Speciale » Basha
Sabile Basha: Obelisku i qëndresës për kujtesën e të burgosurve politikë shqiptarë
E enjte, 17.07.2025, 06:56 PM
OBELISKU I QËNDRESËS PËR KUJTESËN E TË BURGOSURVE POLITIKË SHQIPTARË
Nga
Prof. Dr. Sabile Keçmezi-Basha
Gjatë
kohës së pushimeve, mes qetësisë së natyrës dhe largësisë nga ritmi i
përditshëm, vendosa të marr me vete një libër që më nevojitej për disa
verifikime të të dhënave — “Burg pas burgu”, i autorit dhe atdhetarit të shquar
të çështjes kombëtare, Gani Sylaj, botuar në vitin 2019. Edhe pse këtë vepër e
kisha lexuar më parë, ndjeva nevojën ta ktheja sërish në duar, jo thjesht për
ta rilexuar si një kujtim letrar, por për ta rishqyrtuar me një vëmendje më të
thelluar, me qëllim të nxjerrjes së disa sqarimeve që tashmë, në një stad
tjetër të angazhimit tim intelektual dhe kërkimor, më duheshin domosdoshmërisht.
Kjo
zgjedhje e qëllimshme për ta marrë librin me vete gjatë pushimeve e dëshmon
qartë se disa vepra nuk i lexojmë vetëm për të kaluar kohën, por për të
ndriçuar të kaluarën dhe për të kuptuar më mirë rrënjët e së tashmes. Në këtë
kuptim, “Burg pas burgu” është shumë më tepër se një autobiografi burgosjeje —
është kronikë e qëndresës shqiptare, testament i guximit dhe burim reflektimi
për brezat që vijnë.
Libri
“Burg pas burgu” e shumë të tjera si kjo janë më shumë sesa rrëfime me kujtime
— janë udhëtime emocionale nëpër labirintet e përjetimeve njerëzore nën peshën
e represionit politik, një vepër që nuk lexohet thjesht, por përjetohet me
gjithë qenien. Rrëfimi i Gani Sylajt, i ndërtuar mbi përvojën personale të një
atdhetari të palëkundur, rrjedh natyrshëm dhe me intensitet të tillë emocional
saqë lexuesi e përthith me një frymë, pa ndalur për t’u shkëputur nga fjalët që
ndërtojnë kapitujt e dhimbjes, krenarisë dhe shpresës.
Kjo
vepër është në të njëjtën kohë e trishtë dhe e ngrohtë, një kthesë mes lotit dhe
buzëqeshjes, që të trondit thellë me realitetin e pamëshirshëm të burgjeve
politike, por që njëkohësisht të jep kurajë, duke shpalosur përpara syve të
lexuesit forcën e njeriut përballë padrejtësisë. Janë ato çaste të dhimbshme
kur shpirti ngushtohet nga mizoria e përditshme dhe nga humbja e lirisë, por
janë edhe momente të papritura humori, solidariteti njerëzor apo ironie të
hollë, që i japin jetës në burg një dinamikë tjetër, një dritë të brendshme që
nuk shuhet as përballë mureve të betonit.
Libri
të shtyn të derdhësh lot – jo vetëm për dhimbjen e autorit, por për breza të
tërë që ka mbajtur mbi supe fatin e një populli të nëpërkëmbur. Dhe megjithatë,
aty ku do të duhej të mbizotëronte pesimizmi, gjejmë jetë, humor dhe një lloj
triumfi të shpirtit njerëzor ndaj mekanizmave shtypës. Ky kontrast mes
trishtimit dhe gëzimit, mes lotit dhe buzëqeshjes, është ajo që e bën librin të
paharrueshëm — një vepër që jo vetëm dokumenton historinë, por rikthen ndjenjën
dhe dinjitetin e njeriut në qendër të saj.
Ky
libër, i thurur me mjeshtëri dhe thellësi njerëzore, përbën një ndër ato
rrëfime që nuk të lënë thjesht të informohesh, por të përjetosh, të zhytesh në
realitetin e një kohe të errët e të ngarkuar me dhimbje kolektive. Ai është i
mbështetur fuqishëm në argumente historike dhe përvoja personale, dhe mbi të
gjitha, është i shkruar me një sinqeritet të rrallë, që të prek dhe të bind
njëkohësisht.
Gjuha
e përdorur është e qartë, e rrjedhshme dhe pa zbukurime artificiale. Pikërisht
ky stil i natyrshëm, i çiltër dhe i përkorë, e bën librin të qasshëm për çdo
lexues — për studiuesin që kërkon fakte, për qytetarin që kërkon të kuptojë,
apo për të riun që përpiqet të lidhet me rrënjët e së kaluarës sonë të
përbashkët. Ai u flet të gjithëve me një ton të ngrohtë, pa arrogancë dhe pa
retorikë boshe, duke u shndërruar kështu në një mjet të fuqishëm të
ndërgjegjësimit historik dhe qytetar.
Përmes
rrëfimeve të tij, lexuesi hyn në botën e errët të burgjeve të ish-Jugosllavisë
— ato kazamate famëkeqe ku ideali shqiptar ndëshkohej me hekur dhe harresë. Por
më shumë sesa një kronikë e thjeshtë vuajtjesh, libri është dëshmi e qëndresës
njerëzore, një rrëfim i heshtur por i fuqishëm mbi dinjitetin që nuk thyhet as
nga tortura, as nga izolimi.
Ndërsa
e lexoja, më dukej se koha përreth ishte ndalur. Çdo faqe më tërhiqte thellë në
një përjetim tjetër, më largonte nga përditshmëria dhe më kthente prapa – jo
vetëm në kohë, por në ndërgjegje. Ishte si të ecje nëpër një korridor të gjatë,
ku secili kujtim, secila fjalë e autorit shërbente si një dritare e hapur drejt
një epoke të errët por vendimtare për formësimin e vetëdijes kombëtare
shqiptare. Në njëfarë mënyre, gjysmë shekulli i historisë sonë të shtypur më
dilte përpara syve me një qartësi rrëqethëse, dhe nuk mund të mos ndalesha për
të reflektuar mbi sakrificat e panjohura të atyre që kishin guxuar të
ëndërronin lirinë.
Teksa
e lexoja këtë libër – një rrëfim i gjallë i qëndresës dhe përballjes me
sistemin represiv – mendja më rrëshqiti natyrshëm drejt një reflektimi të
thellë: po sikur çdo i dyti ish i burgosur politik shqiptar nga koha e
Jugosllavisë të shkruante kujtimet e veta, vetëm ato që i ka përjetuar vetë,
vetëm ato që kanë ndodhur pas mureve të atyre burgjeve famëkeqe – sa libra do
të ishin? A do të na mjaftonte një jetë për t’i lexuar të gjitha? A do të na
mjaftonte një gjuhë për t’i përkthyer në ndjesi të plotë ato që nuk mund të
përshkruhen veçse me zemër?
Ky
mendim nuk është thjesht hipotetik. Ai përmban në vetvete një të vërtetë të
madhe dhe të dhimbshme, se historia jonë kolektive është përplot me zëra të
heshtur, me përvoja të pathëna, me jetë të kaluara në errësirën e harresës për
shkak të mungesës së guximit për të rrëfyer apo mungesës së hapësirës për t’u
dëgjuar. Çdo i burgosur politik ishte një histori më vete, një libër i
palexuar, një fletë e pambushur e arkivit të dhembjes kombëtare. Po të
shkruheshin të gjitha ato rrëfime, do të kishim para vetes jo vetëm një
koleksion librash, por një bibliotekë të ndërgjegjes sonë historike, një
testament kolektiv që do të na detyronte të rimendojmë konceptet e lirisë, të
së drejtës, dhe të qëndresës.
Ky
reflektim, pra, nuk është vetëm një dëshirë për më shumë libra, është një
thirrje për dokumentim, për kujtesë dhe për drejtësi historike. Sepse në
rrëfimin e një individi fshihet edhe fati i shumë të tjerëve. Dhe vetëm përmes
këtyre rrëfimeve të shumta, të sinqerta e të guximshme, mund të rindërtojmë
mozaikun e së kaluarës sonë me të gjitha nuancat e saj – me dritëhijet, me
plagët, me shpresën dhe me qëndresën që e ka mbajtur gjallë një popull nën
trysninë e mohimit.
Prandaj,
ndërsa e lexoja këtë libër, më dukej jo vetëm si një përvojë e veçantë, por si
një zë që fton edhe të tjerët të flasin, si një dritë që ndriçon rrugën për ata
që ende mbajnë brenda vetes kujtime të pathëna. Dhe ky mendim mbetet, sikur të
shkruhej secili rrëfim, do të kishim një pasuri të pallogaritshme kolektive,
një arkiv jo vetëm të të kaluarës, por edhe të dinjitetit të paepur njerëzor.
Sot,
më shumë se kurrë, kemi nevojë për këto kujtime – për këto rrëfime të sinqerta,
të drejtpërdrejta e të dhimbshme, që marrin formën e librave dhe i japin zë
historisë së shtypur. Ato nuk janë thjesht dëshmi personale të mbijetesës, janë
arkiva të ndërgjegjes kombëtare, burime të pazëvendësueshme për të kuptuar jo
vetëm çfarë ka ndodhur, por pse dhe si ndodhi. Sepse historia që nuk
dokumentohet, është histori që rrezikon të harrohet, dhe harresa është shpesh
aleati më i mirë i padrejtësisë.
Këto
libra, të shkruar nga ata që e përjetuan burgun jo si dënim penal, por si
ndëshkim ideologjik për shkak të përkatësisë kombëtare, janë dëshmi të
pakontestueshme që hedhin dritë mbi natyrën shtypëse të një sistemi që kishte
për synim nënshtrimin, fshirjen dhe dehumanizimin e shqiptarëve në Kosovë. Në
to nuk flitet vetëm për prangat dhe qelitë, por për politikën sistematike të
mohimit të të drejtave, për metodat e organizuara të asimilimit, frikësimit dhe
shkatërrimit të identitetit shqiptar, për burgosjen e mendimit, të fjalës, dhe
të vetë ekzistencës kombëtare.
Prandaj,
këto vepra nuk duhet të lexohen vetëm si përkujtime personale, por si dokumente
akuzuese, si akte të gjalla të historisë që kërkojnë drejtësi. Ato janë
argumente të gjalla për të ekspozuar fytyrën e vërtetë të një regjimi që nuk
kurseu asgjë për të shuar çdo formë të rezistencës shqiptare, qoftë përmes
dhunës fizike, qoftë përmes luftës psikologjike dhe shkatërrimit të shpresës.
Në
këtë kuptim, kujtimet e të burgosurve politikë nuk janë thjesht pjesë e së
kaluarës. Ato janë mjet i fuqishëm për ndërtimin e së ardhmes, për edukimin e
brezave që nuk e kanë përjetuar atë periudhë, dhe për të vendosur një themel të
drejtë mbi të cilin mund të ngrihet paqja e vërtetë – jo ajo e simuluar nga
regjime represive, por ajo që mbështetet në njohjen, pranimin dhe denoncimin e
së vërtetës historike.
Dhe
mbi të gjitha, ato janë homazh për qëndresën, dinjitetin dhe sakrificën, që nuk
duhet të mbeten vetëm në kujtesën e atyre që i përjetuan, por të bëhen pjesë e
vetëdijes sonë kolektive, e shkruar me guxim dhe ruajtur me përgjegjësi.
Këto
libra nuk janë të domosdoshëm vetëm për të ndërtuar akuza të drejta dhe të
argumentuara ndaj një regjimi shtypës e kolonizues, por kanë një funksion edhe
më të thellë e afatgjatë: ato janë urë ndërmjet brezave, janë dritare përmes së
cilave gjeneratat e reja mund të shohin të vërtetën e sakrificës mbi të cilën
është ndërtuar liria që sot gëzojmë.
Sepse
liria jonë nuk është as e rastësishme, as e garantuar – dhe sigurisht, as e
dhuruar. Ajo është një realitet i fituar me mund, me gjak dhe me mijëra vite të
jetës së humbur nëpër qelitë e errëta të Jugosllavisë së dikurshme. Në ato
biruca, ku ajri ishte i rëndë dhe drita e munguar, shqiptari nuk vuante vetëm
si individ, por si përfaqësues i një populli të tërë që kërkonte dinjitet,
gjuhë, flamur dhe të drejtën për të qenë zot në tokën e vet.
Prandaj,
këto vepra nuk duhen lexuar vetëm si kronika të errëta të së kaluarës, por si
fenerë kujtese që ndriçojnë të tashmen dhe e parandalojnë amnezinë kolektive.
Ato i kujtojnë brezave të rinj se liria që sot mund të merret si e natyrshme,
ka pasur një çmim – dhe ky çmim është paguar me burg, me heshtje të imponuar,
me vuajtje të pashpjegueshme, dhe me qëndresë të pathyeshme.
Këto
libra janë dëshmi të skalitura në ndërgjegjen e historisë, që na kujtojnë se
një popull që harron vuajtjen dhe sakrificën, rrezikon të mos e kuptojë vlerën
e lirisë. Dhe në këtë kuptim, ata nuk janë vetëm mjete akuze ndaj padrejtësisë
së djeshme, por edhe mësues të heshtur të dinjitetit dhe të përgjegjësisë
historike. Ato janë kujtesë kolektive që e ruan të shenjtë trashëgiminë e
qëndresës shqiptare dhe na fton të jemi më të vetëdijshëm, më të përulur dhe më
të përkushtuar për ta mbrojtur atë që u fitua me aq shumë dhimbje- lirinë.
Është
domosdoshmëri kulturore, politike dhe njerëzore që historia jonë të shkruhet,
të studiohet dhe të kuptohet, sepse ajo nuk është një rrëfim i largët i së
shkuarës, por një pjesë e gjallë dhe e pashkëputshme e vetëdijes sonë
kombëtare. Historia jonë nuk qëndron thjesht në librat e pluhurosur apo në
arkivat e mbyllura – ajo është e skalitur thellë në memorien kolektive të
popullit tonë, e pranishme në mënyrën se si kujtojmë, se si rrëfejmë, se si
ecim përpara.
Kjo
histori është e ngarkuar me sakrifica, me qëndresë, me dhimbje e krenari, dhe
si e tillë nuk mund të trajtohet me sipërfaqësi, as të lihet nën mëshirën e
harresës apo të interpretimeve të njëanshme. Ajo kërkon vëmendje të thelluar,
trajtim të kujdesshëm dhe analizë të ndershme, që të mos shndërrohet në mit, as
në propagandë, por të mbetet burim i dijes dhe i vetëdijes sonë historike.
Pikërisht
për këtë arsye, historia jonë nuk është vetëm lëndë studimi për akademikët, por
thirrje për çdo qytetar që e ndien veten pjesë të një identiteti të përbashkët.
Të shkruash për të, do të thotë të mbrosh të vërtetën; të analizosh, do të
thotë të ndriçosh rrënjët e së tashmes sonë; të studiosh, do të thotë të
ndërtohesh si komb me vetëdije dhe përgjegjësi.
Vetëm
përmes këtij përkushtimi ndaj kujtesës historike mund të ndërtojmë një të
ardhme që mbështetet mbi dinjitetin e të kaluarës, një të ardhme ku e kaluara
nuk rishkruhet për interesa, por respektohet për të vërtetën që mban në
vetvete. Në fund të fundit, një komb që e njeh me maturi dhe ndershmëri
historinë e vet, është një komb që di të mbrojë lirinë dhe dinjitetin e tij në
çdo kohë.
Ka
disa gjëra thelbësore në historinë e një kombi që as guxojnë të harrohen, e as
duhet të lihen pa u shkruar. Ato nuk janë thjesht episode të së kaluarës, por
shtylla mbi të cilat ngrihet kujtesa jonë kolektive, pjesë të pandara të
identitetit tonë historik dhe moral. Harresa ndaj tyre nuk është thjesht
mungesë vëmendjeje – është një mungesë e dhimbshme e përgjegjësisë, një
boshllëk që e zbeh ndjeshmërinë tonë ndaj asaj që jemi dhe çfarë kemi përjetuar
si popull.
Prandaj,
këto përvoja – qofshin ato vuajtje të heshtura, momente të qëndresës, ditë të
burgut apo çaste të triumfit moral mbi padrejtësinë – duhet të mbeten të
shkruara. Jo vetëm në kujtesën gojore që tretet me kohën, por në formën e
librave, kujtimeve, ditarëve, dëshmive të gjalla, që ruajnë në vetvete jo vetëm
faktet, por emocionin dhe të vërtetën njerëzore që vetëm fjala e përjetuar mund
ta bartë.
Sepse
askush nuk mund t’i shkruajë këto rrëfime më saktë, më thellë dhe më
sinqerisht, sesa ata që e kanë përjetuar mbi supe peshën e dhimbjes, që e kanë
shijuar heshtjen e burgjeve dhe që e kanë ndier mbi vete dhunën e mohimit. Janë
ata – jo interpretuesit e mëvonshëm – që e mbajnë të gjallë lidhjen ndërmjet
historisë dhe ndjenjës, ndërmjet të vërtetës dhe kujtesës. Fjalët e tyre nuk
janë vetëm fjalë – ato janë gjurmë, plagë dhe forcë, që duhet të ruhen jo si
relikte të së shkuarës, por si dritë e domosdoshme për brezat që vijnë.
Të
shkruash këto rrëfime është një akt i kujdesit ndaj vetes, ndaj shoqërisë, dhe
ndaj së ardhmes. Sepse, në fund të fundit, një e vërtetë e shkruar me dorën e
atij që e ka jetuar, është më shumë sesa një dëshmi – është një ndërgjegje e
bërë tekst. Dhe vetëm përmes kësaj ndërgjegjeje të shkruar, mund të sigurohemi
që historia jonë të mos shtrembërohet, të mos fshihet, dhe mbi të gjitha, të
mos harrohet kurrë.
Është
detyrë e secilit prej nesh që t’i ruajmë dhe t’i dokumentojmë përvojat e së
kaluarës, jo vetëm për hir të së vërtetës historike, por edhe për një qëllim më
të lartë moral dhe qytetar, që një ditë, ata që do të vijnë pas nesh — bijtë
dhe bijat tona, brezat që do të trashëgojnë lirinë dhe identitetin tonë — ta
kuptojnë rrugën që është përshkuar, ta ndiejnë në thellësi të vetes peshën e
asaj historie që nuk ishte as e lehtë, as e shtruar me lule.
Ata
duhet ta dinë se gjeneratë pas gjenerate, shqiptarët kanë kaluar përmes një
kalvari të gjatë e të dhembshëm, të mbushur me sakrifica, dhimbje dhe qëndresë
të heshtur, për të ardhur deri tek dita e sotme. Liria që ne sot e jetojmë, të
drejtat që i konsiderojmë të mirëqena, paqja e brishtë që e quajmë normalitet —
asnjëra prej tyre nuk erdhi si dhuratë. Ato janë produkt i një rruge të gjatë
përplot përpjekje dhe gjak, ku shumë prej atyre që e ndërtuan këtë realitet nuk
jetuan për ta parë frytin e sakrificës së tyre.
Pikërisht
për këtë arsye, është thelbësore që këto përvoja të dokumentohen, të shkruhen,
të ruhen — jo për të glorifikuar vuajtjen, por për ta bërë të kuptueshme dhe të
prekshme. Sepse vetëm kur brezave të rinj u jepet e vërteta në dorë — jo e
zbukuruar, por e vërtetë, e drejtpërdrejtë, dhe e ndjeshme — vetëdija historike
mund të rrënjoset thellë. Dhe vetëm përmes kësaj vetëdijeje, mund të ndërtohet
një shoqëri që e vlerëson lirinë, që e njeh sakrificën dhe që mbetet e
përgjegjshme ndaj së kaluarës.
Në
këtë mënyrë, ata që nuk e përjetuan atë kalvar të dhimbshëm, do të mund ta
kuptojnë se rruga deri këtu nuk ishte rrugë e drejtë, as e lehtë — por një udhë
e shtruar me durim, qëndresë dhe dinjitet, dhe se kujtimi i kësaj rruge nuk
është luks, por nevojë jetike për ruajtjen e shpirtit kolektiv të një kombi.
Teksa
zhytesha në shtresat e historisë sonë kolektive dhe përpiqesha ta përfytyroja
kalvarin e gjatë të përpjekjeve shqiptare për liri, më lindi natyrshëm një
pyetje që më ngacmoi ndërgjegjen dhe ndjenjën e drejtësisë historike: a ka,
vallë, në këtë Evropë një popull tjetër që lirinë e vet e ka paguar me kaq
shumë dhimbje, me kaq shumë humbje dhe sakrifica si ne, shqiptarët?
Nuk
kam gjetur ende, në librat e historisë së Evropës moderne, një shembull tjetër
që t’i afrohet peshës së sakrificës shqiptare — një popull që ka kaluar përmes
valëve të një persekutimi të shumëfishtë, të shtrirë në kohë dhe hapësirë, që
nga mohimi kulturor e gjuhësor, e deri tek internimi, burgosja dhe spastrimi
etnik. Në rastin tonë, liria nuk ka qenë një rrjedhojë e natyrshme e përparimit
demokratik apo e paktit politik — ajo ka qenë një sfidë e përhershme, një
betejë për mbijetesë, një ideal që është mbajtur gjallë në rrethana të
pamundura.
Çdo
pëllëmbë e fituar e kësaj lirie është larë me mund, me lot, me jetën e njerëzve
të zakonshëm që u shndërruan në heronj të padukshëm të historisë. Nuk ishin
vetëm luftëtarët në male, por edhe studentët në rrugë, mësuesit në klasë, të
burgosurit në qeli, nënat që pranonin të heshtnin, dhe fëmijët që rriteshin nën
frikë — të gjithë kontribuan me nga një pjesë të shpirtit të tyre për të
mbajtur ndezur zjarrin e lirisë.
Në
këtë kontekst, historia jonë nuk është thjesht një kapitull i përgjakur në
arkivat e Ballkanit — ajo është një dëshmi e jashtëzakonshme e qëndresës
njerëzore, e gatishmërisë për të mos u dorëzuar përballë asnjë forme të
padrejtësisë, dhe e aftësisë për të mbijetuar, për të rezistuar dhe për të
ndërtuar shpresë mbi gërmadha.
Prandaj,
kur e shikojmë vendin tonë sot, me të gjitha sfidat dhe arritjet, liria nuk
mund të shihet si një realitet i vetëkuptueshëm, por si trashëgimia më e
shenjtë e një rruge që asnjë popull nuk e ka përshkuar me po atë intensitet
dhimbjeje dhe qëndrese si populli shqiptar. Dhe kjo është diçka që nuk duhet
harruar kurrë.
Nuk
do të ishte shumë – madje do të ishte minimale – që në zemrën e Prishtinës, aty
ku rrah pulsi i jetës politike, shoqërore dhe kulturore të vendit, të ngrihej
një obelisk në nder të të burgosurve politikë shqiptarë, atyre që sakrifikuan
rininë, shëndetin, lirinë dhe jetën e tyre për idealin më të lartë: çlirimin
dhe dinjitetin kombëtar.
Një
obelisk nuk do të ishte thjesht një objekt dekorativ në hapësirën urbane, por
një monument i ndërgjegjes kolektive, një simbol që do t’i kujtonte
përjetësisht shoqërisë shqiptare se çdo hap i bërë drejt lirisë është
mbështetur mbi sakrifica të mëdha dhe të panjohura. Ai do të ishte një gur
kujtese, i vendosur jo vetëm në një shesh publik, por në trurin dhe zemrën e një
kombi që nuk guxon të harrojë rrënjët e lirisë së vet.
Në
një kohë kur historia rrezikon të zëvendësohet me harresë, dhe kur brezave të
rinj u serviren realitete të zbrazëta nga përmbajtja morale, krijimi i një
obelisku për të burgosurit politikë do të ishte një akt thellësisht edukativ
dhe etik. Do të ishte një mesazh i qartë se Kosova nuk ndërtohet vetëm me
ndërtesa moderne, por edhe me kujtesë, me nderim dhe me përulësi ndaj atyre që
i qëndruan kohës me dinjitet.
Ky
obelisk do të shërbente si pikë ndalimi dhe reflektimi për çdo qytetar e
vizitor, për çdo nxënës që kalon pranë, për çdo brez që do të rritet duke parë
jo vetëm të tashmen, por duke mësuar përmes gurit të gdhendur rrugën e vështirë
që solli këtë të tashme. Do të ishte një vend ku dhimbja do të merrte formë, ku
heshtja e burgjeve të dikurshme do të shndërrohej në fjalë të gdhendura në
mermer, dhe ku sakrifica do të merrte trajtë të përjetshme.
Në
fund të fundit, çfarë është një shtet pa kujtesën e atyre që u flijuan për të?
Dhe çfarë është një shoqëri që nuk respekton ata që, në kushte çnjerëzore,
zgjodhën të mos nënshtrohen, për të mos e turpëruar emrin shqiptar? Prandaj,
ngritja e një obelisku për të burgosurit politikë në qendër të Prishtinës nuk
është luks, por detyrë qytetare, morale dhe historike. Një borxh që duhet
kthyer, që historia jonë të qëndrojë jo vetëm e dokumentuar, por edhe e
skalitur në hapësirën tonë publike — aty ku përkujtohet e vërteta, dhe
ripërtërihet ndërgjegjja.
E
di mirë se një monument, sado madhështor të jetë, nuk mund ta shlyejë dhimbjen,
humbjen dhe padrejtësinë që u është bërë të burgosurve politikë shqiptarë.
Asnjë gur, asnjë fjalë e gdhendur, nuk mund ta rikthejë kohën e humbur në
qelitë e ftohta të burgjeve jugosllave, nuk mund të rikuperojë jetët e ndara nga
familjet, apo vitet e rinisë që u tretën në vetmi, në heshtje dhe në përbuzje.
Megjithatë, ngritja e një simboli publik në nder të tyre – qoftë obelisk,
pllakë përkujtimore, apo memorial – do të përbënte një lloj satisfaksioni, një
gjest të vonuar, por të domosdoshëm, të njohjes dhe nderimit.
Ky
akt nuk do të ishte as hakmarrje, as kompensim i barabartë, por shprehje e një
vullneti qytetar dhe institucional për të thënë: “Nuk ju kemi harruar”. Në
thelb, ai do të shërbente si dëshmi se shoqëria shqiptare e sotme e njeh dhe e
pranon të vërtetën e hidhur të së kaluarës, dhe se është e gatshme të ndërtojë
kujtesën kolektive jo mbi harresë apo mohime, por mbi mirënjohje dhe përulësi
ndaj atyre që sakrifikuan më shumë nga të gjithë.
Ky
satisfaksion nuk qëndron në madhësinë e monumentit, por në peshën simbolike të
gjestit, në faktin se më në fund zëri i atyre që dikur ishin të heshtur nga
dhuna e shtetit, sot gdhendet në gurin e përjetësisë. Është një mënyrë për të
thënë se shoqëria jonë është pjekur sa për të pranuar se liria nuk është e
rastësishme dhe se nuk mund të ketë të ardhme të ndritshme pa një të kaluar të
pranuar me dinjitet.
Prandaj,
po, e di se kjo nuk do të mjaftojë – por do të jetë një fillim i rëndësishëm i
drejtësisë morale, një akt simbolik që do të pasurojë kujtesën tonë kolektive
dhe që do t’u japë të burgosurve politikë, në heshtje dhe me respekt, atë që
shteti dhe historia për shumë vite ua mohuan: njohjen, respektin dhe vendin e
tyre të merituar në ndërgjegjen kombëtare.
Sado
simbolike të jetë, një akt i tillë do të përbënte një formë të thellë
mirënjohjeje dhe falënderimi, për të gjithë ata burra e gra që viteve më të
bukura të jetës ua kthyen kurrizin, duke zgjedhur me vetëdije rrugën e vështirë
të burgut, të sakrificës dhe të vuajtjes — jo për lavdi personale, por për një
kauzë shumë më të madhe se vetja: lirinë dhe pavarësinë e Kosovës.
Në
një botë ku liria shpeshherë merret si e mirëqenë dhe ku përditshmëria jonë e
lirë na bën të harrojmë çmimin e saj të vërtetë, çdo përpjekje për të nderuar të
burgosurit politikë është një rikthim tek themeli i ndërgjegjes kombëtare. Ata
nuk u burgosën sepse kishin kryer krime, por sepse besuan në të drejtën për të
qenë të lirë në gjuhën, kulturën, identitetin dhe trojet e tyre. Sakrifica e
tyre, për këtë arsye, është ndër më të pastërtat dhe më të ndritshmet që njeh
historia moderne shqiptare.
Një
shenjë publike nderimi – qofte edhe një gur me fjalë të gdhendura – nuk do të
mund të barazonte atë që ata kanë dhënë, por do të shërbente si akt simbolik i
një falënderimi të vonuar, por të ndershëm. Një falënderim që nuk flet me fjalë
pompoze, por me gjuhën e respektit të heshtur, që pranon me përulësi se liria
që gëzojmë sot nuk do të ishte e mundur pa ata që dikur sakrifikuan gjithçka
për të.
Në
fund të fundit, çdo popull që e respekton lirinë e tij, duhet të dijë të
nderojë ata që e ndërtuan atë me dhimbje dhe gjak. Prandaj, sado modeste të
jetë, një shenjë publike mirënjohjeje është një akt domethënës i drejtësisë
morale, një dëshmi se Kosova nuk e harron të kaluarën e saj të dhembshme, dhe
se e ndërton të ardhmen mbi kujtesën e gjallë të sakrificës. Ky është minimumi
i dinjitetit kombëtar që u detyrohemi atyre që ecën para nesh me kurajë, ndërsa
ne ecim sot falë tyre, me liri.
Unë
besoj fort – dhe e ndjej thellë – se edhe ju mendoni njësoj. E dij se populli
im nuk është i amnezuar; përkundrazi, është një popull me ndjeshmëri të thellë
dhe mirënjohje të sinqertë për të gjitha ato që kanë bërë gjeneratat e
sakrificës, ata që në vend të një jete të qetë zgjodhën rrugën e vështirë të
lirisë, shpeshherë duke kaluar përmes dhimbjes, izolimit dhe harresës së
qëllimshme.
Koha
po ecën me një ritëm të pamëshirshëm, dhe me të, rrezikojmë të na rrëshqasë nga
duart edhe e vërteta historike, nëse nuk përkujdesim dhe nuk e dokumentojmë.
Prandaj, është më se e domosdoshme që të fillojmë tani, pa e shtyrë për nesër
atë që kërkon urgjencën e sotme. Çdo ditë që e lëmë të kalojë pa bërë asgjë për
të dëshmuar vuajtjet, padrejtësitë dhe qëndresën e popullit tonë, është një
ditë e humbur në përballje me harresën.
Le
të jetë ky moment fillimi – qoftë i vogël – për të ngritur një kujtesë të
qëndrueshme, një dëshmi publike, që jo vetëm i bën nder të kaluarës, por i jep
formë të ardhmes. Sepse çdo dëshmi që ngrihet sot, është një pengesë për shtrembërimin
e historisë nesër.
Nuk
ka nevojë të presim kushte ideale – siç thonë japonezët me një urti që kapërcen
kulturat: "Fillimi i çdo pune është gjysma e saj." Mjafton të
vendosim të fillojmë, dhe me këtë akt vullneti të sinqertë, kemi kaluar pengesën
më të madhe. Le të jetë ky fillim akt përkushtimi ndaj së vërtetës, një akt që
e nderon vuajtjen jo me lot, por me vepër, jo me heshtje, por me zë, dhe që e
shndërron mirënjohjen në kujtesë të gjallë e të skalitur në ndërgjegjen e një
kombi që nuk pranon të harrojë.
Por
edhe vonesa nuk është zgjidhje. Përkundrazi, ajo është një heshtje që rëndon
mbi ndërgjegjen kolektive, një zbrazëti që thellohet sa herë që ne shtyjmë të
domosdoshmen për më vonë. Çdo ditë që kalon pa veprim, pa përpjekje për të
nderuar ata që sakrifikuan gjithçka për ne, është një ditë që na largon nga
përgjegjësia historike, një hap më tej drejt harresës që i fshin gjurmët e
qëndresës dhe dhimbjes.
Më
së shumti, kjo vonesë ua vret shpresën atyre për të cilët kujtimi është më
shumë se nderim – është drejtësi morale. Ata që vuajtën në qeli, që u
persekutuan, që humbën vite të tëra të jetës në emër të lirisë e të idealit
kombëtar, nuk kanë kohë të presin pafund. Dhe ne, që sot jetojmë në liri falë
sakrificës së tyre, nuk kemi të drejtë të heshtim apo të zvarrisim nderimin që
u takon.
Sepse
në këtë rast, edhe heshtja është padrejtësi, edhe pritja është një formë e
mohimit. Historia nuk pret pafundësisht për të marrë trajtën që meriton. Nëse
nuk e ndërtojmë kujtesën sot, nesër do të jetë tepër vonë, jo vetëm për të
lartësuar sakrificën, por edhe për të ruajtur dinjitetin e shoqërisë që
pretendon të jetë mirënjohëse.
Prandaj,
më mirë një fillim i vonuar sesa një heshtje e përhershme – por edhe kjo vonesë
ka një kufi, dhe çdo ditë që e tejkalon atë kufi është një plagë që rihapet. Në
fund, nuk është fjala për një ceremoni apo një monument, por për dinjitetin
tonë kolektiv përballë një të kaluare që nuk kërkon mëshirë, por të vërtetë.
Ismail
Kadareja, me finesën e tij të thellë letrare dhe filozofike, ka thënë me të
drejtë se edhe gëzimi, kur vonohet, humb peshën e vet. Kjo thënie, në thelb, na
fton të reflektojmë jo vetëm për natyrën e kohës, por edhe për vlerën që merr
çdo ndjenjë, çdo nderim, çdo gjest – kur jepet në momentin e duhur. Sepse një gëzim
që vjen tepër vonë, nuk është më i njëjti. Ai nuk ka më të njëjtën dritë në sy,
të njëjtin emocion në shpirt, të njëjtën ngrohtësi në zemër.
Në
kontekstin e nderimeve që i detyrohemi atyre që kanë sakrifikuar për lirinë dhe
dinjitetin tonë kombëtar, kjo thënie merr një domethënie edhe më të thellë.
Çfarë vlere ka mirënjohja kur ajo vjen pas humbjes, pas zhgënjimit, pas një
jete të tërë të heshtur e të nëpërkëmbur? Çfarë kuptimi ka nderimi, nëse ai nuk
mbërrin te ata që e meritojnë, kur ata janë ende gjallë për ta ndjerë, për ta
përjetuar, për ta ndarë me të tjerët?
Gëzimi
i vonuar, ashtu si drejtësia e vonuar, është një version i zbehur i asaj që
duhej të ishte ndriçim dhe ngushëllim i shpirtit. Ai vjen kur koha ka
rrëshqitur nga duart, kur fytyrat janë fishkur nga pritja dhe kur fjala
“faleminderit” tingëllon më shumë si përmbushje protokolli, sesa si akt i
thellë dhe i ndershëm mirënjohjeje.
Prandaj,
kjo thënie e Kadaresë është një thirrje që të mos presim kohën e përshtatshme
për të bërë gjënë e duhur, sepse koha më e mirë është tani. Gëzimi i
menjëhershëm, mirënjohja e dhënë në kohë, nderimi i ofruar kur ende ka sy për
ta parë dhe zemër për ta ndjerë – janë ato që i japin kuptim jetës, e që e
bëjnë shoqërinë më njerëzore, më të drejtë, më të ndjeshme.
Në
fund, mirënjohja e vonuar nuk e ndryshon historinë – ajo mund ta lehtësojë
ndërgjegjen për një çast, por nuk e mbush zbrazëtinë që ka lënë harresa. Dhe
siç na kujton Kadareja, edhe gëzimi, kur nuk mbërrin në kohën e vet, mbetet
vetëm një hije e asaj çfarë mund të kishte qenë.
9 qershor, 2025
Prishtinë