Visar Zhiti: Ja si më kanë perndjekur

Visar Zhiti*

PJESË MË VETE,

NËSE DO TË HAPESHIN DOSJET

Me gjuhën e dokumentit:

Duke qenë se kjo sprovë ka një kushtim, atit, poet i panjohur, aktor i harruar dhe dramaturg i beftë, me një veprimtari të vrullshme në rininë e vet, kur po mbaronte Lufta e II-të Botërore dhe po niste rindërtimi plot me ëndrra dhe shpresë, pikërisht në këtë kohë këtij njeriu i ndërpritet veprimtaria, jeta e vërtetë dhe nuk u lejua të botojë kurrë e ai nuk e pa rënien e diktaturës, as librat e tij që u botuan më vonë dhe unë, duke qenë bir i tij, besoj jam i lejuar të ndal paksa dhe të flas për të, të sjell këtu dëshmi dhe dokumente autentike, që më kanë rënë në dorë, pa u hapur dosjet dhe që ndihmojnë qëllimin dhe përmbajtjen e këtij punimi.

Do të doja të kisha dokumente e dosje edhe të të tjerëve, si dhe të drejtën e përdorimit të tyre, por në pamundësi, po mjaftohem me kaq.

Bie perdja... ku është autori?

Perdja e skenës kishte rënë dhe spektatorët kërkonin me duartrokitje e brohërima të dilte para tyre dhe të përshëndeste autori i komedisë së porsashfaqur, por ai vononte shqetësueshëm dhe askush nuk thoshte dot se ai s'mund të vinte më... dergjej në godinë përballë, fare pranë, në një nga qelitë plot ujë, të burgut të qytetit, në Berat…

Ndërkaq i kishin vrarë me tortura, ndoshta në po atë qeli, të vëllanë, mësues e patriot dhe ai, dhe i kishin pushkatuar vëllanë e gruas, prefekt në Gostivar dhe kundërshtar të regjimit.

E ç'skenë tmerri po zhvillohej në qeli?

AKT TMERRI

që s'gjendet në asnjë dramë:

Ja ç'tregon bija e Princit të Mirditës, Gjon Markagjonit, Halla Marte: Poshtë birucës, ku isha unë, nëpërmjet dërrasave të plasaritura të dyshemesë, shikoja një burrë më në moshë, me flokë e mjekër të bardhë deri në brez, i lidhun kambë e duer, me shpinë përdhè. Rënkonte i shkreti ditë e natë. Ofshamet e tij më dridhnin shpirtin. Nuk dija e nuk kisha me se e si ta ndihmoja. Kur vinin ta merrnin e ta çonin në hetuesi, e tërhiqnin zvarrë nëpër shkallë e korridore deri nalt në zyrë e ashtu zvarrë, duke e përplasun sa andej-këndej, e sillnin pas pyetjeve dhe e përplasnin si thes në birucë. E quenin Hekuran Zhiti. E dëgjoja kur e thërrisnin e i thonin: Hë, ballist i qenit, për b... do ta nxjerrim shpirtin!

E ai me një za të trashë, sikur dilte nga thellësitë e dheut, kur gjëmon, u përgjigjej:

- "O të mjerë, shpirtit tim s'keni se ç't'i bëni, e ka tjetër kush në dorë, Zoti që ma ka falë. Ai ashtë i fortë e nuk përkulet, ndërsa trupit tim kërmë, bëjini ç'të doni, anmik i përjetshëm i juaji do të mbetem!"

Të gjorin e linin pa bukë, pa ujë dhe e godisnin. Me ç'ka kisha kuptue, nuk e mundonte as nuk e lodhte urija e etja, se sa duhani. Një herë, kur i kërkoi një cigare një oficeri roje, nga ato që i sillte familja e tij, sepse atij nuk ia jepnin as ushqimet, as duhanin, sepse të gjitha ja çelnin e ja hanin oficerët e policët e burgut, ai i këputi një shqelm fytyrës, duke i thënë: " Don edhe duhan ti, këlyshi i Ballit!"

Një ditë marr guximin e i kërkoj një polici një cigare. Më shikoi pak si me habi, se nuk më kishte pa ndonjëherë të pija duhan. Në heshtje, pa më thanë as po as jo, nxori paketën, më dha një cigare dhe u largue menjëherë. Sa mbylli ai derën, unë e ndeza cigaren, u ula në dysheme dhe përmes të çarave të dërrasave ia hodha Hekuranit. - Merre këtë cigare, - i thashë.

I lidhun me duer prapa, me mundim të madh, bie përmbys dhe e kap me gojë. E shikoj ashtu tek e thithte atë cigare me andje, mbyshte mushkritë duke nxjerrë shtëllungën e tymit për hundesh e goje. I mbështetun pas murit, ashtu me vështirësi, vazhdonte të pinte. Kur e mbaroi, e fiku duke e mbulue me dhè në një qoshe të birucës. Atëhere me zor e ngadalë më foli:

- Nga zani po me dukesh një vajze e re! Nga të kemi, e kujt je?

I tregova se jam e bija e Gjon Markagjonit. Quhem Marta, na kanë internue të gjithëve e mue më kanë burgosë.

- Qëndro e fortë, moj çupë e babait, - më tha. - E di se e ke të vështirë, por asht më mirë të vdesësh me nder, sesa të rrosh me turp.

E falenderova për këshillën e urtë, duke i thanë njiheri se nuk kam ndermend të turpërohem.

- Hallall të qoftë qumështi i nënës, moj bijë, Zoti të shpëtoftë, se këto janë katila e shkue katilave...

(- nga libri "NË UDHËN E VËSHTIRË TË JETËS", Tiranë 2008).

Është e rëndë, e pa përballueshme, të lexosh për torturat që i kanë bërë atit tënd! Një at i dënuar është ATdhe i dënuar. E ty, birit, të ka mbetur vetëm çmenduria e Hamletit. Po edhe hakmarrja tjetër, me shpatën e helmatisur të librave. Dhe e ndjen se ke lindur nga dënimi si nga një mallkim. Po e vërteta duhet ditur dhe mirënjohje për ata që na e sjellin, qoftë dhe duke na vrarë.

Kartelat e ndjekjes:

Hekuran Zhiti doli gjallë nga torturat. Për kalvarin e jetës së tij ka të dhëna dhe në botime të tjera tonat, por dua të sjell këtu një dokument, që më ka rënë dorë nga Arkivi i Ministrisë së Punëve të Brendshme,(dokumenti nr.1) kartela e ndjekjes, e përpiluar për të, kur e kishin çuar mësues në një fshat të Lushnjës dhe ai, me shokë të tjerë si muzikanti i madh Fotaq Filipeu, i porsadalë nga burgu, apo të internuarit si aktori i shquar Gjosha Vasija apo trombisti Franc Pali, këngëtarja e famshme Vaçe Zela etj., themeluan teatrin e estradës profesioniste në qytetin e internimeve.

Vini re, kartela duket si e shkruar nga një dorë e pastërvitur me shkrime, me gabime, jo vetëm ortografike, deri edhe emri i nënës i ndryshuar. Dhe të mendosh që kjo është shkresë zyrtare e një shteti, që luan me fatet e njeriut. Aty janë renditur dhe familja e mbetur e vëllait të tij të vrarë, (shih pikën 9), si dhe emrat e atyre që ka pasur shoqëri apo miqësi, (pika 10), ku Sigurimi i shtetit duhej të ishte i vëmendshëm e të vepronte.

Nga ky dokument shkretan mësova tani, nga pika 5 e tij, se ne familjarisht paskëshim banuar në Rrugën "Enver Hoxha" në Lushnjë. S'kishte tabela rrugësh atëherë. Po pse ka një pikëpyetje aty në anë? Mos duheshim hequr që andej, të çoheshim më thellë, në internim? Por kudo që të na dëbonin, në fakt, të gjitha rrugët të Enverit ishin...

Dënimi do të vazhdonte si trashëgimi. Fëmijëve të Hekuran Zhitit, përveç të tjerave, nuk do t'u jepej e drejta e vazhdimit të studimit nëpër shkolla të larta. Vetëm njërit, që, duke përfituar nga zbutja e luftës së klasave në një a dy vitet që u dënuan më vonë si "kohë e liberalizmit", e çuan, si shumë të tjerë si ai, në Institutin e Lartë Pedagogjik në Shkodër dhe pasi e emërojnë mësues në një fshat të Kukësit e arrestojnë dhe e dënojnë 10 vjet burg me akuzë poezitë e tij, "të cilat nxijnë realitetin socialist", "janë kundër socializmit", "armiqësore", "dekadente" etj.

Edhe ai kishte kartelë ndjekjeje si i ati, madje kishte lindur me atë kartelë.

Më parë duhet bërë me dije se unë kisha dorëzuar për botim një libër me poezi në të vetmen shtëpi botuese që ishte atëherë. Redaktorët, njëkohësisht dhe anëtarë të Lidhjes së Shkrimtarëve dhe artistëve të Shqipërisë, e nxorën me gabime të rënda ideore poezinë time, armiqësore dhe si rrjedhojë dhe artistikisht i pa përshtatshëm, me dobësi. Detyrimisht informacioni kaloi në Komitetin Qendror të PPSH-së dhe prej andej iu përcoll organeve të Ministrisë së Punëve të Brendshme, kjo ishte procedura dhe ata, siç e dëshmon dhe dokumenti sekret i mëposhtëm (dokumenti nr.2) "gjatë procesit të përpunimit morën një sërë masash agjenturore...", madje është hartuar dhe "një plan masash". Personi që do të ndiqej quhet "objekt", kurse lidhjet e tij miqësore shikohen me "interes operativ" dhe caktohen informatorët, spiunët dosjembyllur. Gjuha që përdoret në dokumentin shtetëror është teknike, e ftohtë, sikur flitet për morsa, çekanë e thika, si e nxjerrë nga romani "1984" e Zhorzh Oruellit, që edhe pse i pa botuar, ishte i ndaluar rreptësisht.

Dhe çështja, sipas dokumentit, "centralizohet në Degën e VIII-të të drejtorisë së parë..." Ç'janë këto, rrathë të ferrit?

Siç shihet fare qartë, vëzhgohesha dhe raportohesha nga pseudonimet "Pena e artë", "Shkëndia", që kur isha student dhe më pas nga "Mali", kur punoja mësues maleve. Nuk e di se kush janë dhe as që dua ta di. Mendoj, duke u nisur dhe nga pseudonimet e përzgjedhura, duhet të kenë qenë intelektualë, madje të letrave, të paktën i pari. "Pena e artë". Pse e artë,

apo nga fosfori i kockave të shkrimtarëve që mund të ketë rrënuar? E "Shkëndia" për vënie flakësh me sukses.

Në faqen 2 të "Informacionit", në anë të tij, një dorë misterioze për mua, me një shkrim të rregullt dhe të qartë, me një elegancë hutuese, ka shkruar: "Interesant është se si e lënë kaq gjatë jashtë". Kjo fjali e rafinuar, që nis me ndajfoljen intelektuale "interesant", së cilës i janë shtuar padurueshëm dhe me dinakëri fjalët e pakta "kaq gjatë" dhe mbyllet me termin policor "jashtë", e gjitha si një urdhër pavetor, cinik deri në një buzagaz vrasësi, pra jo me logjikë të mjaftueshme, me një si çoroditje gjuhësore që fsheh komplekse të tjera, ka poshtë dy vija të shkurtra dhe të rrepta, të bëra shpejt e shpejt, si vija thike.

E di, janë shenja të urgjencës, i shoh dhe në shkresat që më jepen tani në punë dhe se si më duket ndonjëherë, sikur do të bulojë gjak prej tyre...

Po kush e jepte me aq qetësi atë alarm për arrestimin e një njeriu, sepse kishte shkruar ca vjersha, që nuk u pëlqenin? Ku mund të jetë ai tani? Atje ku ishte, mbase është bërë deputet a ka ikur me eksodin e me një dëshmi persekutimi ka kërkuar azil politik. S'është çudi, mund të drejtojë ndonjë televizion a ambasadë?

Pastaj jepen emrat e atyre me të cilët unë kisha njohje e ishim bërë miq, "një pjesë e të cilëve nuk janë me përbërje të mirë politike", theksohet në dokument. I dija, poetët Rudolf Marku, Agim Spahiu dhe skulptori Ilmi Hoxha...

Por të shohim dhe kartelën, (dokumenti nr. 3)e cila ka në fund dhe shënimin: "8.11.1979 u arrestua". Pra, u mbyll dhe kjo çështje, iu vu kapaku.

Shkrimi në kartelë, siç shihet, ka përmirësim, shteti po shkruan më mirë, po ta krahasojmë me kartelën e para tri dekadave të babait, por ka një përzierje shkronjash kapitale me ato të dorës, me një pjerrje të dukshme nga e majta. Gabimet, jo vetëm ortografike, vazhdojnë, p.sh, unë s'kam lindur në Berat. Në të vërtetë unë s'kisha lindur asgjëkundi.

Si vazhdim, ato që mund të shpjegoj unë nga ky dokument, janë:

- në pikën 12 të kartelës është emri i operativit të fshatit, i atij që realizoi me sukses të plotë arrestimin. Për asgjë tjetër s'vlente.

- në pikën 13 janë dhe dy pseudonime, "Peneli" nuk hasej më parë, punonte me mua, madje banonim në një dhomë, në një nga klasat e shkollës.

- në pikën 14 të kartelës renditen prapë emra miqsh, më pak se në dokumentin pararendës, të shkrimtarëve të njohur: Frederik Rreshpja, Rudolf Marku, Agim Isaku, Agim Spahiu dhe Zija Çela. Poetët Frederik Rreshpja dhe Agim Spahiu nuk jetojnë më, prehen nën dhé. Të parin dhe e burgosën, kurse tjetri u vra, duke rënë nga ballkoni i një pallati pas mesnate. Që të dy janë plagë, dhembje e thellë për autorin e këtyre radhëve, të cilat po i mjegullohen prej lotëve.

Shokët dhe miqësia ishin e vetmja pasuri imja. Sigurisht hetuesi do të kishte dashur të krijonte një grup armiqësor, ndoshta për një dënim të përbashkët, por, falë hyjnive, them tani, në emër të a(r)tit, m'u dha aq fuqi sa të mos bija në atë grackë. Qëndrova duke kundërshtuar me të madhe dhe bashkëpunimin me forcat e errëta të Sigurimit të shtetit. I kam treguar të gjitha në librat e mi të burgut. Por hapja e dosjeve do të sqaronte më mirë duke krijuar një pështjellim të pabesueshëm.

Ndjekja nuk do të mbaronte, deri në fund, kur erdhi fundi dhe nisën protestat dhe u themelua partia e parë opozitare.

Përsëri një dokument, (dokumenti nr.4) prej të cilit po shkëput faqen e parë dhe të fundit.

Siç shihet dhe në këtë informacion që Kryetari i Degës së Punëve të Brendshme ia dërgon ministrit të tij për mitingun e parë të opozitës në qytetin e Lushnjës, autori i kësaj sprove, edhe pse i dalë nga burgu, përsëri shikohej, jo vetëm si ish i burgosur politik, por si armik, ndërkaq ai ishte punëtor në fabrikën e tullave, pa të drejtën e ushtrimit të profesionit, as atë të botimit dhe të drejtën elektorale.

Protestat tona, që kërkonin ndryshim, liri e demokraci, Shqipërinë si gjithë Europa, në të cilat vinin liderët e shquar Sali Berisha e Azem Hajdari me shokë, (përshkruhet në faqet 2,3,4,5 të dokumentit), shikoheshin nga Sigurimi i shtetit si lëvizje "huliganësh", ku "mblidheshin më shumë ish të dënuarit". Dhe Ministrisë së Punëve të Brendshme i kërkoheshin kompani speciale për ndërhyrje të shpejta, nga që divizioni i Lushnjës nuk i dispononte për t'i shtypur "veprimet e grupeve keqbërëse dhe armiqësore". Për këtë duheshin dhe pajisje të tjera si "radio Sterno" dhe "armë speciale". Armë?! Kur ne s'kishim asgjë, veçse dëshira dhe ëndrra. Dinim dhe të vdisnim. Dhe ishte viti 1991, kur kishte dy vjet që kishte rënë Muri i Berlinit.

E megjithatë, metafora e poezisë ishte më e fortë.

***

...gjithsesi u jam mirënjohës përgjithmonë atyre që më mbështetën dhe më ndihmuan në burg, ia jepnin njëri-tjetrit ato copa poezish të rrezikshme në klandestinitet dhe askush nga ne nuk bëri denoncime. I gëzohem dhe faktit të çuditshëm që ne arritëm të krijojmë dhe lexuesin tonë të fshehtë, me të vërtetë heroik, sepse po të kapej, edhe ai dënohej si autori, në mos më rëndë.

Më vjen mirë që dhe si shpërblim ndaj tyre, ashtu si mjaft të tjerë, kam botuar dhe unë gati të gjitha poezitë e burgut, të krijuara me mënd apo të shkruara, gjithmonë fshehurazi dhe të futura nëpër thasët e burgut. Madje njëra nga përmbledhjet mia, "Hedh një kafkë te këmbët tuaja" është e tëra me krijimtari autentike të tillë. Shumë poezi janë përkthyer në gjuhë të tjera.

Më pas botova romanet "Rrugët e ferrit" dhe "Ferri i çarë", dy burgologji me personazhe dhe ngjarje të vërteta. Duke shtuar dhe romanet "Perëndia mbrapsht dhe e dashura", ku tregohet për burgun e grave e internimet, si dhe "Në kohën e britmës", bëhen një homazh imi ndaj vuajtjes njerëzore prej persekutimit të madh, qëndresës dhe martirizimit, vërtet dhimbjes së altartë.

Ndërkaq jam marrë dhe me krijimtarinë e tim eti, kam botuar librat e tij me poema, "Kryengritje shqiptare në parajsë" dhe "7 komedi". Shpirti i tij ka hyrë në qenien time, moslëndueshëm, por me cifla mermeri nga varri.

*Materiali dhe dokumentet jane marrë nga libri i ri i autorit, me studime dhe ese “Panteoni i nëndheshëm ose Letërsia e Dënuar”