Aurel Plasari: Me At Zef Pllumin në mesin tonë

At Zef Pllumi

Nga Aurel Plasari
 
Ky botim përmbledh pesëmbëdhjetë biseda me gazetarët shqiptarë, gjatë pesëmbëdhjetëvjeçarit 1992-2007, të njërit prej “njerëzve të mëdhaj” që sapo kaloi pranë nesh: At Zef Pllumit. Nuk janë gjithçka që ai la në bisedat e tij, por janë zgjedhur padyshim më të rëndësishmet ndër to, ato në të cilat, gur mbas guri, d.m.th. ide mbas ideje, vjen e përplotësohet mozaiku i ideologjisë së tij. (Kuptoj këtu me ideologji një sistem pakashumë koherent figurash të mendimit, paraqitjesh (fr. representations) globale, idesh që kanë për qëllim të rregullojnë në gjirin e një shoqërie marrëdhëniet e individëve mes tyre, të tyret me njerëzit e huaj, me natyrën dhe simbolikën etj., gjithsesi në kuptimin e një sistemi të ndërlidhur paraqitjesh të botës që mund të shërbejë si bazë për veprimin (praxis), në ndryshim nga konceptimi marxist i ideologjisë si tërësi opinionesh mbi problemet sociale që formohen nën ndikimin dhe interesin e një klase sociale të dhënë dhe që shërbejnë për mbrojtjen e interesave të kësaj klase.)
Zhanri gazetaror që e quajmë “intervistë” jo vetëm të jep mundësinë, si i intervistuar, të sintetizosh ato çfarë ke pasë “kujtuar” në Kujtimet e tua, por edhe “të detyron” të thuash ato çfarë të ka ndodhur t’i kesh skajuar nga të thënat memuaristike. Do të kishim pëlqyer që, përgjatë viteve të lirisë, një gazetar i zoti t’i kishte ndenjur pranë At Zef Pllumit: ta kishte ndjekur këmba-këmbës duke ia cytur oreçast bisedën, ta kishte shoqëruar në orën e rakisë duke iu gjegjur: “Gjithmonë e jetës!” sa herë që Frati uronte duke ngritur putirin e vogël: “Levdue kjoftë Jezu Krishti!”, si dhe të kishte regjistruar pa përtim bisedat me të. Le të mos ishte një Eckermann. Ato biseda do të përbënin, merret vesh, një vëllim mjaft më të madh se ky i këtushmi. Ndoshta shumë më konsistues. Por kjo nuk ndodhi. Sa për ëndjen e rakisë, atë ia njohu, fjala vjen, Bardhyl Matraxhiu, i cili edhe e ndau me të; mandej ia kuptoi Elsa Demo, të cilën Frati e siguroi se kur kishte dalë prej burgut “një mik” e kishte mësuar t’i qetonte “therjet në zemër” me një gotëz raki; ndërsa nuk ia nuhati dot Alqi Koçiko, i cili e njohu së voni dhe të cilit i ka bërë përshtypje vetëm se si “padreja” e refuzon gotën me pije freskuese të gazuar, që ia sjellin, duke thënë: “Janë pijet e shejtanit...”.
Mirëpo edhe bisedat me gazetarë të ndryshëm kanë të mirën e vet pikërisht falë ndryshmërisë: çfarë pyet Fevziu, nuk pyet Ilirian Agolli; ku ngacmon Milena, nuk trazon Anxhaku; tjetërkund hulumton Ben Andoni dhe tjetërkund Belina Budini; atje tek guxojnë të depërtojnë Iliriana (“Shihni ëndrra?” “Ju ka vajtur ndonjëherë mendja të vrisni veten?” “Çfarë hani?” etj.) ose Elsa (fëminia, femrat, marrëdhëniet e trupit me shpirtin, homoseksualiteti, palumturia etj.) nuk pëlqejnë të kuturisen as David Gjugja, as Gjergj Meta. Le më po të shtohen rastet e lume të bisedave të marra nga mësimdhënës universitarë të letërsisë, si Matraxhiu, Yzeiri, Shehri, Asllani. Edhe falë kësaj ndryshmërie, të gjithë ata që na kanë lënë të regjistruar në këtë cikël bisedash shumëçka nga sa foli At Zef Pllumi meritojnë sot t’u dihet për nder.  
Me një cikël të këtillë bisedash Frati i kujtimeve shndërrohet në Fratin e ideve, ndërsa ideologjia e tij – e përplotësuar kështu – do të ndihmojë për t’iu shmangur portreteve të tij të njëanshme, identikiteve të tij ex usu. Historia gjithë travajë e Shqipërisë në ballafaqim me historiografinë e saj, situata entopsikologjike e shqiptarëve (brenda saj teza kërshërore për “kulturën e mosbesimit”), dilemat e binomit “fe e atdhe”, problematika delikate e Kishës katolike në Shqipëri (tejmase i guximshëm përfundimi se “Kisha katolike s’ka zbarkue ende në brigjet tona”), imperativi i kulturimit të shqiptarëve të rinj si e vetmja rrugë e modernizimit të Shqipërisë (krejt vetjak mohimi i nevojës për “shkolla klerikale” dhe ngulmimi për “shkolla europiane”), njohuritë e tij nga historia e artit dhe shijet e tij artistike (me interes vrojtimet për “artin egjiptian”), opinioni i tij për mediat dhe rolin e tyre në realitetin e sotëm shqiptar (zor t’ua ketë thënë kush tjetër për fytyrë gazetarëve tanë: “Ju ende nuk jeni formuar me mendimin e lirë demokrat, ende nuk jeni bërë kundër diktaturës, ju ende ushqeni diktaturën”) etj. etj. do të numëroheshin si disa ndër gurët e këtij mozaiku të ideologjisë së tij. Vetëm se gurë të vështruar nga afër. Tanimë, me mundësinë që jep edhe ky botim, le të guxojmë ta vështrojmë “mozaikun” në fjalë nga larg, d.m.th. duke synuar sintezën që na ofron ai.
“Por nuk del nga rrobja e klerikut...”: shkruan njëri prej intervistuesve për Fratin tonë kur ky i bishtnon ndonjë pyetjeje. Jam i mendjes se pikërisht situata e përkundërt, kur gazetarëve u duket ai del nga rrobja e klerikut, do të na lejojë tani dhe në të ardhmen të rrokim sadokudo diçka nga thelbi i ideologjisë së tij. Ka të drejtë intervistuesi: ne nuk jemi klerikë. Si të këtillë, na intereson të vështrojmë se çfarë – pikërisht çfarë – e bëri At Zef Pllumin njërin ndër ideologët shqiptarë më me peshë të kapërcyellit të shekujve XX dhe XXI.    
Më bie në mend, ndërsa jam ulur me shënimet e punës, kërkesa e tij ngulmuese – ishim në mars të vitit 1995 – që ta hiqja një paragraf nga Parathënia për librin e tij “Rrno vetëm për me tregue”. Aty, si përshkruaja takimet e para me të më 1990-1991, në rrethana krejt të papërputhshme me vegimet romantike të një Pietro Quaroni – prej këtij citoja portretin e “etërve të kishave të vogla e të humbura të Malësisë” etj., – përmendja po prej Valixhes diplomatike të ish-ambasadorit italian paradigmën e klerikut katolik tradicional të Maleve të Shqipërisë që sfidonte deri edhe shtetin shqiptar në politikën e tij:
“I rritur në epokën turke, kur komuniteti fetar njihej zyrtarisht, ai nuk e përshtaste dot veten me mëtimet moderne dhe laike të shtetit të ri shqiptar. I fortë për nga ndikimi mbi katolikët, për nga pesha e tyre ushtarake e politike, ai jepte e merrte me shtetin shqiptar si i barabartë me të barabartë. Politikan finok e i aftë, administrator i matur i pasurive të Kishës dhe të tija vetë, ai dinte, kur e lypte çasti, të merrte mbi vete gjithë dinjitetin e primatit të Shqipërisë. Qeveria shqiptare kishte vendosur të bënte të vetin kod civil e divorc dhe t’ia hiqte gjithë pjesën “familje” juridiksionit kishtar; kleri shqiptar, nga ana e tij, nuk pranonte të dorëzohej. Dhe ja se ku, si jeh i kohëve të dikurshme, nga katedra e kishës së tij të vogël në Shkodër Imzot Mjedja lëshoi shkishërimin (ekskomunikimin) kundër shtetit shqiptar dhe të gjithë atyre që do t’i pranonin ligjet. Qeveria e Tiranës kishte dhënë urdhër ta arrestonin nëse guxonte të lëshonte shkishërimin. Në të vërtetë, askush nuk guxoi ta arrestonte atë në dioqezën e tij: kodi mbeti kod, por në rajonin e Shkodrës nuk hynte që nuk hynte në fuqi”.
Këmbënguljes së autorit, për të cilin shkruaja parathënien, iu binda: paragrafi u hoq, ndonëse nuk isha i qartë se përse e shqetësonte ai. Në Parathënie fjalia mbeti cung dhe me tri pika, si për të mos e humbur gjurmën e lënies jashtë: “Një ndryshim hipostazash....”. Kaq. Ndërsa Kujtimet e tij vijonin (1995-2002) dhe e ndihmoja me redaktimin, fillova t’ia kuptoja shqetësimin për “paradigmën”. Por sidomos nga sa do t’u tregonte – më sak: shpjegonte – gazetarëve në bisedat e tij, që nuk ua kurseu, punët do të vinin duke m’u kthjelluar.
Liria si asgjësuese e tiranisë dhe dashuria si asgjësuese e dhunës mbeten postulatet e tij të shpallura në Kujtimet që la. Edhe në shkrimet publicistiko-historike. Por më fort në bisedat. I quajt postulate, dhe jo aksioma, ngase më duket të jetë fjala për parime të përdorura prej Fratit në ndërtimin e një sistemi deduktiv, pra si parime jo të vërtetuara, por padyshim legjitime, d.m.th. intuitivisht të pakundërshtueshme. “Kurrgja më shumë se liria” e ka titulluar intervistën e tij të fundit gazetarja së cilës ai i besohej pikërisht kështu: “Unë kam dashur lirinë më tepër se kurrgja...”. Për t’u vënë re se qysh në intervistën e parë, të vitit 1992, kishte shpallur: “Liria individuale asht themeli i të gjitha lirive: i asaj shoqnore e i asaj politike”. Vetë e kam dëgjuar në më se një rast të shpallte të njëjtën gjë. Mbaj mend një mëngjes plot diell, ndërsa rrinim duke kuvenduar nën një pjergull vreshti, në kopshtin e kishës së “Pater Jack-ut” lart në sukën e Bizës së Vogël: ishte në të hyrë të pranverës dhe kohë më kohë komentonim bukuritë jashtë të zakonshmes të visores përreth. “Eh, ky vend, nji mrekullí e dorës së Tenzòt! Nji kështu duhet të jetë kenë edhe Galileja, atdheu i ‘Kangës së kangëvet’, në mars a në prill, - foli dhe ndali. Për të shtuar: - Por mjerisht këtu ndër ne liria bjen ende erë të keqe...”. Nuk më hiqet nga mendja ky shfrim i tiji i beftë; për krahasim mund t’i gjej vetëm konstatimin shakespearean të Hamletit: “Është kalbur diçka këtu në Danimarkë...”. Ndenjëm një copë herë të madhe në heshtje, duke mbajtur vesh trillet e zogjve e duke kundruar teposhtë bukuritë e Rodonit, dhe ndoshta pikërisht në ato çaste duhet ta kem pikasur që pasioni i tij mbizotërues, liria, i regëtinte atij njeriu si gjaku në vena.
Tiran  e cilëson ai Enver Hoxhën në biseda dhe tiraní regjimin e tij: kështu  lexohet tani edhe në bisedat me gazetarët. Edhe në këtë rast rezulton i saktë në terma e koncepte, duke qenë se nga historia e Romës së lashtë, që e njihte mirë, i dinte kuptimet ngushtësisht rrethanore të termave diktator dhe diktaturë, të keqpërdorur ndonjëherë. Ndërkaq për ç’i përket parimit të ngritjes së dashurisë kundër dhunës, vërejeni: mbeti një nga temat e parapëlqyera të Fratit pothuajse në të tëra bisedat, aq fort është përpjekur t’ua shtjellojë bashkëbiseduesve këtë “teologji” delikate të dashurisë.
Kur tanimë idetë e tij vijnë duke u sistemuar, dallohen qartazi katër skajet kardinale mes të cilave, si mes katër pikave të horizontit, ka lëvizur e është zhvilluar ideologjia e tij, ideologjia ndoshta më e thjeshtë në botë: liria përkundrejt tiranisë dhe dashuria përkundrejt dhunës.

“Kleriku antikomunist” ishte një epitet që, këtu e një vit të shkuar, u bë stereotip në shkrimet e përmortshme kushtuar At Zef Pllumit. Athuase ngaqë komunizmin e patëm më pranë, nuk u kujtua kush të shtonte edhe epitetin analog “kleriku antifashist”. Në të vërtetë, qëndrimi ndaj fashizmit dhe komunizmit ishte për të një ekuacion të cilin e përsëriti dendur, sidomos kur na kujtonte në biseda se si, sot e gjithë ditën, nën fjalët “demokraci e vërtetë” mund të struken sa fashizmi, aq edhe komunizmi. Kallëzimi me gisht i tiranisë nga cilado anë që të vijë, qoftë nga e majta qoftë nga e djathta, përbën tipar spikatës për identifikimin e ideologjisë së tij: spikatës në botën ideologjike shqiptare, ku kemi njohur rëndom një takëm “antifashistësh” që në zemër u ziente vetëm komunizmi, sikurse po mësohemi me xhambazë “antikomunistë” të cilëve nuk u djeg në bark veçse malli i fashizmit. Trait de génie të ideologjisë së Fratit tonë: kështu do të guxoja ta quaja këtë tipar. 
“Nuk ka pasë kurrnji element ma antifashist se kleri katolik shqiptar, pse nuk e dojshim fashizmin”, i deklaron ai Fevziut pa i luajtur qerpiku. Ku i është dhënë rasti, në veçanti në shkrime historiko-publicistike, Frati ngulmoi më se një herë të kthjellojë si qëndrimin antifashist të françeskanëve në përgjithësi, – me përjashtime të rralla, – ashtu edhe të vetin: sa te “Françeskanët e mëdhaj” (2002), aq edhe te biseda-libër “Historí kurrë e shkrueme” (2004). Duket sheshit në to përkujdesi i tij që figura fashistësh të thekur, si At Bernardin Palaj dhe Dom Lazër Shantoja etj., t’i vlerësojë vetëm e vetëm për veprën e tyre shkencore ose letrare. “Ishte nji fashist i deklaruem, - thotë për Bernardin Palajn. - Edhe këtë e mbronte mbi baza filozofike e ideologjike. Ishte krejtësisht i bindun se fashizmi do të ishte shpëtimtar i popujve të Europës. Këtë ide krejtësisht të gabueme që kishte formue e mbronte me mendjen e me gjûhën e vet”. Tek biseda-libër për historinë, për shembull, nuk ka ngurruar të saktësojë për ç’i përket “okupacionit ushtarak italian” të 7 prillit 1939: “Jo vetëm populli i thjeshtë shqiptar, por edhe gjithë intelektualët, përveç nji pakice, - si shkrimtari Z. Ernest Koliqi dhe studiuesi Z. Mustafa Kruja, Dom Lazër Shantoja e At Benardin Palaj, - ishin kundër këtij okupacioni ushtarak, e aq mâ tepër, kundër kolonizimit kulturor e shpirtnor të Shqipnisë”. Ose: “Shumëkush, nga mnera për tiraninë e Zogut, priste si shpëtimtare tiraninë fashiste. Ndër këta janë shque dy persona: At Bernardin Palaj edhe Dom Lazër Shantoja”. Kam përshtypjen se ata qenë për të hije të trazuara, të zymta. Ndërkaq, po në ato shkrime, ka treguar në përimti se si në Shqipëri “autoritetet fashiste filluen nji luftë të hapun kundra françeskanëve shqiptarë”; se si françeskanët shqiptarë kundërshtonin të ngrinin në kambanaren e kishës së tyre “flamurin me shêjat e Liktorit” dhe të fusnin në programin e shkollës “mësimin e edukatës fashiste”, që kishte planifikuar Ministria e Arsimit; ka kujtuar refuzimin e drejtorit të liceut At Frano Kiri për të pranuar si mësimdhënës “nji italian, i cili nuk zotnonte asnji fjalë shqip”; polemikën e rreptë të Dr. Gjon Shllakut me “specialistin italian për arsimin dhe organizimin e rinisë shqiptare simbas modelit fashist italian” Gianino Montanelli – ky ishte i ati i Indro Montanellit –; ftohtësinë me të cilën u prit në shkollat françeskane prej trupit mësimor, si edhe prej nxënësve, ministri i Arsimit Ernest Koliqi; drejtimin e operacionit fashist kundër françeskanëve prej vetë ish-konsullit italian në qytetin e Shkodrës, në atë kohë i emëruar Sekretar i Përgjithshëm i Luogotenencës, Salvatore Meloni, në bashkëpunim me “delegatin apostolik Mons. Leone Nigris superfashist” (gjetiu: “Leon de Nigris ishte nji prift italian fashist i orëve të para” dhe: “ishte nji antishqiptár i përsosun”); burgosjen në Shkodër dhe internimin në Itali të Prof. Athanas Gegajt; mbylljen e shkollave françeskane; sekuestrimin e Bandës Muzikore Françeskane; konfiskimin e të gjitha veglave muzikore dhe mjeteve të dëfrimit të rinisë françeskane (lojëra ping-pongu, bilardo etj.) “për t’i kalue në favor të qendrave të partisë fashiste shqiptare”; ndalimin e shoqërisë “Antoniane” dhe arratisjen e detyruar të drejtorit të saj At Lekë Luli, mandej të drejtorit të “Hyllit të Dritës” At Gjon Shllaku; thirrjen në Itali dhe mbajtjen aty si pengje të At Anton Harapit dhe të provincialit të françeskanëve At Çiprian Nika etj. “Ambientet e Kuvendit Françeskan u shkretuen, - kujton ai. - Dukej sikur po vdiste kombi”. Mbart vlerë të posaçme dëshmia e tij për fjalën e Imzot Gaspër Thaçit në meshën e përshpirtjes për At Gjergj Fishtën: “Para pak ditësh ishem në spital për të pá Pater Fishtën, i cili tashmâ e kishte kuptue edhe vetë se ishin takimet e fundit të jetës së tij dhe më tha: ‘Nuk po më vjen keq se po des, mbasi të gjithë atje do të shkojmë, por po më vjen e randë se tanë jetën e kam shkrî për të pá nji Shqipní të lirë e në vedi, ndërsá sot po e la të shkelun prej ushtrive të hueja’...”. “Fashizmi italian në Shqipní anmikun mâ të madh të vetin ka pasë françeskanizmin shqiptár, - ka konfirmuar At Zef Pllumi në bisedën-libër mbi historinë me Arben Markun. - Jo krejt klerin katolik, por vetëm provincën françeskane, tue kenë se ishte flamurtarja e patriotizmit shqiptar”.
Për një pjesë së tepërmi problematike të fondeve arkivore  - prej Arkivit të ish-Arqipeshkvisë në Shkodër, të ish-Konsullatës italiane të Shkodrës, të ish-Luogotenencës, të ish-Komandaturës gjermane në Shqipëri, të Zyrës së forcave SS në Shkodër, të Banca di Napoli-t në Tiranë etj. – ai u shmangej komenteve. Ndoshta nga ajo pjesë e padenjë e historisë së disa prej paraardhësve të vet buronte edhe skepticizmi i tij ndaj arkivave në përgjithësi: “Në arkiv gjen gjithçka, por jo të vërtetën...”, “në arkiva e vërteta nuk del kurrë...”, “nuk don me thanë se, tue shfrytëzue arkivin, shkrove nji histori të vërtetë...” etj. Fort më të lehtë e kishte të përballonte, për shembull, debatin nëse Jezu Krishti ishte apo jo i informuar për ngjarjet politike të kohës së vet apo thjesht nuk u jepte atyre rëndësi. 
    Nga një anë tjetër, sikurse mund vërehet tani edhe në bisedat e këtushme, qëndrimi i tij antikomunist është dalluar për të afruarit gjithnjë më pranë realitetit historik të fakteve. Jo vetëm pa shfryrje e pa fyerje, por me interpretime që mund të quhen origjinale, d.m.th. të tijat dhe jo të kujt tjetër. “Askund mllef”: kështu e kanë përshkruar edhe gazetarët. “Komunizmi asht idé e bukur në teori: asht dishira me i bâ gjithë njerëzit të barabartë, të bashkuem, - është shprehur duke folur në Romë për Radion e Vatikanit. - Ide shumë të bukura...”. Dhe ka vijuar duke shtjelluar me një objektivitet të papritur nga një njeri që, siç e përshkruajnë gazetarët, “më shumë ka qenë brenda se sa jashtë”: “mbas Luftës I botnore studentat shqiptarë nisën me shkue e me studiue edhe në Francë e n’Italí, ku sundojshin idetë antiklerikale e antifetare, që kishin mbî nga Revolucioni Freng. Qysh këtu nisi të parashikohej ardhja e komunizmit në Shqipní. E kjo, jo pse studentët shqiptarë në Perëndim ishin djelm të këqij; jo, ishin djelm të mirë, por me ato gjykimet e tyne djaloshare, kur kthejshin në Shqipní e e shihshin vendin aq të mbrapambetun, mendojshin me i kalue epokat me nji hap; por a kapërcehen epokat me nji hap?! Ata kishin vullndet të mirë, por nuk e kuptuen çka ishte në të vërtetë komunizmi”. Ndërkaq ka shtuar: “Por vjen puna që partitë e sidomos përfaqësuesit e naltë të tyne, kanë ide krejtësisht të tjera. E kështu peshkaqejt e mëdhaj, që drejtojshin komunizmin, i gllabëruen të gjithë peshqit e vogjël, pikërisht ata që luftuen e diqën për nji të ardhme vërtet të lumtun të njerëzimit, siç ishte djelmnia komuniste e asaj kohe”. Disa vite më vonë, i ftuar në studion e Tv “Klan”, do ta shtjellojë edhe më këtë tezë: “Në 1920 nji prift katolik ka shkrue që ky popull, kur të bajë me râ në kontakt me kulturën europiane, o do të bahet jakobin radikal, o do të bahet komunist. Sepse prej nji populli krejtsisht të paqytetnuem, larg kulturës europiane, të veçuem si popull në tanë Europën, të veçuem për 500 vjet, natyrisht të gjithë ata që studiojshnin jashtë do të binin në kontakt me kulturën europiane, me idetë socialiste. Kështu që do të baheshin të majtë, do të baheshin komunista. Komunizmi kishte depërtue në Shqipni, intelektualët e rij që kanë pas ardhë ishin të gjithë me ide komuniste, pavarësisht se Enver Hoxha i hoqi ata intelektualë, se ata dojshin nji komunizëm idealist i cili nuk asht zbatue kurrë”. Ndërsa, si të rënën finale në gjykim të këtij jakobinizmi radikal enverist, ja se si ka pafrikësinë të krahasojë, në një nga bisedat e tij të vitit 2007, kampet shqiptare “të punës” me kampin nazist të Mathausenit: “Karshi kampeve tona, të atyne kampeve në të cilat kam jetue vetë, ai ishte lul veri....”.

Gjithkush që mund të befasohen prej interpretimesh të këtilla do të duhet të mbajë në sy se ka të bëjë me një dishepull të Shën Françeskut të Asizit. “Urdhni Françeskan asht nji organizatë e Kishës Katolike botnore themelue në shek. XII prej Shën Françeskut të Asizit (Itali) me moton e vet “Pax et Bonum” (Paqe dhe Mirësi), n’ato kohë t’errta të Mesjetës ma të turbulluemet për Europën, - ka pasur kujdesin t’i bëjë me dije lexuesit e çmësuar qysh në intervistën e tij të parë më 1992. - Urdhni Françeskan pruni nji vizion të ri të jetës, të ndryshëm e të kundërt me atë të kalorsisë bujare, fisnike që pështetej në feudet e pasuna e në forcën brutale. Françesku vetë ishte poet, i pari shkrimtar i gjuhës italiane, që me “Kangën e natyrës” diti t’i japë një drejtim të ri njerëzimit kah Drita, kah Paqja e Dashunija. Ky drejtim nuk u pështet në forcën e sundimtarëve feudalë dhe kalorësve luftarakë, por në popullin e vogël fukara dhe themeluesi i emnoi pasuesat e vet si “Urdhni i Vllazënve të Vogjël”...” Dhe ka shtuar, duke folur po për Radion e Vatikanit: “Urdhni i themeluem prej Sh’Françeskut, me idé thellësisht popullore, gjindet kudo në botë. Urdhni ka si idé kryesore vorfninë, tue zhdukë kështu ate që sot kishte me kenë pasioni themelor: dishirin për pasuní. Ideja e pasunisë zhduket”.
 Në kuvendimet e shumta me të, përgjatë gati 15 vjetësh bashkëpunimi, e kam dëgjuar me dhjetëra herë të ngulmonte në doktrinën e Shën Françeskut të Asizit: duke surbur kafetë ose duke gjerbur rakitë, duke udhëtuar së toku nëpër Shqipëri, – Shqipërinë ai e shkelte për së gjeri e për së gjati, – në tryezat e sillave të dy kokë-më-kokë ose me miq, përfshi edhe ndërkohët e gjata kur, për nevoja të bashkëpunimit, më është dashur të banoja në Hospicin françeskan të Tiranës, ku rrinim e kuvendonim me orë të tëra dhe ku ulesha në tryezë me të tri herë ditën në oraret e tij përpikërisht të rregullta. Kishte gati-gati një keqardhje për ata – ndër “ata” isha edhe unë – që nuk njihnin së paku veprën letrare të Shenjtit të Asizit: “I fioretti” ishin për të “libri më i bukur në botë”. Në përmbledhjen e këtushme të bisedave do të gjeni që ai t’u thotë bashkëbisedueseve Asllani dhe Shehri se libri më i bukur në botë ishte për të “Don Kishoti”. Ndoshta ka dashur t’i përmbahej laicitetit të historisë së letërsisë në bashkëbisedim me dy mësimdhënëse universitare të Fakultetit të Historisë e të Filologjisë. (Apo mos vallë agnosticitetit të tyre?) Gjithsesi ja ku ju bëj bé që me “Lulet e vogla” të Shën Françeskut ai nuk vinte vepër tjetër të letërsisë!        
Qemë në tryezë, në sofragjerinë më se të thjeshtë të Hospicit, së toku me një mik të tijin të vyer, Imzot Robert Ashtën, të cilin e vlerësonte si prelatin më të ditur e “ma dêjë për lavd” mes klerit të gjallë katolik shqiptar. Unë vetë, sa herë e shihja, isha i bindur që pikërisht atë sqimë hijerëndë duhej të kishte pasur Imzot Mjedja i Valixhes së Quaronit, që i lëshonte ekskomunikimin shtetit shqiptar, dhe se ai që e thërrisja “Monsignor Robert” do ta meritonte Dhomën e Lordëve, ndryshe nga Imzot Mjedja që kishte merituar shumë-shumë postin e regjentit të Shqipërisë... At Zefi sapo ishte kthyer nga Padova, ku vente thuajse përvit për të takuar studentët që kishte dërguar vetë në universitetin e atjeshëm, dhe më kishte prurë dhuratë: çfarë? Një botim të “Luleve të vogla” të vitit 1926. Si “atit”, ashtu “imzotit” ai libërth dukej t’u kujtonte të ritë e tyre. “Edhe komunizmi është një nga lulet më të mrekullueshme të historisë...”: i ngacmova me thënien e Romain Rollandit. Ndërsa Imzot Ashta bëri kryq duke u lëshuar në shpinëzën e karriges, At Zefi nënqeshi me nënqeshjen gjithë zemërbutësi, që ishte privilegj i tiji. “Po familja a nuk është institucion komunist?”, pyeta atëherë me tërë mend. Të dy kishin përgjigje të ndryshme. “Po urdhrat e mëdha monastikë, benediktinët, domenikanët, françeskanët dhe gjithë të tjerët a nuk kanë dhënë shembullin e një ‘komunizmi vëllazëror’?” Komunizmi si koncept i kulluar nuk është kundër natyrës njerëzore: ky ishte mendimi i At Zef Pllumit. Prirjen komuniste në vetvete ai e përkufizonte si një prej shprehjeve hyjnore të natyrës njerëzore, për sa kohë njeriu është i aftë për “shpirt sakrifice”. Tani shoh që në intervistën e tij të fundit, duke biseduar për marrëdhëniet mashkull-femër, t’ia ketë besuar gazetares njërën nga të fshehtat: “Kur femra apo mashkulli lidhen, e kanë dorëzuar lirinë. Po duhet ta dorëzosh lirinë, se kjo është jeta...”. Për dishepullin e Shën Françeskut çdo sistem i kulluar “komunist” – si familja edhe urdhrat monastikë – ishte sistem “dorëhjekjesh”, nëpërmjet të cilit individi flijon lirinë e vet dhe të mirat e veta për të mbërritur një ideal të bukur, për të realizuar një pasion fisnik: dashurinë për atin dhe nënën, dashurinë për të afërmin, dashurinë për Zotin, “prej këndej edhe dashunija për Atdhé e binomi ‘Fé-Atdhé’, që don me thânë me punue për Zotin e për popullin”, ide që do ta ndeshni edhe këtu, në bisedimet e tij me gazetarët. Vetë sikur e shoh, me nënqeshjen që thashë, duke më pyetur: “Tash, djalë, a mos po doni me m’qitë edhe komunist?”
“Këte lloj komunizmit fisnik, për Fé e Atdhé, unë e kam njohë e ushtrue qysh në moshë 5-vjeçare”: më është ngulitur kjo thënie e tij e asaj mbasdarke, ndërsa zjarri brambullonte në sobë dhe, si qemë ngritur nga buka, hiqnim verë me aromë beharnash nëpër gotat me fron të lartë, si të qëmotshmet, në dhomën e ngrënies që një herë e një kohë, gjatë qëndrimit të parë në Tiranë, kishte qenë e një tjetër dishepulli të Shën Françeskut, At Anton Harapit. Tregoi mbaskëtaj edhe diç tjetër, që atëherë nuk ma nxinte mendja... Të fshehtën që ai ishte ushtruar duke mbajtur në të ritë e vet edhe “çelnicën” – kështu e quanin pengojcën seksuale – shoh tani i befasuar që në pleqërinë e fundit t’ia ketë besuar këtë, në bisedë e sipër, edhe gazetarit Ben Andoni.
Për kureshtjen e lexuesve do të më pëlqente të tregoj këtu se përmbledhja e Shën Françeskut që Frati sapo më kishte dhuruar dhe që tani kur shkruaj e kam përpara, I Fioretti di Sancto Francesco. Codice di Amaretto Mannelli 1396, Foglino 1923 (Argentieri), e blerë në ndonjë antikuar – me siguri fort të shtrenjtë – të Padovës, mbetet një nga botimet më të çmueshme që më ka zënë syri e më ka prekur dora: në 4º, me këllëf mëndafshi ngjyrë vjollce të errët dhe stolisje të pranuara, i lidhur në lëkurë të rrahur, 320 fq. + 6 jashtë teksti, me ilustrime të shumta që paraqesin ngjarje të ndryshme nga jeta e Shën Françeskut. Fletët jashtë teksti me larime floreale. Larime të njëjta janë përdorur edhe si koka teksti, kryeshkronja dhe fundrreshta. Shkronja të praruara në shpinë. Tokëz mbyllëse gjithashtu e praruar. Disi i dëmtuar vetëm për cepash. Ai dashnor librash që ishte At Zef Pllumi më sqaroi aty për aty se ishte fjala për një botim mirëfilli bibliofilik: prej vetëm 1000 ekzemplarësh të numërtuar, tani fort të rrallë. Dhe i qeshte nuri. Të gjitha matricat që qenë përdorur për shtypjen e tij mbas ekzemplarit të 1000-të ishin asgjësuar. Imi kishte vërtet një numër: “835”.
“Po djalë, - ndërhyri atëherë hijerëndë Imzot Ashta, - por asht shkencërisht qesharake  me andrrue e me e përmbysë fuqinë e egër të kapitalit me idetë e kontit Karl Marx”. Vetë At Zefi do t’i thotë vite më vonë Fevziut në studio: “Lufta s’ka mbarue sot, as ka me mbarue kurrë deri në fund të shekujve. Pse feja ban punën e vet, edhe bota ban punën e vet. Ti mos mendo që asht i vetmi armik komunizmi. Sot në kapitalizëm kanë zot dollarin. Lufta nuk kryen, por ideali jone asht nji ky...”. Për të gara e egër për pasurim mund të bjerrej vetëm kur të vinte dita që popujt të tmerroheshin prej lukseve të tepruara, shkapërderdhjeve, dëfrimeve pa caqe, veseve, që gara e egër përhap. “Urdhni [i Shën Françeskut] ka si idé kryesore vorfninë, tue zhdukë kështu ate që sot kishte me kenë pasioni themelor: dishirin për pasuní, - e gjeni të stërpërsëritur në bisedat e tij. - Ideja e pasunisë zhduket. Vendin e saj e xên ndjenja mâ fisnike që ka njoftë ndonjiherë njeriu: dashunija. Dashunija për Zotin në radhë të parë. E kur të kesh dashuni për Zotin, do të kesh edhe për të gjitha kreatyrët tjera, pa dallim. Si je mësue me dashtë Zotin, nisë e ndien dashuni edhe për lule, për shpend, për shtasë... e aq mâ tepër për njeriun. Kjo âsht karakteristika kryesore e françeskanizmit në botë”. Vizionin e tij nuk ka pasë ngurruar ta shqiptojë shkoqur qysh në të parën e intervistave: “Ata njerëz, edhe burra shteti në kjofshin, që mendojnë se ekonomija e pasunija janë nderi, lavdija, shpëtimi, e mira e kombit, padyshim ata kanë hy në rrugë qorre dhe popullin tonë do ta çojnë në greminë”. Le të kujtojmë edhe se si për vete i kaloi motet e fundit të jetës kryekëput ndryshe prej “atyre njerëzve”, sikurse e gjeti gazetarja që i mori intervistën e fundit më 2007: “Strehëza e tij kishtare në Shkodër i ngjan dhomës së një murgu: një shtrat me kryqin afër, dy karrige, një tavolinë e ngopur me libra dhe një sobë e vogël me dru, mbi të cilën përkulet me duart e zgjatura at Zef Pllumi. I vetmi detaj që e prish përfytyrimin e një kleriku mesjetar është celulari në qafën e françeskanit, që sikur i ka zënë vendin kryqit...”. 
Kur ishte fjala për ide revolucionare, vetëm një palë mund ishin të tilla për ideologjinë e At Zef Pllumit: idetë e Shën Françeskut. Dhe, nëse do të flitej për revolucione, vetëm një revolucion do të ishte për të i vërtetë e i dobishëm: ai i dishepujve të Shën Françeskut. A e dinë këtë, vallë, zotërinjtë e rëndë dhe zonjat e rënda që venin në kishat ku ai meshonte dhe që – vë bast për këtë – vijojnë në venë edhe sot për të bërë sehir meshat që çojnë të tjerë etër françeskanë? Nuk di ç’të them. Vetëm mund t’i qetësoj duke i siguruar se një lëvizje asketike masash, që mund t’ia bjerrte hovin garës për pasurim, është ende fort larg. Përse? “Ne jemë nji popull që kemë kalue nji diktaturë shumë të vështirë, - na thotë në bisedat e veta Frati ynë. - Por, para kësaj diktature, përveç nji periudhe shumë të shkurtë lirie, kemë kalue nji robni 500-vjeçare. Në këte mënyrë, ky popull asht mësue që, edhe me i shtie opangën në gojë, nuk flet, as bërtet. Këtu nuk jam dakord unë me popullin tem...”. Pikërisht kështu: “Këtu nuk jam dakord unë me popullin tem”!

Brenda katër skajeve kardinale ku lëviz e zhvillohet ideologjia e tij – dashuria përkundrejt dhunës dhe liria përkundrejt tiranisë – ajo mund të përfytyrohet tanimë në qark të mbyllur. Mungesa e pranisë së ideologut nuk e cenon për ne të mbyllurit e këtij qarku. Përkundrazi: shqiptarët, që prej gati një shekulli japin e marrin me themelet e ngrehinës së tyre të quajtur “Shqipëri” për ta rehabilituar atë, kanë nevojë të ndihen të mbështetur e të përçuar nga prania e padukshme e “të vdekurve”. Të njëjtën nevojë kanë provuar të gjitha breznitë, sado më të druajtura, të së kaluarës. “Njerëzit e mëdhenj janë shenjtorët laikë të kohës sonë”: ndërsa diskutonim për kultin e njerëzve të mëdhenj, e kam pas rrahur disa herë me Fratin këtë maksimë të Ernest Renanit. (Le ta them këtu që ai e donte Renanin, madje edhe kryeveprën e tij “La vie de Jesus”, ndonëse Vatikani e ka mbajtur dhe vijon ta mbajë këtë “në indeks”. Me ëndje të madhe përsëriste një tjetër maksimë të tijën, pikërisht nga “Jeta e Jezuit”: “Njerëzit më të mëdhenj të një kombi janë ata që ai i dënon me vdekje”; dhe dëftonte veten, duke bërë buzën në gaz gjithë shpoti: “Ja tek m’keni mue... nuk m’dënuen me dekë... a po merrni vesht?”) Më duhet të them edhe se nuk e pranonte Spencerin që vinte në lojë teorinë e “njeriut të madh” duke e quajtur më fort “teori dëfrimi” se “teori mësimi”.
Kulti për njerëzit e mëdhenj funksionon, simbas Renanit, si ligj i përjetshëm i shoqërisë njerëzore: asnjë brezni nuk mund t’i ikë atij, me gjithë ambicien për ta bërë botën nga e para. Është si një show i ri i pagëzimit të vjetër të të gjallëve me të vdekurit, pa të cilin kurrfarë shoqërie e qytetëruar nuk ka se si të ekzistojë. Në epokat e luftërave është fjala për një kryekomandant të madh; në epokat artistike për një poet të madhe ose një piktor të madh; në përmbysjet revolucionare për një lider të madh; në evolucionet e mendimit për një mendimtar që sfidon bashkëkohësit me mendimin e tij dhe ka sharmin t’i bëjë ata për vete. Në kultin modern të njerëzve të mëdhenj, ndoshta, vetëm forma dhe objekti janë të rinj, gjithçka tjetër është po aq e lashtë sa vetë shoqëria njerëzore. Në vend të “shenjtërisë” – me rrangullinat e saj, d.m.th. virtytet e saj – shoqëria moderne ka vënë si objekt përnderimi gjeninë ose, më thjesht, inteligjencën. Vetë njerëzit e mëdhenj në botën moderne janë të tillë, para së gjithash, për nga inteligjenca.
Por qëllon edhe ndonjë syresh që do ta meritonte të admirohej dyfish: sa për fuqinë e mendjes aq edhe për fismërinë e karakterit. Modeli që At Zef Pllumi na ka ofruar – jo vetëm të gjithëve ne që na qëlloi fati ta njihnim për së gjalli, por edhe atyre të cilëve do t’u mbetet t’ia lexojnë mendimin – konfirmon, nga njëra anë, faktin se me kultin modern të njerëzve të mëdhenj inteligjenca rezulton vërtet objekti më i lartë i vlerësimit, por dëshmon nga ana tjetër se, e trashëguar prej së lashti model mbas modeli, fismëria e karakterit nuk u zhbë te njerëz si ai. Madje ndonjëherë doli më përpara. Të gjithë që, siç thashë, na qëlloi fati ta njihnim “në mish e në eshtra” provuam se dhurata si ajo e “Luleve” të Shën Françeskut nuk qenë asgjë para dhuratës së tij më të vyer: mirësisë. “Mirësi të pafund”, e cilëson njëri prej gazetarëve. Atë gjë të mrekullueshme që është mirësia ai ua dhuronte të gjithëve, pa dallim. Edhe nuk mendoj se ishte fjala thjesht e vetëm për atë “Pax et Bonum” të Shenjtit të Asizit. Mua vetë m’u pat dashur njohja me të që të kuptoj se gjithë sa quhet kulturë, dije, talent, madje edhe gjeni nuk shërbejnë për gjë nëse mungon mirësia. Si dhe që të fantazoj se sa i lumtur do të ishte ai vend ku njerëzit i dhurojnë njëri-tjetrit mirësi.   
Mirëpo, pikërisht ndërsa shkruhet për këtë, një dyshim qet krye: a mund të jetë një shembull si i tiji model për masat? Për njerëzinë e rëndomtë? Virtyti, deri diku, është një gjë që imitohet, një gjë gati-gati ngjitëse në kuptimin infektiv: shenjtorët po, ata janë imituar dhe mund të imitohen. Një koprrac, të cilit i fanitet përpara Shën Françesku si model shenjtërie, mund të ndërgjegjësohet, të qortojë diçka nga vesi i vet duke u bërë disi “më i mirë”. Ndërsa inteligjenca – medet! – nuk është ngjitëse. Telashe të mëdha mund shkaktohen atëherë prej inteligjencës si model. Sa njerëz në këtë botë, duke lexuar njeriun e madh, i ka gënjyer mendja për veten e vet! Sa ambicie të dështuara kanë gjetur belanë nga shembulli i kuptuar keq i njerëzve të mëdhenj! Është fat i mirë kur, siç e thashë, nuk je klerik. Nuk je, madje, as françeskan... Atëherë e ke më të lehtë ta kuptosh se te njerëzit e mëdhenj si Frati ynë ne nuk admirojmë vetëm ata dhe modelin e tyre. Admirojmë edhe “veten”. D.m.th. admirojmë vendin tonë. Admirojmë fuqinë e mendjes e të shpirtit të grupimit qytetërimor të cilit i përkasim. Admirojmë fuqinë e asaj mendjeje dhe të atij shpirti që, së paku prej Rilindjes sonë kombëtare e këndej, janë bërë të vetëdijshëm, pra të dijshëm për veten. Vërejeni në intervistën për radion “Zëri i Amerikës” se sa i vetëdijshëm ishte At Zef Pllumi për këtë realitet që e ndërlidhte atë me paraardhësit: “Në shekullin e kaluem (XIX) Zoti i ka pasë falë dhantí Shqipnisë nji grup kësi njerëzish: ata që na sot i quejmë ‘rilindas’. Ishin të gjithë njerëz të mëdhaj, të cilët rrallë i kishte edhe Europa. Në daç për nga kultura, në daç për nga mendja e tyne e zgjuet dhe aftësia e tyne e veprimit...”.
Këta “njerëz të mëdhaj”, simbas tij, ia dërgon një populli Zoti. (Këtu nuk ka nevojë për sqarimin që ai besonte në Zot.) Nëse atë vetë, Fratin e ideologjisë së dashurisë përkundrejt dhunës dhe të lirisë përkundrejt tiranisë, e pati sjellë apo jo Zoti, mund të ngurrojmë ta themi. Por, edhe pa qenë klerikë, nuk mund të mos pranojmë se do të na lypset të presim për të parë se edhe sa kohë do të duhet derisa të na bëhet “dhantí” një tjetër i tillë.