Nju Jork Tajms: Kadareja, shkrimtari i madh shqiptar

Ismail Kadare

Nga Keida Kostreci 

 Romani “Gjenerali i Ushtrisë së Vdekur” i Ismail Kadaresë, ka tërhequr vëmendjen e kritikëve të letërsisë në Shtetet e Bashkuara, pas ribotimit ditët e fundit në gjuhën angleze. Gazeta New York Times botonte sot artikullin “Një mision i errët në fushat me eshtra të Shqipërisë”, në të cilin vlerësohej lart jo vetëm ky roman, por edhe vepra e shkrimtarit të madh në përgjithësi. Libri është botuar nga Shtëpia Botuese Arcade, e cila ka sjellë edhe më parë vepra të shkrimtarit Kadare për publikun amerikan.

Botimi i “Gjeneralit të Ushtrisë së Vdekur” është një rikthim në libraritë amerikane. Dick Seaver, shtëpia botuese e të cilit Arcade, nxjerr librin, sqaron arsyset.

“Ka dy arsye për ribotimin e ‘Gjeneralit të Ushtrisë së Vdekur’, së pari varianti i mëparshëm, kishte dalë jashtë qarkullimit prej shumë vjetësh dhe së dyti zoti Kadare nuk ishte plotësisht i kënaqur me përkthimin e atëhershëm. Edhe përkthimin e tanishëm ai e rishikoi dhe besoj se duhet të jetë i kënaqur me hedhjen në tregun amerikan të variantit të tanishëm”. Arcade ka botuar edhe më parë libra të Kadaresë, përfshirë “Pasuesin” dhe “Vajzën e Agamemnonit”.
“Ne kemi botuar të paktën 12 libra të Kadaresë dhe i kemi botuar veprat e tij me shumë besnikëri sepse besojmë se ai është një shkrimtar i madh botëror”.

Zoti Seaver thotë se vepra e Kadaresë nuk ka depërtuar akoma plotësisht në tregun amerikan, pasi siç shprehet ai lexuesit amerikanë kanë në përgjithësi paragjykime për shkrimtarët e huaj.

Por ndërsa publiku amerikan në përgjithësi mund të dojë ende kohë për t’u njohur me shkrimtarin e madh, vepra e zotit Kadare është jo vetëm e njohur por e vlerësuar jashtëzakonisht nga kritikët letrarë.

Njëri prej tyre është Richard Eder i gazetës New York Times.

“Bota e Ismail Kadaresë është një lloj anti-materie. Shkatërron tonën. Vetëm se ndryshe nga ç’ndodh me grimcat elementare në fizikë, bota e tij plotëson tonën duke lënë gjurmë të jashtëzakonshme”, shkruan ai.

Me këto fjalë e fillon shkrimi e tij për botimin në anglisht të romanit “Gjenerali i Ushtrisë së Vdekur”, Richard Eder i gazetës New York Times.

Më tej, autori që ka shkruar edhe më parë për librat e Ismail Kadaresë në faqet e New York Times-it, thotë se “të lexosh romanet e këtij shkrimtari të madh shqiptar, do të thotë të hysh në një makth ku ne nuk mund të banojmë, por që ne ndjejmë se e kemi brenda nesh”.

I ndërgjegjshëm mesa duket se përkufizimi “shkrimtar i madh shqiptar” mund t’i bëjë lexuesit të humbin interesin, kritiku Eder i Nju Jork Times-it sqaron se janë botët e vogla që përbëjnë atë të madhen si për shembull “Shoqëria e Fshatit e shkrimtares Jane Austen, Misisipi me Baltë i Mark Tueinit, Mança e Dremitur e Servantesit, madje edhe Ferri i Dantes është i populluar nga sherret e përgjakshme mes disa qyteteve-shtet të vogla”.

Shqipëria ka jetuar e izoluar, e varfër, aty ku marshimet dhe kundërmarshimet e Lindjes dhe Perëndimit e kanë shkelur pothuajse aksidentalisht, kryeneçe, me një kod të lashtë dhune hakmarrëse dhe gjakmarrjeje, vazhdon më tej kritika.

“Zoti Kadare na tërheq në këtë botë të çuditshme dhe ne dalim prej saj duke parë me habi veten”.

“Gjenerali i Ushtrisë së Vdekur” e realizon këtë përmbysje më hapur sesa romanet e mëvonshme të Kadaresë.

Duke vazhduar më tej, New York Times-i shkruan se në këtë vepër, hyrja e një perëndimi të përparuar në terrin shqiptar dhe shpërbërja e tij morale, është shprehur qartë në vetë rrëfimin e shkrimtarit.

Pasi jep një përmbledhje të shkurtër të fabulës së njohur të romanit, autori thotë se zoti Kadare nuk është nga ata që përcjellin mesazhe, por i sjell ato në jetë, në një jetë vdekjeprurëse. Duke përshkruar skenën e fuqishme pasi gjenerali vendos të marrë pjesë në dasëm, Eder thotë se “drama shpërthen si një britmë pas një heshtjeje të gjatë”.

Me të njëjtat tone shkruan edhe gazeta Boston Globe që e quan Kadarenë një shkrimtar me peshë globale, ndërsa Los Anxheles Times e krahason prozën e tij me realizmin magjik të Gabriel Garsia Markesit.

----------------------

Leading a Dark Mission to Albania’s Fields of Bones

By RICHARD EDER -

Ismail Kadare’s world is a sort of antimatter. It destroys ours. Except that, unlike the example from particle physics, it also complements ours and to stark effect. To read the novels of this great Albanian writer (“The Palace of Dreams,” “The Pyramid,” “The Three-Arched Bridge”) is to enter a nightmare we cannot inhabit, but we sense that it inhabits us.

Our big-power cultural provincialism requires a corrective. “Great Albanian writer” may risk a reflexive yawn. But it’s tiny worlds that fill the large ones: Jane Austen’s village society, Mark Twain’s muddy Mississippi, Cervantes’s somnolent Mancha. For that matter, Dante’s hell is largely populated from the bloody quarrels of a few small city-states.

Albania has lived isolated, impoverished, overrun almost as an afterthought by the marches and countermarches of the East and West, and obdurately resistant, with an ancient code of retaliatory violence and blood feud. Mr. Kadare draws us into its strangeness, and we come out strange to ourselves.

“The General of the Dead Army” makes such a reversal more explicitly than Mr. Kadare’s later works, which achieve it by terrible implication. Here — in this recent translation from a French version — the intrusion of an advanced West into the Albanian darkness, and its moral dismantling, is literally spelled out in the story itself.

Twenty years after World War II, an Italian general is sent to Albania to track down and take back the thousands of his country’s soldiers killed in Mussolini’s vainglorious and disastrous invasion. They are buried in dozens of scattered and mostly unlabeled sites throughout the menacing countryside.

The mission is publicized as one of national honor; the general embarks on it with due self-importance, but it is not long before he feels overwhelmed. He has only the company of an Italian priest, and an Albanian expert and work party, to perform the grueling labor of consulting villagers to locate the piles of bones, have them dug up, sorted and bagged in little nylon sacks, and then shuffle through vague records to identify them.

He preserves his cocky assurance. His excellent maps and well-prepared lists of the dead are far superior to the clumsy tools of an Albanian general bent on a similar mission — and so unsuccessful that the Albanian appropriates a few Italian remains to supplement his own poor findings.

And then Mr. Kadare advances wryly and dryly into the darkness. The Italian general’s blithe confidence will gradually be undermined. The priest, who knows the country, warns him that his work party’s spades are violating a taboo. It is the second time in 20 years that a foreign military expedition has invaded Albania. The silence of the countryside is not acquiescence but menace; for centuries the code has demanded a deadly reprisal for any insult to honor.

“Their vendetta is like a play composed in accordance with all the laws of tragedy,” the priest warns.

“Their nature requires war, cries out for war,” he says. “In peace, the Albanian becomes sluggish and only half alive, like a snake in winter. It is only when he is fighting that his vitality is at full stretch.”

Mr. Kadare doesn’t do messages; he brings them to lethal life. A peasant gives voice to the dark current that the expedition releases. To bring out the remains of the Italian invaders and their Albanian collaborators is to reinforce the enemy, he complains. Dead soldiers are soldiers.

Gradually — as with Kurtz in “Heart of Darkness” — a seemingly primitive spirit of place infects the seemingly superior outsider. The general begins to think of the piles of bones the same way the peasant does.

“I have a whole army of dead men under my command now, he thought. Only instead of uniforms they are all wearing nylon bags. Blue bags with two white stripes and black edging, made to order by the firm of ‘Olympia.’ ” And “now we are on our way to completing regiments and divisions.” Immediately he begins to imagine this army, under his leadership, winning in Normandy, Korea, Vietnam. “He was a general who knew what it meant to command.”

His dead-invader army is as warlike in him as in the recesses of the Albanian soul, where even 20 years later injury calls for revenge. At the same time — because Mr. Kadare is too subtle a writer to follow a single track — the general shakes off what stirs inside him even as it stirs outside.

Arrogantly sure, he insists on attending a village wedding uninvited, despite the warnings of the priest. Dark stares and silence greet them, even as the head man receives him with ceremonious courtesy. There cannot be a threat, he boasts to the priest; witness the respect.

“Death commands respect,” the priest replies.

A stunning scene follows; drama erupting like a scream after long silence. Humiliated, the general confronts all that his Western superiority had him ignore. It is doom, but Mr. Kadare knows that doom is most strongly conveyed when not quite carried out.

In the book’s final section, the protagonist, his mission at an end, drinks in a hotel with his part-Westernized colleague, the Albanian general. The talk is deliberately, stupefyingly, endlessly trivial. Anticlimax is climax disguised. Mr. Kadare’s doom needed only a moment to show its terrible face before subsiding into banality.