Kulturë

Sadbere Emshiu: Gjuha shqipe midis historisë, shkencës dhe identitetit tonë kolektiv

E diele, 23.11.2025, 07:00 PM

PËRTEJ FESTIMIT TË ALFABETIT:

GJUHA SHQIPE MIDIS HISTORISË, SHKENCËS DHE IDENTITETIT TONË KOLEKTIV

Nga Sadbere Emshiu - Hamburg

Hyrje

Festimi i përvitshëm i "Ditës së Alfabetit" më rikthen çdo vit tek hapat e parë të fëmijërisë sonë kulturore. Sikur dalim para botës për të thënë: "Alfabeti ynë ka 36 shkronja!"

Por kjo shpesh tingëllon si një rikthim i pafund te pragu — te shkalla e parë e një shtëpie të madhe, në të cilën ende nuk kemi hyrë me vetëdije të plotë.

Alfabeti është vetëm dera, jo dhoma. Është rrënja, jo kurora.

Ndërsa gjuha është historia jonë, shkenca jonë, identiteti ynë në lëvizje.

Për ta nderuar këtë lëvizje, duhet të dalim përtej nostalgjisë së "abc-së" dhe ta vendosim shqipen aty ku i takon: në qendrën e jetës akademike, institucionale, kulturore dhe teknologjike të shekullit XXI.

1. Rrënjët e shkrimit: nga Buzuku te Kristoforidhi

Historia jonë gjuhësore nuk fillon në Manastir, edhe pse Kongresi i Alfabetit mbetet shtyllë e identitetit modern. Ajo nis shekuj më herët, kur shqipja shkruhej fshehurazi, me guxim dhe me besim se gjuha është shpëtim.

Në themel qëndrojnë:

Gjon Buzuku, me Mesharin (1555), gur themeli i shkrimit shqip;

Pjetër Budi, Frang Bardhi, Pjetër Bogdani, me "Çetën e Profetëve", që ngritën fjalën shqipe në nivel të kulturave evropiane.

Më pas vijnë mjeshtrit e sistemimit:

Ndre Mjeda, reformator i drejtshkrimit;

Gjergj Fishta, arkitekt i mendimit gjuhësor kombëtar;

At Justin Rrota, Aleksandër Xhuvani, Nae Popa, Selman Riza, Pal Hasi, Eqrem Çabej, Shaban Demiraj, Androkli Kostallari, Rexhep Ismajli, Mahmud Hysa, e shumë të tjerë.

Në qendër të kësaj plejade qëndron Kostandin Kristoforidhi, themelues i bazave moderne të gjuhës shqipe, që me urtësi bashkoi dialektet.

Edhe diaspora ndriçoi rrugën:

Martin Camaj, Arshi Pipa, Ernest Koliqi, Anton Çetta, Rrok Zojzi, si dhe vetë Çabej në etapën e mërgimit.

Këta njerëz nuk festuan alfabetin – ata e ndërtuan gjuhën.

2. Rilindja, Lufta, Paslufta – zërat që e mbajtën gjuhën gjallë

Në epokat e zgjimit kombëtar, luftrave dhe pasluftës, shqipja ishte më shumë se gjuhë: ishte frymëmarrja e një kombi në lindje.

Zërat që e ngjitën në art:

De Rada, babai i letërsisë moderne shqiptare;

Naimi dhe Samiu, themeluesit e vetëdijes kombëtare;

Fan Noli, reformator i fjalës dhe shtetformimit;

Migjeni, që e tronditi shqipen me realizmin e tij të pamëshirshëm;

Ernest Koliqi, që dërgoi arsimtarët e parë në Kosovë;

Lasgush Poradeci, muzika e shqipes;

Ismail Kadare dhe Dritëro Agolli, që e ngritën letërsinë në rang botëror;

Ali Podrimja, zëri i Kosovës së plagosur;

Ymer Nurka, poeti liriko-modern i shpirtit bashkëkohor shqiptar.

Ata nuk mësuan vetëm shkronjat – ata i dhanë shpirt gjuhës.

3. Korça – qyteti që më hapi portën e dritës

Ky kapitull është personal. Është jetë.

Në vitin 1992, gjatë punimit tim universitar në Hamburg, kërkoja qasje te librat e parë të gjuhës shqipe. Në Shqipërinë e mbyllur, kjo dukej e pamundur.

Por ndodhi mrekullia e besimit shqiptar:

Dhimitër Shuteriqi,

Kiço Blushi,

familja e tij në Korçë — Elida dhe Rropi,

më hapën jo vetëm dyert e shtëpisë, por edhe atë të bibliotekës, që askush nuk guxonte ta hapte.

Mes rafteve të errëta, pashë libra rilindësish me faqe të paprera, të pa-shfletuara prej dekadash, ndoshta të ndaluara.

Duhej t'i hapnim faqet me gërshërë.

Duhej t'u fshinim pluhurin me duar.

Sikur zgjonim një histori të lënë në gjumë të rëndë.

Ajo përvojë më ka lënë gjurmë të pashlyeshme.

Korça, për mua, është qyteti ku gjuha jo vetëm u shkrua — por u nderua.

4. Standardi, dialektet dhe debati i sotëm

Unë besoj thellësisht se:

Gegnishtja dhe toskërishtja janë dy krahët e së njëjtës trupë.

Standardi i vitit 1972 është ngjarje historike, por një standard nuk është muze. Gjuha është organizëm i gjallë dhe kërkon:

rishikim të qetë akademik të standardit;

integrim të pasurisë dialektore;

studime krahasimore ballkanike;

terminologji të re shkencore;

platforma të inteligjencës artificiale në shqip;

institute ndërkombëtare për zhvillimin e standardit.

Kush e sheh gjuhën si flamur – e politizon.

Kush e sheh si frymë – e zhvillon.

5. Shqipja në troje dhe diasporë – plagë dhe përgjegjësi

Shqipja sot flitet në trojet historike dhe në një diasporë më të madhe se vetë popullsia e shteteve shqiptare. Por kudo ajo vuan nga i njëjti problem:

mungesa e politikave të strukturuara të mësimit të gjuhës së nënës.

Në Iliridë (Maqedoninë e Veriut), pas 30 viteve politikë shqiptare, shqipja ende nuk ka dinjitet të plotë institucional.

Në Greqi ishte e ngujuar brenda shtëpisë.

Në Turqi është thuajse zhdukur nga institucionet.

Në Itali e Bullgari mbahet gjallë vetëm nga elita kulturore.

Në diasporën perëndimore mbahet nga mësuese vullnetare, pa tekste e pa paga.

Kjo nuk zgjidhet me ceremoni.

Zgjidhet me politika.

6. E ardhmja e gjuhës: nga folklori te shkenca

Nëse duam të mos mbetemi në folklor romantik, duhet t'i japim shqipes të ardhme shkencore:

fjalorë bashkëkohorë akademikë;

drejtshkrim i përditësuar;