Visar Zhiti: Në takim me Arshi Pipën

Arshi Pipa (1920 - 1997)

Nga Visar Zhiti

Shkrimtari Visar Zhiti rrëfen takimin e tij të parë me disidentin Arshi Pipa. Pas shpjegimeve që Ismail Kadare dha së fundi për marrëdhëniet me Pipën, vjen edhe ky kujtim i Zhitit si dëshmi e veçantë

Profesor Arshi Pipa telefonoi se na priste në shtëpinë e tij atë paradite në Ëashington, ora 10.00. Meqenëse kishim dhe ca kohë, vendosëm të futeshim në librarinë pranë dhe pastaj të vazhdonim një shëtitje të shkurtër. Uashingtoni, po mendoja, është qytet me fizionomi klasike europiane: s’ka qiellgërvishtëse, siç është përfytyrimi i shqiptarëve të padalë për Amerikën, por sheh blerime kudo, rrugë të pastra e qetësi të bardhë. Mbase këtë ndjesi ta japin Shtëpia e Bardhë, Kapitoli, Biblotekat e famshme të Kongresit, të gjitha të bardha. Një kryeqytet që ka shumë e shumë më tepër pemë, se… policë. Se na kishin thënë ndryshe.

Dhe sa shumë ketra! Ketra qytetarë!… Ndalnin, na shikonin në sy, s’kishin frikë nga njerëzit, madje prisnin t’u jepje diçka për të ngrënë, biskota, shiteshin enkas dyqaneve, afroheshin, tundnin bishtin e madh e të bukur si të argjendëtë, dilnin dhe në rrugë, vraponin poshtë veturave të ndalura, endeshin, ktheheshin pas, u ngjiteshin me vrull pemëve, një zot e di se ç’kërkonin.

Edhe ne tani po nxitonim. S’donim të bëheshim vonë për në shtëpinë e profesor Arshi Pipës, nën një diell që po më dukej i bardhë dhe ai.

Mbas trokitjeve tona të buta, portën na e hapi motra e moshuar e profesorit, ndërsa në krye të shkallëve të drunjta lart, në katin e dytë, na priste vetë profesori, në këmbë, i drejtë, i gjatë dhe i hollë, me flokët e bardha, “të uashingtonta”, por dhe si borë e largët e atdheut, që nuk shkrin kurrë. Vetullat çuditërisht të zeza, siç dukej një shenjë e përzishme nuk shkëputej për jetë nga fytyra fisnikërisht gjatoshe e tij. S’dita ta përcaktoj në e theksonin apo e neutralizonin pamjen disi skeptike të asaj fytyre a i jepnin rini më shumë, bashkë me një pesimizëm të mençur, por gjithsesi me një përzemërsi të palodhur.

- E di emrin tënd, - më tha, kur u ulëm në kolltukët e thjeshtë, - je poet i ri dhe ke qenë në burg. Kësaj të dytës unë i jap rëndësi.

Menjëherë i tregova ç’dija për “Librin e burgut” të tij, ç’kisha dëgjuar dhe si e kisha lexuar më në fund. Kur autori qe arratisur, pikërisht ato sonete skëterrore kishin bërë rrugë të kundërt me autorin, po aq të rrezikshme, në mos më shumë, qenë futur fshehurazi në atdhe, përmes telave me gjëmba. Kisha bërë përpjekje për të botuar një cikël prej tyre në shtypin e ri opozitar tonin. Kujtova sonetin për një të shtrirë në vig, që vdekja e shndërroi në arkivol lecke…

- Më ka ndodhur… me tim atë, - shpjegoi profesori, - vdiq udhës në burg.

Edhe zëri i tij sikur zbardhte, i njëllojtë, me pak ngjirje që ai ia vinte fajin torturave, - prandaj më del i tillë. Me ftohje. Çimento qelish. Në fisin tonë, - po tregonte profesori - s’kemi kënd me zë të tillë. Pastaj ne e çuam në spital, - qesh me ironi, por zëri iu prish.

Kë kishin çuar në spital, babain e vdekur apo zërin?

- Ne e njohim këtë zë, - ndërhyra, - që s’e prishi dot diktatura. Dhe tregova librat e tij mbi tryezë, tek të cilët po hidhte autografe, po m’i dhuronte mua.

Ime shoqe shkrepi befas aparatin fotografik mbi ne. Me siguri do t’i jetë fanitur gjyshi i saj, të cilin dhe atë e burgosën në kënetën e Maliqit, ja, atje ku ishte dhe profesori, me siguri do të jenë njohur… mbi baltë, ku shpesh policia të rrëzuarit, ata që binin nga mundimi i madh dhe uria e madhe, i shkelte me këmbë. Hipnin me çizme mbi shpinën e njeriut të dënuar deri sa e zhysnin thellë e më thellë, në llumin e pafund, në kënetën e vdekjes. Po gjyshi i saj mbeti gjallë, edhe atëhere kur i hodhën një bombë policët e një njeri tjetër kërceu, se e dinte copë buke e donte ta priste, por u bë copë-copë.

Dhe prapë do ta arrestonin Dane Zdravën, gjithmonë, sepse kishte qenë biznesmeni i parë, ai kishte sjellë kinemanë e parë në qytetin e tij, në Berat, po ja, që ishte dhe me akademi në Itali, sillte centrale elektrike, autokombajna në tokat e tij dhe falte peliçe apo bënte pajën e të gjitha vajzave të miqve të tij dhe teksa e nxirrnin nga shtëpia të lidhur me pranga, përqafon për herë fundit mbesën e vogël, të sapokthyer nga shkolla… e ajo tani fotografon bashkëvuajtësin e gjyshit, të cilit as varri nuk i dihet ku është. Me siguri do të jenë njohur bashkë, kanë folur, edhe pa e ditur se kush janë, atje, në kënetën e vdekjes, kanë shpresuar.

Autori i soneteve të baltës së burgut pati fat pastaj, e kërkoi fatin, e bëri vetë dhe ja tani bisedon me atë që është i shoqi i saj, edhe ai me plot poezi burgu gjithë errësirë ferri.

- Jam familje borgjeze, - vazhdonte të rrëfente profesor Pipa, - jo në kuptimin që e përdorin komunistët. Në familjen time janë marrë me gjyqësi të gjithë: gjykatësa e avokatë ishin e mua m’u desh të bëja punë proletari, më të rëndë se proletarët. Po burgut i jap rëndësi, e quaj universitet...

- … të zi, - shtova unë. Pastaj Profesori nisi të flasë për Fransua Vinjonin, poetin rebel, vagabondin, të burgosurin, të dënuarin me varje, por që i shpëtoi litarit… (Ah, Avzi Nela yni, nuk i shpëtoi dot… diktatura komuniste ishte më keq se mesjeta.) E dua Vijonin, - m’u duk sikur u rrëmbye profesori, por gjithsesi i qetë, me qetësinë e mistershme që gjen në një tempull. Me Vijonin shihet se jeta është tjetër gjë dhe tjetër poezia. Edhe krijimtaria e Kadaresë është kështu… Madje edhe “Dasma” është roman desident…tha dhe heshti gjatë. S’doja t’i ndërhyja. Vetëm doja ta dëgjoja.

Ashtu siç thuhej, Arshi Pipa shihej që ishte njeri i prerë, i pakompromis, “madhërisht i pamëshirshëm” me diktaturën, të cilën ai e sfidoi, jo vetëm si mërgimtar politik, por si poet dhe si mendimtar, mbi të gjitha. Profesori do të pohonte pa mëdyshje që Atdheu ynë është më mirë se dikur, tani që në pushtet janë demokratët, megjithë rezervat që mund të kihen. Diktatura e bunkertë u ça nga brishtësia e demokracisë. Në fund të fundit demokracia është edhe kritikë për të përmirësuar veten.

Dhe deshi të më tregojë përkthimet e tij nga klasikët e mëdhenj, Dante e Petrarka, Gëte… francezë, rusë e rumunë.

- I kam përkthyer, - po thoshte profesor Pipa - ca me toskërisht e ca me gegërisht. Po t’i jap, por mos i boto. I përgëzoj botimet kosovare që arritën të shkruhen në gjuhën letrare, megjithëse ata ishin për përdorimin e dy dialekteve, edhe unë. Janë pasuri, - këmbënguli.

- Edhe gjuha e përbashkët letrare është! – iu përgjigja.

- Erdhi shpejt - tha sërish.

Ndërsa pinim kafetë, unë u ngrita të shoh raftet e çuditshëm të librave. Të gjatë dhe bosh! Bo-o(h)-osh… Vetëm ca fjalorë, dorëshkrimet e fundit në një qoshe, ksomblat e librave të tjerë, vepra të mikut të tij të madh Martin Camaj. Kaq! Dhe dhembje e drunjtë. Ç’kishte vdekur aty? Ja, ca fotokopje të zmadhuara të letrave të cigareve, ku kishte shkruar dikur poezitë e burgut. Me ato ishte arratisur…

Se si dukeshin ashtu raftet, dramatikisht bosh si arkivole. Sërë-sërë. Ku janë librat, desha të bërtas së brendshmi. Të gjithë bibliotekën, librat e të gjithë jetës, ia kishte dhuruar bibliotekës së qytetit të Shkodrës. Një xhest i lartë ky, që e bëri vetë, qysh në gjallje, pa ia lënë si detyrë testamentit.Pse? Mendoja rrugës së kthimit. Ku e gjeti fuqinë të ndahet me librat e veta, qëllimin e jetës së tij?

- Po merrem me filozofi tani, - më tha, kur e pyeta se ç’po shkruante.

Pra, ai po guxonte të jetonte me humbjen e pashmangshme, me vdekjen e vet, pa sfond librash. Mos është dëshira filozofike e të jetuarit me të, që njëherësh është dhe triumf mbi vdekjen?

Dhe pikërisht kur unë i tronditur kundroja atë boshësi të drunjtë, bibliotekën e padukshme, të mërguarën, dëgjoja zërin e tij që kritikonte një seminar ortodoks në Amerikë të lobit grek. Pastaj folëm për eposin ballkanik. Ka një trill dhe turp, tha ai, për të vjedhur histori të të tjerëve. Zhvatim tokat dhe legjendat dhe trazojmë të vdekurit. Politizojmë miqësitë, por dhe sëmundjet. Eposi ynë, tha papritur. Jo se nuk është i bukur, përkundrazi, është i bukur, madhështor, por sepse karakteristikë për vargjet tona tradicionalisht është përdorimi i tetërrokshit, kurse eposin e kemi njëmbëdhjetë rroksh. Që e kanë sllavët e jugut. Atëhere ç’mund të themi?

Shkrimtari jugosllav Ivo Andriq, gjeta rast dhe po i thosha, thotë se Kënga e Gjergj Elez Alisë është shqiptare. Po, shqiptare është, pohoi me një kërshëri si të ftohtë Arshi Pipa. Ku do të dilja? Po a është njëmbëdhjetë rroksh “Gjergj Elez Alia?, gati bërtita miqësisht. Po, tha përsëri dhe heshti. Në sy po vdisnin rafte librash, por jo kujtesa e tyre.

Po shikoja dedikimet në veprat që më dhuroi: “… poetit të ri dhe shokut të burgut…”, “… këtë libër të shkruar dhe plotësuar në mëgim”, “për kujtim të takimit në Ëashington, më 23 gusht 1994, përzemërsisht…” dhe kishte firmosur poshtë emrit të shtypur në frontespic: “Arshi Pipa”, me shkronja të vogla.

Seç m’u bë brenda në krahëror një si brengë dhe boshësi si ajo e rafteve. Desha të kujtoja patjetër ketrat dhe zgjata dorën në ajër, sikur po i ndillja.

Arshi Pipën do ta takoja dhe një herë tjetër në Tiranë, mbajti një leksion të shkëlqyer për poezinë e Martin Camajt, që s’jetonte më. Me poezinë e tij fillon paqja në poezinë shqipe, tha profesori.

Më vonë erdhi lajmi i zi nga Amerika se Arshi Pipa kishte vdekur dhe kishte kërkuar që hiri i tij të shpërndahej… mbi atdhe.

*Ky takim është përshkruar në librin me ese, të Zhitit “Në emër të a(r)tit”, dalë në Shkup më 2006.