Agolli: "Pavarësia e Kosovës, një parahap për zgjidhjen e çështjes shqiptare"

Vlerësimet e shkrimtarit të njohur për paktin pozitë-opozitë, qeverinë e Berishës, turin e Ramës dhe tërheqjen e Nanos

Agolli: Gabimet e politikës sonë

"Pavarësia e Kosovës, një parahap për zgjidhjen e çështjes shqiptare"

Bisedat me të i bën gjithnjë aty, ulur në kolltukun bri tavolinës së rrumbullakët e të drunjtë, nga ku teksa ai flet ti mund të shohësh atë sallon të mbushur me piktura. Portreti i tij nuk ka ndryshuar shumë në vite. Një kostum elegant dhe cigarja gjithnjë në duar. Në këto ditë disi të ftohta shkurti, një nga bisedat që është konsumuar aq shumë në këtë tavolinë është Kosova. Ndërsa biseda nis me librin e tij botuar gati një vit më parë, "Zhurmat e erërave të dikurshme", ku ka një mori tregimesh të shkruara gjatë viteve ‘60-të, fytyra e shkrimtarit nuk e fsheh atë tis gëzimi teksa kujton atë çfarë ndodhi vetëm katër ditë më parë me Kosovën. Në këtë apartament që dikur ka qenë disi më i thjeshtë ka pritur dhe përcjellë dhjetëra intelektualë nga ana tjetër e kufirit. Në këtë tryezë ka kthyer ndonjë gotë dhe kanë folur për ëndrrat që kanë mbartur me vite të parët e tyre me Azem Shkelin dhe Ali Podrimën, dy nga poetët më të njohur të Kosovës. "Kanë fjetur një javë në shtëpinë tonë", thotë Sadija, gruaja e shkrimtarit, që ashtu si ai, nuk e fsheh dot lumturinë e lajmit për Kosovën e pavarur.

Për Kosovën në familjen Agolli mund të dëgjosh dhjetëra histori. Ky çift bashkëshortësh flet me dashuri për çdo lajm që vjen nga ana tjetër e kufirit. "Kam pasur frikë se mos vdes pa e parë Kosovën e lirë", thotë Agolli.

Në një intervistë më poshtë, një nga personazhet më të njohur të letërsisë shqipe bën një vështrim mbi situatën politike në vend dhe për Kosovën...

Si e vlerësoni klimën e fundit politike në vend në prag të Samitit të Bukureshtit, ku Shqipëria pret të marrë ftesën për në NATO? Ku për hir të kësaj ftese edhe forcat politike në vend kanë gjetur një frymë konsensusi?

Mendoj se ky afrim mes forcave politike në vend vjen si rrjedhojë edhe i politikës ndërkombëtare. Shumë vërejtje ka pasur nga ndërkombëtarët për acarimet e shpeshta të klimës politike në Shqipëri. Por jo vetëm ndërkombëtarët, por edhe vetë populli, qoftë edhe nga ajo çfarë përcjellin mediat, është tepër i acaruar kur shikon që politika që e drejton është shndërruar në një bajonetë. Prandaj, duke parë këtë mënyrë sesi funksiononte politika dhe presionet ndërkombëtare, palët janë zbutur disi dhe kemi një politikë më logjike, ndryshe nga çka qenë, më emotive.

Politika e partive tona ka qenë gjithnjë e udhëhequr nga një frymë emotive. Por zbutja e toneve vjen dhe nga fakti se integrimi në NATO është një çështje e madhe kombëtare dhe i përket gjithë vendit e jo një partie a dy. Futja e vendit në Bashkimin Evropian, apo në NATO, nuk mund të jetë pronë e një partie apo e një tjetër force politike, por një interes i madh për të gjithë vendit, çka do ta bënte më të lehtë integrimin shoqëror e politik të Shqipërisë. Por ky afrim mes dy forcave të mëdha politike ka sjellë në një farë mënyre dhe një dëshpërim në partitë e vogla. Këto të fundit mendojnë se mes tyre mund të ketë ndonjë kompromis dhe i ngacmojnë duke menduar se ky është një rezultat kundër tyre. Kjo gjë shihet edhe tani, ku është duke u diskutuar ligji për reformën zgjedhore, apo sa duhet të jetë pragu zgjedhor për zgjedhjet e ardhshme parlamentare. Këto diskutime kanë nxjerrë në pah mendime të ndryshme nga këto parti, ku ato më të voglat janë në një gjendje të trembur se mos rritet shumë pragu dhe doemos kjo e ashpërson pak dhe klimën politike në vend. Por mendoj se është diçka shumë pozitive zbutja e klimës politike, pasi krijon një urë komunikimi që e bën më të lehtë gjendjen. Megjithatë duhet ta pranojmë se ne jemi njerëz që rrëmbehemi shumë. Mjafton të shohësh seancat në Parlamentin tonë, ku ata që janë aty dhe që duhet të luajnë një rol të madh në zhvillimin e shoqërisë flasin sikur të jenë fëmijë. Kjo është një klimë jashtë zbutjes.

Le të flasim pak për Kuvendin, ku ashtu siç ju u shprehët, është kthyer në një arenë batutash. Sipas jush, cili duhet të jetë roli i këtij institucioni?

Kuvendi në të gjitha vendet duhet të jetë një shkollë për ata që e dëgjojnë. Ata që përfaqësojnë popullin aty duhet të japin shembullin e më të mirëve, që të tjerët kur t‘i dëgjojnë t‘u heqin kapelën, apo të përcjellin ndershmëri e kulturë.

Edhe nxehjet mes palëve që provokojnë batuta duhet të jenë më të bukura ose më të gjetura. Kritikat duhet të jenë të gjetura, të mbartin dhe kapacitetin e atyre që i bëjnë ato. Mund t‘u jap dy shembuj sesi mund të kalohen me zgjuarsi situata që provokojnë acarime gati-gati banale, siç ndodh në Kuvendin tonë.

Një nga kryeministrat e Anglisë, nuk më kujtohet emri (por kjo ngjarje është diku nga vitet ‘30-të), rridhte nga një familje e varfër. I ati i tij kishte qenë karrocier dhe me gomar e kishte pasur karrocën. Dhe në Parlament, për ta kritikuar u ngrit njëri dhe i tha : "Ku e ke atë karrocën"? Dhe Kryeministri me elegancë iu përgjigj: "Nuk e di ku është ajo karroca ime, por gomerët këtu janë".

Ja me kaq mund të jetë një përgjigje e thjeshtë për të eliminuar shprehjet e tepërta që nuk duhet të jenë në fjalorin e njerëzve që duhet të përcjellin kulturë.

Në një mbledhje ndërkombëtare, një ministër i Jashtëm i Luksemburgut sulmoi një shtet të madh të asaj periudhe. Dhe u ngrit përfaqësuesi i këtij shteti të madh pasi e dëgjoi dhe tha: "More çfarë t‘i bëj këtij Luksemburgut, se ky do të na dërrmojë fare, se me Amerikën e gjejmë një gjuhë, por ky është fare i tmerrshëm". Kaq qe përgjigjja e tij. Domethënë duhet të ketë mënyra sesi të shprehet edhe humori, por edhe vënia përpara për ta bërë tjetrin qesharak, por jo me replika tepër banale...

Si e shihni pozicionin që e majta shqiptare po mban në kushtet e opozitës? A është duke bërë opozitën e duhur?

Mendoj se e majta po bën opozitën e duhur dhe po e bën shumë mirë. Me iniciativat e saj të fundit ajo po i tregon mazhorancës sesi duhet të lidhet me popullin. E majta është duke hyrë thellë te njerëzit dhe po bisedon me ta, po qan hallet me këta njerëz, duke njohur më mirë problemet e tyre. Filozofia e së majtës është të mos qëndrojnë brenda mureve të zyrës, por të shkojnë nëpër rrethe e fshatra dhe të shohin gjendjen në të cilën jetojnë njerëzit. Këtë gjë opozita ia thotë edhe ministrave, të mos rrinë në zyra, por të shohin se çfarë ndodh në popull. Për këtë gjë e majta po bën një punë të madhe. Dhe vetë argumentet që nxjerr janë të besueshme. Nuk thotë argumente thjesht propagandistike, por me fakte të caktuara, tepër reale dhe jo të trilluara.

Me kritikat që bëjnë ata, janë të vërtetë. Ndoshta ndonjëherë opozita ngre dhe zërin më tepër seç duhet, por kjo është detyra e saj. Kështu, nga kjo anë, mendoj se opozita është duke bërë një përpjekje dhe një luftë të drejtë për ecjen e Shqipërisë përpara.

Duke iu referuar dhe kreut të opozitës, ai thotë se kjo përpjekje e tyre për të thënë të vërtetën nuk është vetëm për ta, por për të gjithë njerëzit, pavarësisht se kush do t‘i fitojë këto zgjedhje. Ajo çfarë është e rëndësishme dhe që shihet është se kjo gjendje e vështirë ekonomike, varfëria që ekziston kudo, duhet të ndryshojë. Duhet të mendohet dhe të gjenden rrugët që populli të ecë përpara. Duket sikur e gjithë vëmendja jonë është përqendruar tek integrimi i vendit në NATO dhe në Bashkimin Evropian. Nuk them se aderimi në këto dy organizata të rëndësishme nuk është i rëndësishëm për një vend si Shqipëria, por ajo çfarë duhet të bëjmë para se të kërkojmë të jemi pjesë e tyre është të ngremë mirëqenien tonë. Duhet të rritet niveli i mirëqenies ekonomike, të gjenden mënyra për të zbutur varfërinë, e cila është kthyer në një problem për qytetarët. Sigurisht që është diçka e madhe që vendi të hyjë në NATO, por nuk duhet të jetë qëllim në vetvete. Çfarë vlere do të kishte të ishe pjesë e NATO-s dhe vendi të vazhdonte të ishte i varfër?

Si e keni pritur afrimin e fundit mes kreut të opozitës, Edi Rama, dhe Kryeministrit Sali Berisha?

Nuk mendoj se është një miqësi përqafimesh për gjëra se "çfarë thua ti zoti Zryeministër, do t‘i bëjmë ne". Mendoj se është një afrim për të gjetur një rrugëdalje nga kjo situatë që po jeton vendi. Edhe në kohë lufte shtetet kanë dërguar misionarët e tyre për të bërë paqe, për të gjetur një zgjedhje. Pastaj shqiptarë jemi dhe duhet të komunikojmë. Nëse nuk do të kishte komunikim mes opozitës dhe mazhorancës, atëherë nuk do të kishte opozitë. Opozita në një farë mënyre është redaktorja e mazhorancës. Ashtu siç mund të jem unë redaktor i një libri, ku duke e redaktuar unë bëj oponencë. Ky duhet të jetë dhe roli i opozitës. Pasi deri tani kanë qenë majë për majë, bajonetë për bajonetë. Por duhet të zbutet klima politike, në mënyrë që njerëzit të gjejnë një rrugëdalje. Si mund të dalim nga kjo varfëri pa komunikim? Nuk e di sa për qind e njerëzve vazhdojnë të jenë të papunë. Gjithë ato premtime që janë dhënë se do të bëjmë punësime dhe ende asgjë. E gjithë kjo krizë që po jeton shoqëria, siç janë edhe vetëvrasjet që po ndodhin kohët e fundit, janë një tregues i gjendjes së keqe sociale, i varfërisë, i tensioneve të ndryshme. E gjithë kjo gjendje e zymtë vepron në psikologjinë e njerëzve.

Mazhoranca dhe opozita janë enë komunikuese, nuk mund të jenë kazanë të veçuar. Ndryshe, pse janë në Parlament bashkë. Atëherë duhet të kishte dy parlamente, një për opozitën dhe një për mazhorancën.

Më pak se një vit na ndan nga zgjedhjet parlamentare. Cila mendoni se duhet të jetë strategjia e opozitës në këto zgjedhje? Mendoni se opozita duhet të jetë bashkë në këto zgjedhje?

Në qoftë se bëhet me proporcional, bashkë do të hyjë pasi të bëhen zgjedhjet. Me proporcional nuk do të ketë se unë të jap ty një sasi të proporcionalitetit. Aleancat do të vijnë pas zgjedhjeve.

Ajo çfarë opozita mund të bëjë në këto zgjedhje është të bëhet më kërkuese, më e ashpër. Të ketë më shumë argumente, fakte. Mendoj se dhe kjo fushatë që po bën tashmë PS nëpër rrethe është një test parazgjedhor që do t‘i vlejë në zgjedhje. Pasi po shkon aty ku janë me të vërtetë problemet, po shkon krahinë më krahinë, fshat më fshat, dhe nga këto udhëtime po përfton një njohje të thellë të realiteti ku është vendi. Dhe ky realitet duhet të vihet përballë mazhorancës, kundërshtarit të saj politik në kohë zgjedhjesh.

Si e shihni tërheqjen nga skena politike të ish-kryeministrit Fatos Nano dhe lëvizjet e tij për t‘u rikthyer sërish?

Fatos Nano ka një gabim, pasi po përdor të njëjtat metoda që ka përdorur dikur. Ka dhënë njëherë dorëheqjen dhe pastaj ka lëvizur për të qenë sërish në krye. Këtë gjë e ka përdorur nja dy herë. Kështu, në fillim të viteve 2000, apo në fund të viteve ‘90-të kur dha dorëheqjen si Kryeministër dhe si kryetar partie.

Dhe pastaj pas një viti erdhi sërish në krye. Po kështu edhe tani. Po përdor të njëjtën metodë veprimi në një luftë politike.

Mund t‘ju sjell shembuj. Napolon Bonaparti pse humbi në Rusi? Humbi se përdori të njëjtën mënyrë lufte që përdori në Evropë.

Kanë gabuar në metodë burra shteti të mëdhenj, jo burra të vegjël siç jemi ne. Ose Çurçilli përdori po atë mënyrë të luftës kur erdhi paqja dhe dështoi. Apo De Goli... Po të përdorësh të njëjtën mënyrë për të fituar, meqë ke fituar njëherë me këtë mënyrë, atëherë dështon. Fatosi është burrë i mençur, por këtë ndoshta e ka harruar nga historia, që të njëjtën gjë s‘mund ta bësh dy herë. Se ti jep dorëheqjen dhe kujtohesh pastaj që do ta marrësh sërish atë çfarë ke humbur. Duhet të presësh një kohë të gjatë që ta marrësh e jo menjëherë. Kjo kuptohet se është një luftë për pushtet.

Si do ta vlerësonit punën e Kryeministrit Sali Berisha?

Berisha është këmbëngulës e punëtor i madh, kjo s‘mund të mohohet. Është dhe këmbëngulës në një drejtim. Te këmbëngulja gabon. Se këmbëngul dhe në gjëra ku s‘duhet të këmbëngulë. Problemi është se ata përreth duhet t‘i ketë të zotit. Makiaveli thotë një mendim të mençur. Thotë ka tre lloje udhëheqësish. Është vetë i zoti dhe ka dhe të tjerët të zotët. Dhe kjo është e para, idealja. Ka udhëheqës që nuk janë shumë të zotë vetë, por kanë të tjerët shumë të zotë. Dhe kjo është sërish mirë. Por ka dhe udhëheqës që pyka janë vetë dhe pyka kanë dhe të tjerët.

Tashti s‘di ku t‘i fusim këta tanët.

Vetëm disa ditë më parë shqiptarët jetuan një nga ngjarjet më të rëndësishme në historinë e tyre, pavarësinë e Kosovës. Si do ta vlerësonit këtë ditë?

Është një ngjarje shumë e madhe, pasi për këtë moment kanë luftuar shumë breza të Shqipërisë. Vetëm në 100-vjeçarin që shkoi numërohen gjithë ato sakrifica, gjithë ato mundime e tortura, gjithë ato heroizma. Janë shkruar aq shumë libra e shkrime për çështjen e Kosovës, sa mund të mbulohej gjithë Evropa me ato ç‘janë shkruar. Gjithë territori i Evropës mund të mbushej me fjalë nëse do t‘i mblidhnim. Dhe ia arritëm kësaj dite në sajë të luftës së vetë popullit shqiptar të Kosovës, të përpjekjeve diplomatike të gjata, por edhe të vetë luftës me armë që u bë, lufta e madhe e UÇK-së. Dhe më në fund arriti që Kosova të fitojë pavarësinë dhe të bëhet një shtet tjetër. Tashmë kemi një Shqipëri me dy shtete.

Në këtë moment të madh për shqiptarët, në këtë moment kur mund ta shohim Kosovën si një shtet të pavarur, moment që e kemi dashur të gjithë, nuk mund të rrimë pa kujtuar ata mijëra njerëz, luftëtarë, njerëz të letërsisë, që vdiqën pa e parë këtë ditë. Janë shumë njerëz që mund të kujtohen si nga ky krah, ashtu edhe nga ai krah. Para dy-tre vitesh vdiq Azem Shkreli, i cili ishte një luftëtar i ndjeshëm i kësaj lufte për përparimin e Kosovës dhe zgjedhjen e çështjes shqiptare. Por kanë vdekur dhe të tjerë nga krahu jonë. Dhe unë kam pasur frikë se mos vdes pa e parë Kosovën e lirë. Për ata që jetojnë dhe e prekën këtë ëndërr kjo është një lumturi e madhe, e papërshkrueshme. Pasi ne mundëm të shohim pragun e zgjedhjes përfundimtare të çështjes shqiptare kombëtare, pasi s‘është zgjedhur akoma përfundimisht, por do të zgjidhet. Me pavarësinë e Kosovës, Evropa bëri një autokritikë ndaj vetes, kërkoi ndjesë për gjyshërit dhe stërgjyshërit e saj, pasi ata e çuan Kosovën drejt Serbisë.

Ky moment është një gëzim për të gjithë ne. Kanë luftuar për këtë ditë jo vetëm luftëtarët e UÇK-së, që nga Adem Jashari dhe dhjetëra njerëz të familjes së tij që u vranë për këtë ideal, por dhe këta që janë ende gjallë, që mund të binin dëshmorë, siç është dhe Kryeministri i tanishëm, Hashim Thaçi, Fatmir Limaj, ish-kryeministrat Ramush Harajdinaj dhe Agim Çeku etj.

Por nuk mund të harrohet dhe përpjekja paqësore që ka bërë Ibrahim Rugova, një nga themeluesit e Kuvendit të Kosovës, apo një nga luftëtarët e mëdhenj të çështjes shqiptare, siç është Rexhep Qosja, i cili është ende gjallë. Është një nga njerëzit që ka shkruar me mijëra faqe për Kosovën, është ndeshur me historianë, politikanë, filozofë serbë. Por ndonjëherë ne i harrojmë këto kontribute e nxehemi. Më vjen keq që disa nga ne nga kjo anë, por edhe nga ana tjetër e kufirit, kanë mprehur stilografin duke e sulmuar dhe duke thënë dhe të pavërteta. Ai është një luftëtar i madh i kësaj çështjeje dhe kjo nuk mund të mohohet. Por ka dhe autorë të tjerë nga ana jonë, si Kristo Frashëri, që ka shkruar dhjetëra për çështjen shqiptare.

Pavarësia e Kosovës tregon atë që e kanë thënë të gjithë, një padrejtësi historike që është bërë më 1913, e cila po zgjidhet ngadalë me kontributin e madh edhe të Shqipërisë. Po të mos ishte dhe Shqipëria, Kosova do të mbetej një krahinë e vogël e Serbisë. Vetë ekzistenca jonë këtej e ngriti dhe atë krah. Ashtu, nëse i referohemi historisë, nëse nuk do të ishin luftëtarët e Kosovës, nuk do të ngrihej flamuri ynë më 1912-ën.

Nuk mund të harrohet dhe ndihma e madhe që ka dhënë për finalizimin e këtij procesi edhe Amerika, bashkë me aleatët e saj të Evropës dhe vendeve të tjera të botës. Edhe presidentët e hershëm të SHBA-së e kanë ndihmuar Shqipërinë, edhe të sotmi e kanë ndjekur atë traditë, si Klinton apo Bush.

Dikur gjyshërit tanë këndonin atë këngën, "Mbahu nënë mos ki frikë, se ke djemtë në Amerikë". Dhe im atë ka qenë në Amerikë dhe ka punuar atje rreth 20 vjet. Dua të them se gjithë shqiptarët kanë qenë të lidhur me Amerikën këtej dhe andej kufirit. Edhe në luftën nacional-çlirimtare ne kemi qenë në koalicionin antifashist anglo-amerikan.

Si e shihni të ardhmen e këtyre dy shteteve në rajon?

Me pavarësinë e Kosovës klima e rajonit do të zbutet, pasi nuk do të ketë më luftëra. Nuk do të jetë më ajo lëvizje e vazhdueshme e Serbisë, e cila gjithnjë do të ngacmonte, gjithnjë do të ngriheshin të shtypurit ndaj saj. Kjo nuk do të ekzistojë më. Do të ketë një zbutje të kësaj klime që ka munguar dhe kjo është diçka pozitive. Shqipëria, por edhe Kosova, do të jetojnë një mirëqenie të madhe. Kjo pasi të dyja këto vende shqiptare kanë resurse të mëdha tokësore dhe nëntokësore. Dhe të gjitha këto do të shfrytëzohen më lirshëm nga të dyja anët e kufirit, në mënyrë që të rritet mirëqenia e qytetarëve të tyre. I shoh tashmë këto dy shtete shqiptare si dy trupa me një zemër dhe ky është një parahap i parafundit i zgjedhjes së çështjes shqiptare, i asaj çështjeje për të cilën kanë ëndërruar breza të tërë. Unë mendoj se në të ardhme do të jetë një shtet e jo dy shtete.

Cila do të ishte këshilla juaj për njerëzit që drejtojnë politikën e shtetit më të ri në rajon?

Unë mendoj që drejtuesit e Kosovës duhet t‘i studiojnë mirë drejtuesit e Shqipërisë. Psikologjinë, mënyrën se si drejtojnë, taktikat që kanë përdorur, të mirat dhe të këqijat që ka pasur ky vend. Veçanërisht duhet të mësojnë nga të këqijat, në mënyrë që të mos përsërisin të njëjtat gabime që janë bërë në politikën tonë këto vite.

Agolli: Asnjë diktaturë nuk shpik dot armë për ta vrarë letërsinë

Ç‘mendon për letërsinë e shkruar gjatë komunizmit dhe çfarë ndodhi me letërsinë e tij pas viteve ‘90

Përtej një libri gjithnjë fle një histori. Ashtu si përtej çdo fjale të thënë dhe padashur ne zgjojmë brenda vetes mendime që prej kohësh i kemi lënë diku. Mund të jetë një histori që kemi dëshirë ta kujtojmë mbrëmjeve me veten, por mund të jetë dhe e kundërta, që të përlotemi teksa e kujtojmë atë. Po përse duhet t‘i nxirrte nga sirtarët e kujtimeve "Zhurmat..." e së shkuarës një shkrimtar si Dritëro Agolli dhe të tregonte një pjesë të letërsisë së tij të shkruar gati gjysmëshekulli më parë. Mos ndoshta "zhurmat..." nuk i përkisnin vetëm të djeshmes, por ato kishin qenë pranë tij gjithnjë. "Kur mendoj për të djeshmen them me vete: e djeshmja nuk nxiton, por ngacmon të sotmen", shkruan Agolli në parathënien e ribotimit të një prej librave më të njohur të krijimtarisë së tij "Zhurmat e erërave të dikurshme", teksa kërkon të shpjegojë se përse vendosi t‘i sillte sërish të plota në shtyp këto tregime. Ashtu si një kritik i letërsisë beson është më mirë të mos kërkosh arsyet përse vendosim të bëjmë diçka, pasi në një mënyrë a një tjetër ajo ka qenë e destinuar për të ndodhur. Ashtu si "Zhurmat..." një vepër e botuar fillimisht në vitin 1964 dhe e kritikuar e më pas ndaluar nga Komiteti Qendror i Partisë së Punës, pavarësisht kohës së gjatë që iu desh të qëndronte e mënjanuar, tashmë është në çdo librari.

Duart e tij dridhen lehtë teksa merr në duar librin "Zhurmat e erërave të dikurshme". I them se tregimi që mban këtë titull më ka pëlqyer kur e kam lexuar kohë më parë.

Por ndërsa këtë paradite shkurti ai mund të tregojë çdo histori që mbart ky libër, gati 50 vjet më parë, çiftit Agolli, atëherë të sapomartuar, do t‘u duhej të kapërcenin me heshtje gjithë atë "zhurmë" që solli "Zhurma".

Shkrimtari e ka ende në mendje atë mesditë, kur Sadija, gruaja që ka ndenjur gjithnjë pranë tij, atëherë vetëm 23 vjeçe, hapi derën e shtëpisë, duke hedhur librat mbi tavolinë e duke i thënë: "Më thanë në drejtorinë e shkollës që të të kritikoj ty për atë librin...".

Ja ç‘shkruan shkrimtari në parathënien e librit për këtë moment: "Iu përgjigja: ‘Ti më vrafsh, ti më prefsh, vetëm jo Partia!‘ Sadija m‘u përgjigj se kjo nuk ishte punë shakaje dhe më kërkoi të më shpjegonte gabimet ideologjike që përmbante ‘Zhurma e erërave të dikurshme‘. Po kjo është një histori e gjatë, që në këto shënime do të dukej pakëz e tepërt. Megjithatë duhet përmendur se Sadija ime, mësuesja e letërsisë, pasi mori nga unë gabimet e librit, të nesërmen shkoi në shkollë dhe para mësuesve dhe nxënësve analizoi ‘Zhurmën...‘. E gjora Sadije, çdo gjë në atë sallë mund të fshihte, vetëm skuqjen e fytyrës jo! Dhe ç‘të them akoma? Asnjë diktaturë nuk shpik dot armë për të vrarë letërsinë e vërtetë. Armët e shpikura vetëm mund t‘ia ndalojnë pakëz udhëtimin, por ajo ecën, mjafton që shkrimtari të mos trembet as nga kritikët e sferave të larta zyrtare, as nga kritikët letrarë dritëshkurtër apo dritëgjatë. Ai shkrimtar që ka frikë nga kritika dyshon për vlerën e veprës së tij".

"Zhurmat e erërave të dikurshme" përmban një radhë tregimesh të shkruara në fillim të viteve ‘60 të shekullit XX. Libri u botua fillimisht në vitin 1964 dhe më pas do të vihej në qendër të kritikave. Sipas shkrimtarit, kritikat u rritën pas Plenumit të 15-të të KQ të PPSH-së të vitit 1965, ku vërejtjet morën një formë zyrtare. "Në atë plenum, bashkë me librin tim u kritikuan edhe dramat e Qamil Buxhelit, Fatos Arapit dhe u thumbua Ismail Kadare dhe ndonjë tjetër që nuk më kujtohet. Kjo kritikë mund të kishte rrjedhoja të pakëndshme, sikur mos të kishte folur Enver Hoxha në konkluzionet e atij plenumi në mbrojtje të ndonjë autori të këtyre veprave. Kështu për mua ai tha se Dritëro Agolli është bir i partisë dhe ka vepra të bukura. Unë atëherë kisha botuar poemën ‘Devoll Devoll‘.

Koha bënte të sajën. Librin tim me tregime i ishte caktuar fati.

Pas atij plenumi iu dha orientim shkollave të mesme që të kritikonin veprat që përmendeshin nga Partia", kujton ai.

Sigurisht që ne do të donim të dinim historinë e çdo libri që ruhet me kujdes në bibliotekën e madhe të familjes Agolli. Por këtë herë zgjodhëm "Zhurmat..." si pikënisje të një bisede që do ta lexonim më poshtë, ku shkrimtari tregon jo vetëm historinë e këtij libri, por edhe mënyrën sesi ka shkruar gjatë sistemit komunist, apo si e përjetoi rënien e sistemeve në letërsinë e tij pas viteve ‘90?

Mund të na tregoni historinë e librit me tregime "Zhurmat e erërave të dikurshme", një libër i kritikuar gjatë kohës kur është botuar për herë të parë më 1964-ën, të cilin e keni ribotuar të plotë gati një vit më parë? Çfarë është ky libër për ju?

Tregimet e këtij libri janë shkruar në rininë time, pas kthimit nga Universiteti i Petërburgut. Pjesa më e madhe e tyre janë botuar nëpër gazetat dhe revistat e asaj kohe. Në vitin 1964 unë mendova t‘i përmblidhja këto rrëfime në një libër me titullin "Zhurma e erërave të dikurshme". Këto tregime kishin një linjë krejt ndryshe nga tregimet që botoheshin në atë kohë. Kishte një jetë brenda tyre. Një jetë plot kontradikta dhe gati-gati tragjike për personazhet që ishin brenda tyre. Personazhet nuk kishin shumë dritë. Shpeshherë ato ngjasonin sikur kishin dalë nga errësira. Dhe jeta në këto tregime nuk ishte shumë entuziaste, e meqë mbartnin një mënyrë tjetër të shkruari dhe të lëndës artistike ato bënë një përshtypje të madhe te lexuesi, por nuk u pritën mirë si nga shtypi zyrtar, ashtu edhe nga personalitete të tjera politike të vendit.

Kur doli libri (varianti i parë) ai u kritikua dhe ndaj tij u mbajt një qëndrim negativ. Ashtu siç e shkruaj dhe në parathënien e këtij ribotimi unë u thirra në Komitetin Qendror të Punës, në sektorin e propagandës politike (ishte një sektor me një drejtori) dhe aty më thanë se "ky libër nuk duhej të dilte". Aq më tepër që autor isha unë, një gazetar i "Zërit të Popullit". Sipas tyre unë duhet të isha shembull në pasqyrimin e realitetit dhe të mos bëja gabime ideologjike. Vërejtja kryesore ishte se nxihej realiteti i jetës së atëhershme socialiste dhe se deheroizohej Lufta Antifashiste Nacionalçlirimtare: personazhet e partizanëve pasqyroheshin të zymtë dhe me shumë kontradikta mes tyre, pushkatoheshin kur bënin gabime dhe shkelnin rregullat e luftës. Disa u ngritën dhe thanë që libri duhej kthyer në karton. Më kujtohet qëndrimi i Fadil Paçramit, i cili ishte drejtor në atë kohë. Ai tha që "është më mirë ta shpëtojmë këtë libër, vetëm të heqim ndonjë tregim prej tij". Qëndrimi i tij ishte pozitiv në atë mbledhje. Ai kërkoi që libri të shpëtohej dhe të dilte në qarkullim, kuptohet me disa ndërhyrje, një prej të cilave ishte dhe ndërrimi i kopertinës. Kopertina ishte bërë nga Safo Marko, ku dominohej një sfond i zi dhe me një figurë me ngjyrën e një thëngjilli të ndezur. Në atë kohë Safo Marko ishte grafistja më e mirë e librave që botoheshin. Unë e kam pasur kopjen e parë të këtij libri, por nuk më kujtohet se kujt ia kam dhënë dhe s‘kam mundur ta marr më.

Atëherë u vendos që të ndërrohej kopertina e librit dhe të hiqeshin disa tregime nga fundi i librit si "Njeriu me veladon", "Egërsia" dhe ndonjë tjetër, duke i zëvendësuar këto me skica e reportazhe, ku personazhet të ishin më optimistë.

Dhe kështu u bë. Ndërkohë, ndër mendimet që u thanë aty ishte edhe fakti që libri të dilte dhe të pasohej me një kritikë të fortë. Ndërkohë u bë një kritikë e tillë dhe u botua në dy faqe të gazetës "Drita". Kritikën e bëri një shoku im, i cili e lavdëronte nga ana artistike, por e kritikonte rëndë nga ana e përmbajtjes.

Kur e keni shkruar tregimin "Zhurmat e erërave të dikurshëm", titullin e të cilit mban edhe kjo përmbledhje me tregime?

Tregimi është botuar kur unë kam qenë rreth 29 vjeç, ndërsa për të shkruar e kam shkruar kur kam qenë 27 vjeç. Këto tregime janë shkruar shumë kohë më përpara. Një pjesë të tyre e kam shkruar dhe gjatë kohës kur isha student në Rusi. Por në shtypin letrar, social dhe politik i kam botuar më vonë. Disa janë botuar në revistën "Ylli", një revistë e ilustruar, ku kryeredaktor ishte Qamil Buxheli, një burrë i fisëm, me ide përparimtare, shkrimtar me një humor të rrallë modern dhe njeri me shije të holla artistike. Atij i pëlqente të botonte këto lloj tregimesh, pasi ishte më liberal dhe nuk ishte dogmatik në vlerësimin e letërsisë. Më kujtohet se ne brezi i të rinjve që po hynim në atë kohë në letërsi më shumë botonim në këtë revistë. Edhe Ismail Kadareja e të tjerë botonim te kjo revistë, ashtu si edhe te "Zëri i rinisë", që ishin më liberale në atë kohë.

Tani që po e mendoj, këtë tregim ndoshta mund ta kem shkruar më herët se në moshën 27-vjeçare.

Çfarë menduat kur latë Petërburgun dhe udhëtuat drejt Shqipërisë komuniste për të vazhduar ëndrrën tuaj për t‘u bërë shkrimtar? Cili ishte pakti që bëtë me veten për të mbrojtur "të shkruarin"?

Në atë periudhë, kur unë bashkë me disa të tjerë u ktheva nga studimet në Petërburg, në ish-Bashkimin Sovjetik të atëhershëm ishte bërë Kongresi i 20-të i Partisë Komuniste të Bashkimit Sovjetik, ku, ndër të tjera, ishte kritikuar dhe kulti i Stalinit.

Në atë kohë ishte Hrushovi në pushtet dhe kishte filluar të shkrinte pak akulli në një farë mënyre. Ishte liberalizuar disi jeta dhe disa shkrimtarë të atjeshëm kishin filluar të shkruanin më lirshëm se në kohën e Stalinit.

Në atë kohë, një nga shkrimtarët e njohur si Ilia Erenburgu, shkroi një roman të shkurtër me titullin "Shkrirja". Titulli ishte metaforik, ku mund të hamendësoje ose mendoje një shkrirje të akullit të dogmatizmit, që deri në atë kohë kishte mbërthyer jo vetëm shoqërinë dhe politikën, por edhe letërsinë dhe shkrimtarët.

Ky roman bëri jehonë në të gjithë botën, duke u përkthyer në shumë gjuhë për vetë filozofinë që përcillte. Madje, në atë kohë ky libër la dhe një shprehje, "koha e shkrirjes".

Ne studentët që ktheheshim mendonim se në Shqipëri do të ndodhte e njëjta gjë si në Rusi, pasi në atë periudhë ne kishim miqësi me Bashkimin Sovjetik dhe mendonim se dy vendet do të jetonin të njëjtat politika.

Kështu që kthimi ynë në Shqipëri u shoqërua me një farë optimizmi. Kjo gjë mund të ndihet edhe në poezinë e viteve ‘60 dhe në fund të viteve ‘50, të cilën e shkruam me këtë frymë liberalizmi. Prandaj ka ngelur dhe shprehja "poetët e viteve ‘60", pasi ishin tre katër poetë nga ne që filluam të shkruanim ndryshe nga ajo çfarë ishte shkruar. Deri në atë periudhë vjershat ishin odike, lavdëruese për sistemin, të gjitha përfundonin gati me "Rroftë kjo...", kurse ne e shkrimë këtë moto dhe i shkruam vargjet me një filozofi tjetër më jetësore, duke e bërë më figurative poezinë, më konceptuale. Nuk ishte më një poezi tregimtare, ashtu siç shkruhej atëherë, ku poezia kishte dhe personazhe. Edhe në tregime filloi një frymë e re, ku ngjasonte dhe me reportazhin, ndryshe nga tradita jonë. Kishte ikur ajo tradita e Migjenit, e Mitrush Kutelit apo e tregimtarëve të tjerë, që kanë dhënë një kontribut të madh në letërsinë tonë. Nuk shkruheshin më tregime pa agjitacion, pasi pjesa më e madhe e tyre ishte me agjitacion. Gjithnjë personazhi kryesor duhet të ishte një komunist, ose një patriot i madh.

Kështu që ne padashur sollëm një mënyrë tjetër të shkruari në letërsi. Edhe jeta u duk sikur u liberalizua në vitet ‘60. Filloi të ndjehej ajo që po jetohej në Rusi. Dukej se nuk kishte ndonjë ndërhyrje të madhe në letërsi ato vite. Mirëpo e gjitha kjo varej edhe nga talenti i shkrimtarëve, nga forcat e reja që hynin në letërsi, të cilët treguan një lloj guximi artistik. Mendoj se çdo lloj sistemi, nga më i përparuari botëror, nuk mund ta mposhtë dot letërsinë.

Sado i ngurtë, dogmatik apo totalitar të jetë një sistem, gjithnjë do të dalin vepra që të mos pajtohen me këtë realitet. Kjo ka ndodhur historikisht, edhe në Mesjetë, në anët më të errëta të asaj kohe. Doli Dantja, Servantesi e të tjerë që e konfirmojnë këtë filozofi. Nuk mund ta mposhtësh dot mendimin e përparuar të letërsisë. Mund të ketë kufizime, edhe në veprat më të shquara të letërsisë mund të ketë kufizime, ku mendimi nuk është thënë i plotë, por, megjithatë, sido që të kenë qenë kufizimet shkrimtari ka gjetur mënyrën për ta pasqyruar realitetin.

Unë i quaj dogmatike mendimet, se meqë ishte ai sistem ashtu duhej të ishte edhe letërsia. Dhe hedhin poshtë gjithë atë krijimtari që është bërë në atë periudhë. Është një gabim që i ngjan po atij gabimi që bëhej në sistemin komunist, vetëm se është një gabim demokratik.

Në konceptin tuaj sot, si do ta vlerësoje komunizmin dhe ç‘mendon për letërsinë e shkruar gjatë asaj periudhe?

Unë mendoj se ajo letërsi që lexohet dhe që është e mirë do të qëndrojë e nuk ka ç‘t‘i bëjë as kritika, as anët zyrtare si politika, për të thënë se meqë është shkruar në atë kohë ajo nuk vlen. Ky është një mendim krejt metafizik, mendim jo dialektik, dogmatik, pasi nuk mund të justifikosh faktin se meqë është shkruar në një sistem totalitar ajo është një letërsi e dobët. Mendoj se jeta e asaj kohe, që përcillet në librat e shkruar në atë periudhë, ekziston edhe sot në një formë apo një tjetër nga vetë fatet njerëzore që gjenden në këto libra. Në thelb, jeta e njeriut vijon të jetë ajo me të përditshmet e tij, ka edhe sot heronj të lumtur, që ndahen apo dashurojnë.

Pastaj nuk mund të thuash se meqë ka pasur një ideologji komuniste, në tregime, në mënyrë dogmatike është pasqyruar kjo ideologji. Ajo përcjell misionin e vërtetë të letërsisë, pavarësisht sistemeve, pasqyrimin e marrëdhënieve njerëzore.

Ashtu si tani, në veprat e shkrimtarëve të rinj pasqyrohen marrëdhëniet e tyre njerëzore dhe jo marrëdhëniet shkencore, filozofike. Në libra është jeta e njerëzve bashkërisht me të tjerët, mënyra sesi ata jetojnë dhe kjo është e rëndësishme për një lexues. Nëse këto marrëdhënie janë të drejta e nuk janë të politizuara, atëherë nuk ka rëndësi se në çfarë kohe janë shkruar. Nëse në ato libra mund të gjejmë dashurinë e dy të rinjve, ajo e njëjtë lexohet edhe sot, pasi dashuria dhe ndjenja për të është e njëjtë në çdo kohë.

Edhe Homeri, që pasqyron tremijë vjet përpara marrëdhëniet e Akilit me Hektorin apo me të tjerët, apo Helena me Paridin janë njësoj si sot. Grindja për një grua është akoma.

Çfarë ka ndryshuar me letërsinë tuaj pas viteve ‘90?

Në këto vite, si në prozë ashtu edhe në poezi, kam shkruar. Doemos tani mendimi është më i lirë dhe kjo është diçka pozitive, sidomos për ata që janë të rinj dhe mund të bëjnë ç‘të duan me materian e letërsisë.

Por sigurisht që kjo varet nga talenti i secilit, pasi tashmë nuk ka më censurë, nuk kontrollon më njeri ato çfarë shkruan. Kontrolli mbi fjalët është i dëmshëm për letërsinë. Dhe unë e kam jetuar këtë kontroll. Ka qenë kontrolli i redaksive, i jetës politike, i cili të rrinte mbi kokë. Në atë kohë, kur unë shkruaja, kontrolli ishte i madh, edhe në redaksi kur çoje një shkrim për ta botuar ai do të kontrollohej nga redaktori apo kryeredaktori, të cilit do të jepnin sugjerime se çfarë shkonte e çfarë nuk shkonte aty. Kurse tani kohët kanë ndryshuar. Liria është për këdo që kërkon të shkruajë përfytyrimet e tij. Dhe vetë unë mund të flas ç‘të dua dhe t‘i botoj në një gazetë. Në atë periudhë nuk lejohej kjo gjë dhe as që mund të guxoje të kritikohej sistemi.

Po ju tregoj një histori që më ka ndodhur kur shkoja me shërbim në qytetin e Shkodrës. Kisha një mik piktor, Jakup Keraj, me të cilin kisha mbaruar studimet në Leningrad dhe bashkë u kthyem në Shqipëri. Në qytetin e Shkodrës do të bëhej një ekspozitë dhe Jakupi donte të prezantonte aty portretin e një vajze, një portret vërtet i bukur dhe i realizuar mirë. Mirëpo gjatë kohës kur u hap ekspozita ajo vajzë ishte fejuar me një drejtues të asaj kohe në atë qytet. Kështu, kontrolli që do të shihte punët para ekspozitës ia hoqi Kerajt portretin e kësaj vajze, pasi nuk mund të prezantohej portreti i gruas tashmë të një drejtuesi të qytetit. Kjo është një histori që mban brenda filozofinë e kohës e censurës dhe trishtimit që sillte tek artistët.

Me këtë histori reale unë kam ndërtuar një tregim të quajtur "Portreti i një vajze", që ndodhet te libri "Zhurma e erërave të dikurshme". Sigurisht që emrin e personazheve e ndërrova. P.sh., Jakupin e bëra Jakov, por thelbi ishte ngjarja reale. Kurse në këto kohë nuk ekziston më kontrolli i dikurshëm. Unë e kam ndjerë lirinë e të shkruarit në gjithë krijimtarinë time pas viteve ‘90. Gjithçka çfarë kam shkruar pas këtyre viteve kanë qenë më të lira, më të çliruara, marrëdhëniet njerëzore kanë qenë më të vërteta, jo të varura nga politika, por më shumë nga filozofia që duhet të përcjellë letërsia e vërtetë. Duhet ta pranojmë se në atë kohë dashje pa dashje çdo shkrimtar kishte diçka të politizuar në veprat e tij. Në çdo tregim gjërat duhet të thuheshin me nëntekste. Kurse tani gjithçka çfarë shkruaj është e lirë.

Sa autobiografi ka në letërsinë tuaj?

Dashur pa dashur jeta e shkrimtarit hyn në veprën e tij. Hyn me gjithçka çfarë ka përjetuar që nga kohët e fëmijërisë, rininë deri në pleqërinë e vonë. Shumë elemente të jetës së një shkrimtari mund t‘i gjesh në veprën e tij. Veçanërisht kjo gjë ndodh më shumë te poetët. Poetët e kanë disi më të theksuar ndikimin nga jeta e tyre personale. Kjo, pasi Uni në poezi është më i theksuar se në prozë. Por edhe proza nuk mund të shmangë elemente të jetës. Kur i flet në letërsi një të vogli a të riu, apo kur shkruan për një personazh të luftës, ti nuk ke si të shmangësh njerëzit në jetë që ke takuar, që u ngjajnë këtyre personazheve. Kur flet për gjyshërit, nuk ke si të mos sjellësh në kujtesë portretin e gjyshërve të tu. Ose kur tregon për një lagje, një qytet, një fshat, para teje shfaqen ato lagje, qytete dhe fshatra që ty të kanë bërë përshtypje, apo që i ke dashur.

Ose kur përshkruan natyrën, një mal, një fushë është e pamundur të mos i kesh shkelur më parë këto vende. Nëse në letërsi nuk hyn dhe jeta jote, atëherë ti nuk di ç‘të shkruash. Edhe kur shkruan për lulet ti duhet t‘i kesh ndjerë ato. Mund të thuash që manushaqja çel në qershor, por kjo është një gabim, pasi manushaqja çel në prill a në maj. Janë ato gjërat e vogla që duken të parëndësishme, por që në letër kanë një rëndësi të veçantë.

Mark Tuen në një tregim flet për këta shkrimtarë që nuk e njohin shumë jetën dhe thotë: "Kur vilet patatja nuk shkulet se vritet, por çshkulet".

Doemos shkrimtari është pasqyrues i jetës. Letërsia është një lloj realiteti i dytë, ai artistik. Hegeli thotë: "Nëse do të imitojmë jetën nuk do ia dalim dot". Imituesi i natyrës është si krimbi që shkon pas elefantit. Pasi natyra është kaq e madhe, sa po ta imitosh del si një krimb që ecën pas elefantit. Prandaj ka lindur dhe letërsia, e cila është një rindërtim i realitetit.