideologjike, jeta dhe vepra e dy vëllezërve të shquar me prejardhje nga qyteti në lindje të Gramozit nuk njihet sa duhet. Ndërsa për Faikun ka patur një ringjallje dhe rivlerësim të fuqishëm pas ndryshimit të regjimit në Shqipëri, figura e Mehmet Konicës ende mbetet jo sa duhet e njohur dhe e vlerësuar.
E pra, Mehmet Konica ka dhënë kontribut po aq të rëndësishëm sa edhe i vëllai më i madh. Libri i tij “Çështja Shqiptare” është ndër paraqitjet më të mprehta dhe realiste të problematikës së shtetit dhe kombit shqiptar në vitet kritike të shekullit XX. Mehmet Konica shfaqet në dokumentet arkivore amerikane si një ndër atdhetarët, diplomatët dhe ideologët më të shquar të shtetit modern shqiptar. Madje, si anëtari shqiptar i Komisionit Ndërkombëtar të Kontrollit, të cilit ia dorëzoi pushtetin Princ Vidi me largimin e tij nga Shqipëria në shtator 1914, Mehmet Konica mund të konsiderohet si kryetar de jure i shtetit shqiptar në atë periudhë jashtëzakonisht të turbullt historike.
Eshtë tragjike të mendosh se këta dy burra të shquar shteti vdiqën jashtë atdheut dhe në gjëndje jo të mirë ekonomike. Faik dhe Mehmet Konica kanë nevojë për një shtëpi në atdhe. Ka një mendim që ka ardhur koha për ngritjen e Institutit të Studimeve Diplomatike dhe të së Drejtës Ndërkombëtare “Faik dhe Mehmet Konica”, i financuar nga biznesmenë atdhetarë shqiptarë. Normalisht Instituti duhet të ngrihej në Tiranë, por nuk ka pse të mos ngrihej edhe në Korçë apo Leskovik, pra diku afër vendlindjes së tyre, çka do të rigjallëronte këtë rajon të rëndësishëm të vendit. Natyrisht që aty mund të investojë edhe shteti, për shembull deri në masën 49%, gjithnjë duke ruajtur pavarësinë e akademike të institucionit. Interesi kombëtar dhe rigjetja e dinjitetit dhe vendit të merituar të Shqipërisë në Evropë dhe në botë do të ishin qëllimi i vetëm i këtij institucioni. Kjo është më se e domosdoshme edhe sepse fonde të shumta të dhëna deri tani jo përherë shkojnë në projekte që i përshtaten vendit apo jo gjithmonë financojnë studime a modele që përputhen me interesat e tij. Me të vërtetë, nën sloganet e integrimit apo të globalizmit janë importuar në vend modele parlamentarizmi apo decentralizimi që, në fakt, e kanë shfytyruar demokracinë shqiptare duke e xhveshur atë nga vlerat themelore të demokracisë reale dhe përfaqësueshmërisë së mirëfilltë në rrafsh qendror dhe vendor. Eshtë fakt, për shembull, që asnjë Institut apo OJQ e specializuar nuk u angazhua në debatin e mprehtë lidhur me Marrëveshjen detare Shqipëri – Greqi, të rrëzuar nga Gjykata Kushtetuese e Republikës.
Instituti Vëllezërit Konicado të ishte qendër e rëndësishme studimore e akademike ku do të analizoheshin dhe ofroheshin zgjidhje për problemet më të mprehta për të tashmen dhe të ardhmen e vendit mbështetur në botëkuptimin atdhetar dhe perëndimor të Faik dhe Mehmet Konicës.Kujtimi dhe ndihmesa e jashtëzakonshme teorike dhe dokumentare e Konicajve në interes të Shqipërisë në fushat e diplomacisë, historisë, së drejtës ndërkombëtare, marrëdhënieve ndërkombëtare, e të tjera jo vetëm që meriton të studiohet dhe t’u përcillet brezave të ardhshme, por mund të shërbejë edhe si model për orientimin në situatat e ngatërruara tê së sotmes dhe së ardhmes. Prandaj Instituti do të ishte jo vetëm një qendër moderne arkivore, ku të mblidheshin dhe depozitoheshin letrat dhe arkivat jo vetëm të Konicajve, por edhe të personaliteteve të tjera të kombit shqiptar, por do të ishte një qendër studimore e nivelit më të lartë shkencor që do të kristalizonte platformat dhe mendimin shkencor vizionar për të ardhmen e vendit, dhe njëkohësisht do të neutralizonte orientimet oportuniste dhe konformiste që vërehen sot e gjithë ditën në Tiranë.
|
------------------------------------------------ |
|
Gazeta Shqiptare, 09/01/2011 |
|
|
|
|
|
|
Agron Alibali
Sipas dëshmish të mbështetura ose anekdotike në Shqipëri janë dje gur, dëmtuar, rrëmbyer ose thjesht
kanë humbur disa biblioteka mjaft të pasura dhe të rëndësishme. Përmenden të tilla, për shembull, ajo e Vlorajve, e Frashërllinjveve, e Bushatllinjve, e Vrionasve, etj. Këto biblioteka, dhe vlerat që ato përfaqësojnë, humbën në territorin shqiptar kryesisht në rrethana shumë të vështira. Po humbja e Bibliotekës së Faik Konicës në SHBA si shpjegohet vallë?
Vdekja dhe Ceremonia Funebre
Në letrën e 22 dhjetorit 1942, ose një javë pas vdekjes së Faikut, miku i tij i ngushtë i universitetit të Harvardit, Henry Grattan Doyle deklaroi se “e kishte takuar Konicën në rrugë rreth një javë para vdekjes, por ai m’u duk i plakur dhe i lodhur, dhe jo shumë optimist për të ardhmen”.
Nata e fundit e Konicës është përshkruar prej sekretares së tij Charlotte Graham. Ai vdiq nga hemoragjia cerebrale në orët e para të mëngjesit të së Martës, me 15 dhjetor 1942 në apartamentin e tij tek adresa The Hightowers, No. 202, 1530, 16th Street, N.W., Washington, D.C.
Të shtunën me 19 dhjetor 1942 trupi i Konicës mbërriti në Boston, tek agjencia Funeral Parlors, Waterman and Sons, Kenmore Square, afër Boston University. Ceremonia funebre u mbajt në New England Mutual Hall në Boylston Street, Boston, të Dielën me 20 dhjetor1942, në ora 15:00 në një ditë tepër të ftohtë dimri. Sipas një llogarie konservative aty merrnin pjesë “rreth 250 veta nga të gjitha kolonitë shqiptare në Shtetet e Bashkuara” për t’i dhënë atij lamtumirën e fundit, por kishin ardhur edhe shumë miq amerikanë të Konicës. Fjalën e lamtumirës e mbajti miku i tij i ngushtë i Harvardit dhe i Vatrës, Peshkop Noli. Lule të shumta zbukuronin sallën madhështore tek dëgjoheshin tingujt e muzikës klasike që i pëlqnte më shumë Faikut.
A la testament me shkrim Faik Konica?
Zonja Graham jep këtë listë të sendeve personale dhe me vlerë të Faikut:
(a) Piktura dhe statuja me vlerë të papërcaktuar:
a. Dy statuja tê vogla balte;
b. Shtatë piktura me bojë vaji, sipas saj me autor Rodin;
(b) Një gramafon sëbashku me një koleksion të madh pllakash;
(c) Dhjetë kostume, etj, dhe një koleksion shumë i zgjedhur veshjesh zyrtare; një sahat; një unazë me gurë të çmuar të kuq; një gjilpërë-mbërtheckë (stick-pin) me figurën e shqiponjës dykrenore;
(d) Një koleksion i përzjerë monedhash, medaljesh dhe vulash shqiptare;
Mes tyre një monedhë ari me diameter 3/8 inch ose 0.375 cm;në njerën anë ishte shqiponja dykrenare, dhe germat Fr. A, 100 dhe data 1928; në anën tjetër ishte figura e Mbretit Zog me mbishkrimin “Zog – V – Alban Rex” Sipas zonjës Graham, Konica i pat thënë asaj se kjo ishte monedha e pare ari e asaj prerjeje që ishte emetuar nga Banka e Shqipërisë.
Sikurse kemi përmendur tjetërkund, në ora 19:30 të 15 dhjetorit 1942 një telefonatë krejt e papritur mbërriti në zyrën e shefit të F.B.I.-së, z. J. Edgar Hoover në Washington, D.C. Thirrësi i panjohur informonte se Faik Konica atë ditë ishte gjendur i vdekur në banesën e vet në kryeqytetin amerikan, dhe se “kishte marrë informacion se disa persona të panjohur po largonin sende personale të Konicës nga shtëpia pa kryer formalitetet e duhura.” Për këtë arësye, ai kërkonte nga F.B.I.-ja që “të ndërhynte për të ndaluar këto veprime”. Përgjigja qe mori ishte se “Byroja nuk kishte jurisdiksion në çështje të tilla”.
Nuk dihet deri më sot se cilët mund të kenë qenë këta njerëz. Përfaqësuesit zyrtarë të Vatrës shkuan në Washington vetëm me 22 dhjetor, sikurse del më poshtë.
Në punimin e tij shterues, studiuesi shqiptar Prof. Jup Kastrati, përmend se Konica la një testament me shkrim drejtuar Peshkop Nolit dhe shqiptaro-amerikanëve i cili, sipas tij, u gjend në xhepat e Konicës pas vdekjes. Thuhet se aty shkruhej:
“I nderuar At Noli. Po largohem nga kjo jetë me mendimin që ju ishit njeriu që më kuptuat më mire se kushdo tjetër mbi këtë dhe. Trupi im nuk do të të prehet i qetë nëse ti, dhe të gjithë ata që e mbajnë veten si shqiptarë, nuk do të varroset në atdhe. Kam vënë mënjanë shpenzimet e transportit të trupit tim, si dhe një sasi parash për dy metër varr në Shqipëri. Po i mbyll sytë me besimin se ti, i nderuar Noli dhe ju, të nderuar shqiptarë, do ta përmbushni amanetin tim.”
Prof. Kastrati i referohet për këtë informatë njëfarë Kristaq Nano, nga Përmeti, i cili përmendet si “ish-sekretar i Nolit deri në vdekje dhe kryetar i një dege të Vatrës”. Mirëpo deri më sot nuk kemi gjetur konfirm të pavarur nëse ky shënim kinse i shkruar nga Konica të ketë ekzistuar.
Me gjithë rigorozitetin shkencor të profesorit të nderuar, botues i veprës së Kastratit, për arsye teknike, nuk e ka pajisur librin me burimet dhe bibliografinë. Kësisoj, e kemi shumë të vështirë të gjykojmë për vërtetësinë e dëshmisë së Kristaq Nanos.
Për më tepër, zonja Graham, sekretarja e Faikut,e cila ndodhej e pranishme në apartmentin e tij kur vdiq Faiku, nuk e përmend fare këtë të dhënë në përshkrimin e saj të orëve të fundit të jetës së Faikut dhe as në inventarin e sendeve personale dhe të pasurisë. Madje ajo shton se Konica kishte hyrë në borxhe tek disa miq të tij, edhe një kuti duhani prej ari ishte vënë në peng për një hua, për të cilën “kishte dijeni Z. Shkëmb Gurra, …mik i afërt i Konicës”. Nuk kemi as ndonjë provë që Peshkop Noli e përmend gjëkundi letrën e gjetur në xhep. Po ashtu, nuk ka asnjë provë nëse ndonjë çështje trashëgimie u hap për pasurinë e Konicës në gjykatën përkatëse në Washington.
Në botimin e Kastratit jepet edhe një version tjetër i “testamentit”, që hedh dyshime të mëtejshme për vetë ekzistencën e tij. Me të vërtetë, ky version paraqitet kësisoj:
“Nuk do të më tresë dheu nëse ti, Imzot Noli dhe ti Lamja im i Vogël dhe të gjithë ata që e quajnë veten shqiptarë nuk do të çojnë kufomën time të tretet në token meme”.
Sa më sipër, dhe përderisa nuk kemi gjetur konfirmim nga asnjë burim tjetër, dhe nëse vërtet një dëshirë e tillë ka ekzistuar, ka të ngjarë që Konica t’ia kishte shprehur verbalisht Nolit amanetin për t’u prehur në Shqipëri.
Duke patur parasysh rrethanat e jashtëzakonshme të Luftës së Dytë Botërore, Noli dhe VATRA vendosën ta mbajnë trupin e Faikut në morg deri në mbarim të Luftës dhe pastaj ta përcillnin për ta prehur në Shqipëri. Dy herë i shkruajti qeverisë shqiptare të pasluftës Fan Noli duke i kërkuar leje për përmbushjen e dëshirës së fundit të Konicës. Sipas një dëshmie që i mvishet Fan Nolit, përgjigja erdhi negative në mars 1946.
Kësisoj trupi i pajetë i Konicës u kall gati 6 vjet më vonë në Varrezat e Forest Hills afër Bostonit me 4 shtator 1948. Në ceremoninë e varrimit Sekretari i Vatrës dhe Kryeredaktori i Diellit, Qerim Panariti mohoi se qeveria shqiptare nuk kishte lejuar varrimin e trupit të Konicës në Shqipëri dhe shpjegoi se transportimi nuk u krye për shkak se “ende nuk ishin rivendosur marrëdhëniet diplomatike midis Amerikës dhe Shqipërisë”.
Trupi i Konicës gjeti prehje më në fund në dheun amë në 2 maj 1995. Në emër të bashkësisë shqiptare si dhe të Kishës Ortodokse Shqiptare të Amerikës, Kancelari i Kryekishës së Shën Gjergjit, Shumë i Përndershmi At Liolin deklaroi atje se “ne po e përmbushim dëshirën e tij të fundit me gëzim dhe krenari [“with joy and pride, the fulfillment of his last wish].”
Po Biblioteka?
Nëse për dëshirën për varrosjen në Shqipëri provat janë të tërthorta, sa i takon Bibliotekës ato janë të pakundërshtueshme. Konica ishte shprehur disa herë dhe e kishte bërë të qartë se dëshironte që pas vdekjes të gjitha librat e tij t’i dhuroheshin Bibliotekës Kombëtare në Tiranë. Kjo jepet në mënyrë fare të qartë në dëshminë e shkruar të sekretares së tij private, Znj. Charlotte Graham. Me të vërtetë, ajo deklaronte se “Shumë herë z. Konica më kishte thënë se dëshironte që [librat] t’i shkonin Bibliotekës Kombëtare Shqiptare”. Dhe më tej: “Në njërën mënyrë ose tjetër, ky amanet duhet çuar në vend, dhe ndërkohë librat mund të katalogohen dhe të ruhen deri sa amaneti të përmbushet”.
Përbërja e Bibliotekës
Sot që Biblioteka e Konicës mund të konsiderohet e humbur, vetëm tërthorazi mund të përcaktojmë përbërjen e saj. Natyrisht që metodologjia mbështetet në të dhënat e sjella nga vetë Faiku, nga miqtë e tij, si dhe duke menduar se Konica i kishte në zotërim librat të cilat i përmend në veprat e veta.
Përshkrimin e parw të Bibliotekës së tij Konica na e jep tek një Memo e vitit 1899. Ai tregon se kishte filluar të blejë e koleksionojë libra qysh në vitint 1890, duke ngritur kësisoj “një bibliotekë të vogël me të gjithë librat e botuar nga ekspertë të huaj të Shqipërisë”.
Apollinaire na jep një tjetër përshkrim të Bibliotekës së Faikut kur u takuan në Londër 4 vjet më vonë, më 1903. Apollinaire vërente se Faiku “sapo e kishte riorganizuar bibliotekën e vet”, se “kishte shitur gati tërë librat e vet për t’i zëvendësuar me botime të posaçme angleze me germa të vogla që mund të lexoheshin me lentë zmadhuese dhe kishte ngritur një bibliotekë të konsiderueshme, e cila mund të vendosej në një dollap të vogël”.Ndofta Konica kishte filluar të shqetësohej për vendin që i zinin librat dhe vështirësitë e transportimit të tyre gjatë shpërnguljeve shumë të shpeshta të tij nëpër Evropë. Gjithsesi, ka shumë të gjarë që “riorganizimi” i Bibliotekës të ketë përfshirë fjalorë dhe vepra të ndryshme letrare, dhe jo libra që lidheshin me Albanologjinë. Në fakt, Apollinaire vetëpërmend fjalorët dhe veprat letrare që kishte ruajtur në atë kohë Faiku, si për shembull, Fjalorin e Piere Bayle “të cilin e kishte si mësues shpirtëror, si dhe një tjetër nga Darmesteter”.
Një tjetër e dhënë për Bibliotekën e Konicës nga vjen 10 vjet më vonë, kur Faiku ndodhej në Shqipërinë e pavarur, por të coptuar.
Si koleksionist i palodhur librash Konica e pasuronte bibliotekën edhe me ndihmën e tw njohurve të shumtw, siç ishte, për shembull miku i tij anglez, Audrey Herbert. Duke e falenderuar për dërgimin e librave të porositur, Konica i shkruante:
“Ky ëshë një kontribut shumë bujar për koleksioni tim të librave edukative na vende të ndryshme. Unë dua të kem sa më shumë syresh, për t’i përkthyer dhe ‘përshtatur”, me synimin për t’i përdorur për shkollat shqipe”.
Më tej Konica na informon se tre vjet më vonë, më 19 korrik 1916 kur jetonte në Baden të Zvicrës, policia kishte kontrolluar banesën dhe kishte sekuestruar përkohësisht bibliotekën e tij. “Të gjitha librat, thotë Faiku, m’u kthyen pas disa ditëve.
Më shumë se 25 vjet më pas, më saktë më 1934, kemi një tjetër përshkrim të Bibliotekës së Konicës prej një biografeje të tij amerikane, e cila na thotë se në apartamentin e tij në Washington ajo “përmbante më shumë se 1200 blenj dhe dukesh si ndër më të pasurat biblioteka…”
Mund të deduktojmë me njëfarë saktësie se Biblioteka e Konicës përmbante kryesisht libra në fushën e Albanologjisë, botime të para dhe libra të tjerë me vlerë në gjuhë të ndryshme për historinë, gjeografinë, zakonet, letërsinë dhe aspekte të tjera të Shqipërisë, të shqiptarëve si dhe për vende të tjera të botës.
Me siguri ajo përmbante edhe vepra letrare të autorëve më të shquar botërorë. Për shembull, në bibliotekë duhet të ketë qenë edhe një botim i veprës Prometheu të Eskilit, për të cilën Faiku na sjell një koment të shkëlqyer më 1922. Me siguri kishte edhe vepra të shkrimtarit të njohur bashkëkohës frëng, Remy de Gourmont, të cilin Konica e admironte së tepërmi.
Konica duhet të ketë patur në Bibliotekën e tij edhe shumë fjalorë të gjuhëve të ndryshme, si edhe traktate në linguistikë dhe etimologji. Miku i ngushtë i tij dhe ish-kryeredaktor i Diellit, R. Gurazezi, e pyeti njëherë Konicën për kuptimin e fjalës “ndofta”. Pasi kërkoi në Bibliotekën e vet, të nesërmen Konica e njoftoi me gëzim se ia kishte gjetur asaj rrënjën etimologjike.
Së fundi, sipas mikut të vet Henry Doyle, Faiku kishte një “bibliotekë të zgjedhur mirë” me libra në “filologjinë e gjuhëve romanse”, si dhe në gatim, “fushë në të cilën ai ishte specialist qoftë në teori, qoftë në praktikë”. Doyle na jep një tjetër dëshmi të interesit të Konicës për të dërguar libra të vlefshëm në Shqipëri. Ai shkruan se Konica “këshillohej me gruan time për libra të mirë të ekonomisë shtëpiake për t’i nisur në Shqipërë që të ndihmonte atë fushë të institucioneve arsimore të vendit të vet”.
Njoftimi i fundit në të gjallë të Konicës për Bibliotekën nga vjen nga sekretarja e tij. Ajo shton se, në kohën e vdekjes së Faikut në 15 dhjetor 1942 biblioteka private e Konicës përmbante të paktën 2,500 libra. Sipas saj, biblioteka ishte “e çmuar” dhe përfshinte shumë blenj “të rrallë”. Noli gjithashtu shprehet se shumicën e librave Faiku i kish “mbledhur me zellin e një dashamirësi të vërtetë të librit” [“collected with the zeal of a true book-lover”]. Sekretarja e Faikut na jep edhe një informatë tjetër të çmuar, të cilën, për fat të keq pesha e pamëshirshme e kohës nuk na lejon ta ndjekim më tej. Ajo shpjegon se “për vlerën e madhe të bibliotekës ka dijeni At Cartwright i Kishës së Zojës së Papërlyer në Washington, i cili ishte mik i ngushtë i Konicës”.
Amanetin e Konicës për Bibliotekën e konfirmoi edhe Peshkop Noli në Ceremoninë Përkujtimore për Konicën në Nju Jork më 7 mars 1943. Pasi hodhi poshtë pëshpëritjet se VATRA nuk ishte kujdesur për Bibliotekën e Konicës Peshkop Noli deklaroi se “biblioteka do të ruhet në magazinat e Fidelity Storage në Washington deri në fund tue Luftës, kur pastaj do të dërgohet në Shqipëri sipas dëshirës së qartë të Faik Konicës [theksimi imi, A.A.]. [“the library will remain [stored in VATRA’s name at the Fidelity Storage of Washington] until the end of the war, when it will be sent to Albania, according to Faik Konitza’s expressed desire”].
Facebook
Twitter
Google+
Digg
Artikuj te tjere
Gallery
