Kulturë
Moikom Zeqo: Njeriu i kulturës është i papranishëm në vendimarrje, e ka statusin zero në politikë
E marte, 22.04.2008, 06:52 PM
Intervistë/ Moikom Zeqo: Njeriu i kulturës është i papranishëm në vendimarrje, e ka statusin zero në politikë
Moikom Zeqo
Vihet re një deintelektualizim i partive
Pas vitit 2005, mediat nuk janë të lira, mungon liria e kritikës në media
Nga Albert Zholi
Moikom Zeqo prej një viti mban detyrën e drejtorit të muzeut të parë privat në Shqipëri “Mezuraj”, një detyrë e veshtirë që nuk e ka mbajtur kurrsesi larg pasionit dhe frymëzimit të madh që ka për poezinë. Prej disa dekadash Moikom Zeqo është një nga emrat më prodhimtarë dhe më cilësorë në letërsinë shqipe. Botimi më i fundit i autorit quhet “Miscellania” dhe përmban poezi që kanë arritur një pjekuri të madhe dhe nivel të lartë artistik, dhe që janë pjesë e një kolane që përmban gjithë krijimtarinë e tij në vargje. Kolanë që botohet jo vetëm në Shqipëri por në një nga shtëpitë botuese më të njohura në Amerikë. Por ajo që e ka dalluar Moikomin gjatë gjithë këtyre viteve është mendimi i lirë, antikonformizmi, niveli i lartë intelektual, kriticizmi akademik ndaj institucioneve vendimarrëse. Dhe pse prej pak vitesh ndërhyrjet e tij janë thjesht profesionale është ndjerë një largim i Moikomit nga politika, për të cilin ai shprehet se e ka abandonuar që në vitin 1996, për shkak të tjetërsimit të politikës shqiptare, mungesës së intelektualëve të mirëfilltë në radhët e saj dhe largimit nga mendimi profesional.
Ndërkohë që flet për shumë aspekte të jetës shqiptare, për veten dhe raportin me të tjerët Moikomi në një analizë tejet filozofike na shpjegon se ç’është qënia njerëzore, ç’është letërsia, antivlera, hiçkultura, klanizmi, dhe mbytja e medias shqiptare nga liria e fjalës. Ai është larg këtyre viruseve, pasi lirinë e fjalës dhe të krijimtarinë e pavarur në emër të së vërtetës, ai e ka shenjtëinë e patjetërsueshme dhe visarin më të pastër brenda qënies dhe karakterit të tij stoik.
-Emërtimi “Miscellanea” i librit tuaj të ri më duket shumë interesant, për lexuesin diçka mbi këtë emërtim?
- Kjo është një fjalë latine që do të thotë përzgjedhje. Këto janë poezitë e vitit 2000-2005.Është një fjalë që përdoret në botimet e mesjetës të antikitetit. Poeti Ndre Mjeda që unë e adhuroj veprën e tij themelore e ka titulluar “Juvenilja”, me një emër latin që do të thotë Rini. Me këtë emërtim mendova të organizoj korpusin me veprimtarinë time poetike me disa vëllime. Deri tani kam botuar vëllimin e parë që përfshin vitet ‘64-’89, i dyti janë vitet ‘89-‘95, pastaj është Suveneja tre në vitet ‘95-2000, dhe tashmë “Miscellanea” që përfshin vitet 2000-2005.
-Unë lexova më shumë se 90 faqe të këtijë libri. Mendimi im se ju në këtë libër po i përcillni lexuesit shqiptar një poezi krejt ndryshe, çfarë do të thotë kjo lloj poezie për Moikom Zeqon?
-Kjo poezi krejt ndryshe filloi që në vitet ‘70-’73, kur unë u dënova nga Pleniumi katërt i PPSH-së, ku më çuan mësues për tre vjet në Rrogozhinë. Ka qenë poezia ime që tregoi profilin tim të veprave të mëvonëshme.Kjo poezi është botuar në 10 dhjetor 2007, në Amerikë në një shtëpi shumë të madhe botuese e Nju Jorkut “Bowe Edicion”, e përkthyer nga poeti i madh amerikan Wayne Miller. Botimi është shumë luksoz. Thuhet se jam i vetmi poet shqiptar që boton në një shëtpi kaq të madhe botuese në Amerikë, dhe ata e kanë klasifikuar si një poezi të një ëndrrimtari surrealist, të ngecur në një vend me burokraci shtypëse. Bëhet fjalë në periudhën e diktaturës. Unë e kam pasur këtë poezi dhe e kam thelluar më tej. Padyshim, krijmtaria që ka ndodhur mbas viteve ’91 e këtej, ku koncepti i lirisë ka qenë i plotë, unë kam qenë plotësisht i përputhur me këtë liri, ku shumë poetë të njohur para vitit 1991, dhe mbas vitit 1991, nuk e përballuan lirinë e krijimit.Unë mendoj se, mbas ’91, ka patur një krijimtari e cila ka respektuar dhe është pllenuar nga liria e krijimit. Koncepti im poetik nuk është shumë i ngjashëm me një traditë poetike të Shqipërisë ose të traditës që njohim poezinë shqipe. Tani është profilizuar si një poezi e llojit tim, e Moikomit dhe mendoj se kjo poezi ka marrë parasysh arritjet më të mëdha të poezisë botërore, dhe ka qenë një shprehje autentike e veprës time krijuese, e cila, siç dihet dhe lexohet, ka shumë dimensione, jo vetëm poezinë.
-A e ka menduar Moikomi, që nga kjo lloj poezie, lexuesi do të jetë i përzgjedhur?
-Unë mendoj se marëdhënia midis shkrimtarit dhe lexuesit nuk varet nga e rëndomta. Shkrimtari gjithmonë është përpara lexuesit.Them për një shkrimtar të vërtetë dhe jo për një të rëndomtë. Shkrimtari i rëndomtë i bën një shërbim të keq lexuesit, me një rutinë leximi dhe me një shije rutinore.Procesi krijues është individual. Duke qenë individual ai nuk mund të përputhet me shumicën e lexuesve. Çdo lloj krijimi i vërtetë, duke e pozicionuar me shijet e lexuesve moderrnë, është elitar. Kjo varet se si kuptohet fjala elitar. Elitar do të thotë që cilësia estetike të jetë e lartë në raport me lexuesit, por jo idetë. Kryesisht shkrimtarët janë ata që i krijojnë lexuesit, i mbledhin, i thërrasin me anë të veprës. Ndoshta jo menjëherë. Kështu ka ndodhur në të gjithë kohërat. Asnjëherë arti nuk ka qenë prapa lexuesit, ose të jetë tërhequr nga dëshira e lexuesit. Ka qenë arti i cili ka udhëhequr shijen e lexuesit. Kjo është rregulli i përgjithëshëm i letërsisë së vërtetë.
-Ndihet sot në Shqipëri një inflacion botimesh sidomos me poezi, kjo tregon krizë në poezinë shqiptare apo ndoshta tregon atë dëshirën e njerëzve për të marrë vlera të paqena në këtë realitet?
-Ç’do njeri mund të shkruaj. Më kujtohet një thënie në një komedi të Molierit ku ishte një borgjez (Zhardën quhej), i cili tha: Po unë ç’farë do të bëj ? Prozë- i tha ai, se flet në prozë. Dhe ai mendoi se ishte ndonjë gjë e madhe se fliste në prozë.Të gjithë mund të shkruajnë poezi dhe është normale, por kjo nuk ka të bëjë me letërsinë, ose me poezinë e vërtetë. Çdo njeri mund të thuri vargje. Poezia nga vargu është larg. Kriza është kur mungon poezia e vërtetë. Unë mendoj se poezia shqipe ka një krizë, për arësye se edhe në arritjet e saj më të mira poezia shqipe nuk ka qenë shpesh bashkëkohëse e zhvillimeve, (nuk po flas shkollave dhe rrymave) nuk ka qenë përgjithësisht e niveleve bashkëkohore dhe në kohën e vet më të mirë. Ndonjë përjashtim bëhet përshembull për një De Radë ose Migjen. Poezia ka vuajtur nga një klimë profesionalizmi. Kurëse poezia botërore ecën shumë përpara, sidomos në shekullin e 20-të. Kjo ecje dhe bashkëkohësi, varet nga formimi i poetëve. Talenti është i pari, por nuk është i mjaftueshëm vetëm ai, sepse njohja e teknikave dhe e sistemit metaforik dhe jeta e re e poezisë që është shumë e pasur, duan dhe punë, duan lexim sistematik, debat, botë shpirtërore. Poezia moderne nuk njihet shumë në Shqipëri. Një poet i madh amerikan, një poet modern i ndonjë vendi tjetër pothuajse nuk njihet fare në Shqipëri.Njohja ime e thellë e poezisë botërore më ka çuar drejt një poezie të cilën unë e quaj origjinale, timen, jo vetëm në konceptim, por edhe në formimin e një sistemi metaforik të veçantë, që ka të bëjë me elementë të formimit tim kulturorologjik. Këto janë preferencë nga antologji - arkeologjia, piktura, historia, pjesë e pandashme e jetës sime të përditëshme, që ka të bëjë me formimin tim. Ky formim ndryshon me formimin e njerëzve të tjerë. Siç janë edhe të tjerët që ndryshojnë nga formimi im. Rrugët janë të ndryshme në arritjen e krijimtarisë së mirëfilltë. Të asaj krijimtarie që mbetet. Rruga më e vështirë është ajo e talentit, plus studimit, leximit, krijimit, hapjes me botën e poezisë së zgjedhur.
-Shihet që këto kohë krijmtaria jote është ngulur drejt poezisë, mos ndoshta është lënë pas dore proza juaj aq e larmishme ?
-Nuk e kam lënë pas dore prozën, bile ka ndodhur e kundërta. Më shumë pas dore kam lënë poezinë. Mbas vitit 1991, unë bëra korpusin tim të botimeve të mëdha siç është “Kushtu foli Mona Liza”, dhe libra të tjerë me prozë. Botimi i korpusit erdhi mbas vitit 2005, sepse librat e mi të botuar me poezi që ishin të shumtë, ndoshta kishin nevojë për një përmbledhje kronologjike. Këto vitet e fundit jam marrë me poezinë. Pikërisht ky korpus do të shkojë deri në gjashtë vëllime, është një numër i madh faqesh. Mund të jetë një numër rekord si botim. Ajo që është e rëndësishme është cilësia e poezisë dhe asnjëherë sasia. Sasia e poezisë qëndron në konceptualitetin, domethënë në atë prerje konceptuale që bën poeti për botën dhe universin.
-Ka hequr dorë përfundimisht nga politika Moikom Zeqo?
-Nga politika që ndodhet në Shqipëri, unë kam hequr dorë që nga viti 1996. Një shkrimtar duhet të ketë një mendim të vetin politik, dhe nuk duhet të heqë dorë nga politika e vendit të vet dhe e botës. Unë kam botuar libra politikë pa qenë i pranishëm dhe i aktivizuar në politikën e ditës. Libri “Shqiptari dhe globalizmi” që kam botuar tregon për problemet e politikës. Kam botuar disa qindra shkrime për filozofët e mëdhenj të politikës. Këto shkrime i kam bërë që të kem një vizion timin politik dhe të tregoj arritjet më të mëdha të filozofisë politike që ekzistojnë sot në botë. Ka ndodhur një fenomen që, nuk kam qenë shumë aktiv për politikën e ditës, por kam qenë shumë i aftë për të botur libra dhe shkrime që kanë të bëjnë me filozofinë e politikës. Politika e sotme ka nevojë shumë të emancipohet. Unë shikoj një fenomen negativ në politikën e sotme. E para është deintelektualizimi i partive, ku intelektualët nuk janë të pranishëm. Janë të pranishëm njerëz që janë bërë publik nga mediat. Quhen vipa, por nuk janë intelektualë të mirëfilltë. Partitë duhet të kenë intelektualë të mëdhenj, sepse partia kur merr pushtetin ka të bëjë me të ardhmen e vendit. Dhe kjo është përgjegjësi historike. Përgjegjësi të tilla duhet patjetër të kenë në vendimarrje trurin e kombit.
-Nga politika vërehet një largim total sidomos i shkrimtarëve dhe i poetëve, cili është mendimi juaj për këtë?
-Mendimi im është se është krijuar një situatë absurde nga politika që statusi i njeriut të kulturës është zero nga politika. Njeriu i kulturës nuk është fare i pranishëm në vendimarrje politike, as në opinionin publik dhe nuk përfillet mendimi i tij profesional. Ky fenomen është real, unë e kam thënë në shumë shkrime që njeriu i kulturës e ka statusin zero në politikë.
-Si shkon një ditë pune e Moikom Zeqos?
-Dita ime e punës është një ditë intensive. Fillon nga ora 9 që vij në muze që punoj dhe ka raste deri në 10, të darkës. Kam një kontraditë me veten time, ku gjithë jetën kam punuar punë të tjera dhe njëkohësisht jam marrë edhe me krijimtari.Nuk kam qenë asnjëherë shkrimtar në profesion të lirë siç kanë qenë shumë shkrimtarë në Shqipëri që i kanë kushtuar kohën vetëm krijmtarisë. Është e habitëshme kur shikoj në retrospektivë veten time, jam shumë kritik. Thuhet shpesh nga miqtë e mi që punoj shumë .Në fakt unë jam i pakënaqur. Mua më duket sikur punoj shumë meqë të tjerët nuk punojnë fare ose punojnë shumë pak.
-Me gjithë këtë rrugëtim jetësor si pjesë të pandashme ju keni duhanin?
-Në një poezi them “bisha me flokë nikotine”. Duhani është një ves vdekjeprurës, sepse kancerizon mushkëritë. Kjo është një gjë shumë e keqe që nuk do t’ia uroj askujt, por është vetëm një pjesë e metabolizmit tim. Jam përpjekur shumë herë ta le, por ka qenë e pamundur.
-Në shumë biseda miqsh ashtu siç ju kam njohur edhe vetë ju keni një miqësi të ngushtë me poetin e madh Dritëro Agolli, edhe ai shpreh konsiderata, si u lidhët me Dritëroin?
-Miqësia ime me Dritëroin ka qenë e vonëshme, mbas vitit 1992. Ishim deputetë të dy në opozitë, na ka lidhur edhe ana e letërsisë. Ana njerëzore ka qenë në udhëtimet e shumta që kemi bërë bashkë, por interesat kulturore kanë qenë ato që na kanë lidhur më shumë. Unë kam bërë edhe një libër para shumë vitesh në 1995 për Dritëroin, sepse ishte shkrimtar i rëndësishëm i letërsisë shqipe. Më ka pëlqyer një gjë tek ai, që, edhe vete e respektoj në veprimtarnë time “ heqja dorë nga alibitë”. Alibia e bën të pavërtetë një shkrimtar.
-Në qoftëse do të ishe i pasur çfarë do të bënte Moikomi?
-Unë para disa muajsh i fala burgut 313, 600 tituj librash të bibliotekës sime. Ka shkrimtarë që nuk i kanë 600 tituj. Si kopje mund të ishin edhe më shumë. Do të kisha bërë një Institucion për shkrimtarët, i cili do të ishte Institucion ndërtues-promovues me dimensione ndërkombëtare. I promovimit të letërsisë shqipe në botë në tërë epokën globale. Kam shumë dëshirë të bëja një Institut qoftë edhe privat për të kontribouar, sepse në fund të fundit nga e gjithë struktura e shoqërisë shqiptare e historisë në mijëvjeçar, pjesa më e rëndësishme më e përjetëshme, dhe e vetmja që do të mbijetoi është vetëm kultura, letërsia, arti dhe askush tjetër.
-Ka ndonjë peng në jetë Moikomi?
-Peng për mua ka qenë mosliria e plotë e krijimit. Kushtet e një lirie të plotë erdhën vetëm mbas rënies së diktaturës. Dhe mendoj se letërsia e realizmit socialist, pavarësisht arritjeve që nuk duhen mohuar, ka pasur defekte të rënda si liria e krijimit. Ky është pengu më i madh i imi.Unë librin tim të dytë e botova në vitin 1970, kur isha 20 vjeç dhe titullohej “ Qyteti Feniks” që ishte fillimi i poezisë. Pastaj librin e tretë në vitin 1974, “Brenda vehtes”. Mbas kritikës që më bëri Pleniumi i 4-ët, thuajse pë 10 vjet nuk botova. Ka pasur momente që dyzohesha dhe mendoja ta lija krijmtarinë, ky ka qenë edhe momenti që unë u bëra arkeolog dhe kalova në arkeologji.Kjo ishte një e keqe që më largoi nga letërsia, por më futi më në substancë të letërsisë, sepse pa arkeologji nuk do të bëhesha Moikomi që jam sot.
-Më thuaj ndonjë emocion nga botimi i librit tuaj të parë?
- E kam anonçuar në një moshë shumë të re. Unë kam qenë 15-16 vjeç. Ka qenë një miku im i fëmijërisë, Namik Mane, i cili, pasi pa krijimtarinë time, ka shkruar me dorën e vet një titull “Toka mëmë”, (dorëshkrim që e ruaj edhe sot). Libri u botua shumë vonë, nga viti 1968, me titull “Vegime të vendlindjes”. Ka qenë një emocion i madh. Redaktore ka qenë Donika Omari, të cilën edhe sot e kujtoj me respekt dhe emocion, pasi më botoi librin e parë. Libri i parë është një kujtim i rrallë. Aty hidhet traseja e së ardhmes.
-Çfarë pëlqen dhe çfarë largon tek një njeri Moikomi?
-Qenia njerëzore është qenia më e ndërlikuar në këtë botë. Procesi i përsosmërisë së njeriut është gjithmonë një utopi, edhe letërsia është utopi (kërkon që të përsoset qenia njerëzore). Kjo është një utopi e domosdoshme, se pa këtë pastaj humbet besimi tek e mira.Unë mendoj se sot, janë disa institucione të rëndësishme të moralit njerëzor të dëmtuara rëndë. Është institucioni i ndershmërisë. Njerëzit e ndershëm, spostohen, gënjeshtohen, nuk preferohen, cilësohen jo koherentë. Në fakt ata janë afatëgjatë dhe janë në kohë tamam. Por..E dyta, institucioni i mirënjohjes duhet të jetë institucioni emancipues i moralit. Ky insitucion nuk ekziston në Shqipëri, ose është shumë i pakët. Krijimi i antivlerave që ka pasur kjo kohë (që është e frikëshme sepse janë shumëfishuar nga mediat e shumta siç janë gazetat), ka krijuar atë që quhet hiç kulturë. Hiç kultura është kultura e marketingut dhe kjo është krejtësisht e dëmshme për emancipimin e shoqërisë. Por në Shqipëri mungon jo vetëm institucioni i kritikës letrare të specializuar, por ekzistojnë grupe klanore të cilët mburrin njëri-tjetrin.Është mirë që të mos jeshë i përfshirë nga këto grupe klanore, por është mirë të jesh edhe i përjashtuar edhe nga komisioni shtetëror që japin çmime, sepse ky i fundit është i gënjeshtërt, tepër personale, dhe partiake. Ndërsa shkrimatri duhet të ketë besim tek vlerat e tijë. Ai që nuk ka besim, përdor mjete jashtë letrare për të krijuar një lavdi e cila është me mjete jashtë letrare dhe jo letrare. Ajo që ka të bëjë me vlerat e letërsisë është substanca e saj, letrariteti. Pa këtë substancë asgjë nuk mund të mbijetojë dot. Koha është vlerësuese e madhe e miteve dhe e kulteve edhe në letërsi.Vlerat e vërteta mund të vonojnë por janë më strategjike dhe afatgjatë.
-Mendimi juaj për gazetarinë e sotëme shqiptare?
-Mendimi im për gazetarinë është se pluralizmi solli një gazetari të larmishme brenda vitit 2000 kur gazetaria kishte edhe karakter kritik, opozitar, ku ishte vërtetë pushteti i katërt, që tentoi të krijoj opinion publik që është i domosdoshmi në një vend pluralist (që të përfillej ky opinion publik).Por mendoj se pas vitit 2005, mediat nuk janë të lira. Mungon liria e kritikës në media. Mungon liria e krijimit të vërtetë të opinionit publik ku shpesh edhe analistë të cilët kanë lexuar bëjnë hartime dhe jo analiza të vërteta.Ose merren me persona të caktuar dhe nuk merren me thelbin social të fenomeneve dhe duket se pushteti i tyre varet nga media të caktuara sipas pushteteve financiare. Ka ndodhur dhe një fenomen tjetër që më duket shumë i çuditëshëm ku pothuajse të gjithë gazetat dhe mediat nuk paguajnë bashkëpunëtorët e kualifikuar.