Lek Dodani: Liria e shtypit midis Shillës dhe Karibdës

Liria e shtypit dhe mediave në Shqipëri, midis Shillës dhe Karibdës

Nga Lek Dodani - Lion, Francë

Edhe pse kanë kaluar njëzet e shtatë vjet demokraci tranzitive duket se ende në Shqipëri nuk kemi një shtyp dhe media televizive krejt të çliruara nga censura dhe autocensura. Në mjaft shkrime, editoriale dhe lajme informative vërejmë dy tendenca: një prirje për të thënë gjithçka, duke bërë publike edhe gjëra që përbëjnë secret shtetëror apo të hetimit e të pranisë së dëshmitarëve, një prirje tjetër për të fshehur disa të vërteta që mund të dëmtojnë grupet e forta të interest dhe oligrakisë politik-financiare.

Liria e shtypit dhe mediave në Shqipëri ka njëzet e shtatë vjet që vërtitet në “enë një gjysëmbosh e gjysëmplot”, varet nga çfarë këndi e vështron, gjithmonë problematike dhe e kufizuar, herë herë me probleme madhore të shfaqjes së lirisë së shkrimit, që është një nga liritë më fondamentale të njeriut.

Nuk ka kurrfarë dyshimi: shtypi i lirë është themeli i çdo demokracie, në veçanti i demokracisë së brishtë ose të asaj në zhvillim, siç është demokracia shqiptare. Së bashku me zgjedhjet, ai është mjet kryesor i llogaridhënies.

Shtypi i lirë është shpesh shumë i fuqishëm dhe shpesh ka çuar tek dorëheqjet individuale dhe kolektive, tek ndryshimet e politikave ose reformat legjislative. Reforma e fundit në drejtësi që megjithë vështiorësitë polëviz, është meritë edhe e presionit të fortë të shtypit dhe mediave të lira, të gazetarëve dhe analistëve kurajozë dhe antikonformistë. Këtë duhet ta bëjë shtypi i lirë: t'i këqyrë me kujdes zyrtarët publikë dhe kur gjërat bëhen në mënyrë të gabuar apo bëhen në atë mënyrë që e dëmtojnë interesin publik, ta informojnë opinionin për atë.

Në Shqipëri ka shumë gazetarë të mirë të cilët e bëjnë pikërisht këtë – hetojnë tregime që mund ta dërmojnë qeverinë,opozitën, klanet e ndryshme ekonomike shoqërore politike, për interesin publik.

Gazetarët e fortë dhe shkrimet e forta, opinion mediatik në përgjithësi, krijojnë opinionin publik, ato e përpilojnë agjendën, i shesin analizat për të cilat është i interesuar opinioni.

Është në interesin publik, që institucionet e sundimit të ligjit, të cilat ende janë në hapat e tyre të parë, të lulëzojnë, që ligjet e reja të të lejohen të lëshojnë rrënjë, që oligrakia të vijë duke e zvogëluar rrethin e ndikimit mbi shoqërinë shqiptare dhe një rolparësor në këtë drejtim kuptohet që luajnë shtypi dhe mediat e lira.

Por siç ka kufizime të vendosura nga pronarët dhe grupet e interesit që diktojnë editorailet dhe qëndrimet ndaj çështjeve nga më të ndryshmet, ka dhe një shpërdorim të besimit nga ana e shumë gazetarëve, që gjithçka ia nënshtrojnë sensacionit të lajmit, edhe kur kjo prish punë në një drejtim të rëndësishëm. Është për të ardhur keq që shumë gazetarë mendojnë që po i shërbejnë interesit të opinionit duke botuar informata që duhet të mbahen të fshehta, siç janë dëshmitarët, të dyshuarit ose ndonjë informatë tjetër për hetimin ose gjykimin. Megjithatë, vërtetë në shumë vende anekënd botës ekziston standardi që në raste të tilla përparësi t'i jepet procedurës gjyqësore. Vendet e tjera të rajonit i kanë Kodet e Shtypit që e pranojnë këtë, ndërsa në Shqipëri ka vetëm një ligj që shtypi është ilirë dhe asgjë tjetër e kjo lë vend për shumë spekulime.

Bie fjala, në Bosnjë dhe Hercegovinë Kodi thotë në mënyrë specifike që shtypi i përditshjëm dhe gazetat e botimet periodike duhet në përgjithësi t'i shmangen identifikimit të dëshmitarëve në gjykimet e krimeve të luftës, si edhe identifikimit të të afërmve dhe miqve të tyre. Kodet e Shtypit të Norvegjisë, Austrisë, Shqipërisë, Danimarkës dhe Bullgarisë kanë që të gjitha dispozita të ngjashme lidhur me intimitetin e personave të përfshirë në procedura gjyqësore. Porn ë Shqipëri nuk ruhet intimiteti dhje sekreti, duke bërë që shpesh media të dekonspirojë hetime të forta në lidhje me grupe kriminale, krimin e organizuar etj. Kjo hapësirë ligjore është krijuar ngaqë interesi i opinionit vërtetë mbështetet në realizimin e drejtësisë, duke mundësuar që të gjithë mekanizmat të vihen në funksion të ndëshkimit të autorëve të krimeve. Ndërsa vërtetë është në interesin e opinionit që të dijë më shumë për disa gjykime të mëdha, përparësi duhet t'i jepet realizimit të drejtësisë. Një gjykim i drejtë është gjykimi që është i drejtë në raport me opinionin, me qytetarët. Nuk është e drejtë që opinionit t'i mohohet e drejta për të pasur drejtësi duke i kërcënuar publikisht dëshmitarët, duke e penguar të provuarit dhe gjykimet, në emër të popullit.

Me fuqinë e lirisë së shtypit vjen po ashtu edhe përgjegjësia. Nga aspekti moral dhe etik është e gabuar dhe e papërgjegjshme që të botohen emrat e dëshmitarëve, fotografitë dhe të dhënat personale, të cilat do të mund të shkaktonin frikë për jetët dhe familjet e tyre dhe ta tronditnin opinionin publik deri në atë masë sa ta pengojë drejtësinë. Aktet e tilla i demotivojnë njerëzit që të bashkëpunojnë me policinë dhe institucionet gjyqësore, ndërsa institucionet janë duke u përpjekur shumë që t'iu besohet ky bashkëpunim. Është e pafalshme dhe e turpshme që të botohen informata të pasakta lidhur me ata dëshmitarë, duke çuar në huti ecurinë e hetimit dhe duke dëmtuar kështu interesin publik të zhvillimit të institucioneve të fuqishme të sundimit të ligjit në Shqipëri.

Por kjo është njëra anë. Ana tjetër është pamundësia e gazetarëve dhe analistëve për tëthënë gjithë të vërtetën në lidhje me shumë aspekte të jetës ekonomike, sociale, politike e financiare, që kontrollohen nga grupet e interesit, nga spektre politike dhe të biznesit, që lidhen me afera të forta fitimprurëse, klane të fuqishme oligarkike financiare. Liria e “tepruar” që kanë disa gazetarë, duke dekospiruar hetimet, ngjarjet dhe dëshmitarët, në këtë rastin tjetër, që cituam më lart, përcjell ndrydhje dhe kufizim, pasi shkrimet dhe editorialet diktohen nga botuesit, të cilët janë të lidhur me këto klane dhe nuk mund të sulmojnë veten e tyre. Pra, në të dyja rastet, liria e shtypit dhe mediave është një liri e rrezikuar dhe nën presion dhe gjendet midis dy goditjeve të forta, dy këcënimeve të forta, si midis Shillës dhe Karibdës.

Në mjaft raste nuk ka vend për polemikë të mbështetur në teza dhe argument, por ka hapësirë të pafund për gazetari hetuese, e cila jo rrallë, duke zbuluar fije që duhet të jenë konspirative dhe në përdorim vetëm për organet e drejtësisë, në emër të informimit të publikut, dëmoton prova dhe dekosnpiron aksione të antikrimit.

Shtypi i shkruar dhe mediat televizive duhet të çlirohen nga praktika të tilla penguese për të qenë krejt të çliruara nga jashtësitë e lajmit dhe analizave realiste e kokëforta rreth tij, sepse një liri reale e informimit është alfa dhe omega e një shoqërie të lirë demokratike, me vision evropian, siç mëton të jetë shoqëria shqiptare, në ftesën e madhe që ajo ka për të çelurmë në fund dyert e Brukselit.