Enver Rexha: Territori i sotëm i Kosovës gjatë mesjetës okupohet tërësisht nga Rashka vetëm në vitin 1283...

Dr. sc. Enver Rexha

Me këtë studim historik  kemi për qëllim të paraqesim një pasqyrë të qartë e të përgjithshme duke u mbështetur në faktet historike mbi territorin e sotëm të Kosovës gjatë mesjetës, konkretisht okupimin e tij gjatë shek. XIII, nga dinastia  Nemanja. Kjo dinasti arriti të themelojë “shtetin” mesjetar sllav të Rashkës (Rassa-Rascia-Rasia) që nga historiografia serbe njihet si “shteti mesjetar i Serbisë”. Duhet të theksojmë se, territori i sotëm i Kosovës që nga dhjetëvjetëshi i fund shek. XII e duke vazhduar gjatë shek. XIII do të përballet me sulmet e pandërprera të Rashkës (e cila gjendej në veri të Kosovës) që synonte  për ta pushtuar dhe depërtuar në viset e ngrohta e të begatshme jugore. Rashka do të arrij që pjesërisht  të pushtojë dhe ripushtojë trevat e Kosovës gjatë periudhës në fjalë dhe, më në fund, dhe të okupojë gjithë territorin e sotëm të Kosovës në vitet e nëntëdhjeta të shek. XIII e t’i mbajë ato nën sundimin e saj deri në vitet e shtatëdhjeta të shek. XIV, kur dihet se, me rënien e sundimit të Nemanjëve (1371) do të bien dhe “shteti” i tyre.
Lidhur me këtë, duhet të tregojmë se historiografia serbe e themeluar në shek. XIX, e ndihmuar edhe nga Akademia e Shkencave dhe Arteve, vazhdojnë edhe në kohën e sotme që realitetin historik mesjetar ta paraqesin sipas interesave politike e jo atyre shkencore. Propaganda shkencore-politike serbe,  konstruktoi argumentet historike që i përdor  edhe sot si mbështetjet  kryesore, për të mbuluar qëllimet dhe programet e shtetit serbë për okupimin e tokave të tjera dhe popujve të tjerë, tendenca këto që paraqiten qe 150 (njëqindepesëdhjetë) vite e nuk ngurrojnë dhe sot me të vetmin qëllim, mbi krijimin e një “Serbie të Madhe”. Poashtu edhe emri “Serbia” që përdoret zakonisht për emrin e shtetit mesjetar “Rashka” pothuajse te të gjithë autorët që shkruajnë për mesjetën, duhet të dihet që keqpërdoret qëllimisht. Kur emërtimi i vendit apo shtetit nuk quhet ashtu si është quajtur në kohë (ku shihet se në të gjitha burimet mesjetare vendi i quajtur “Rashka” përkthehet ose përdoret sot nga studiuesit serbë dhe tjerë me emrin e shek. XIX, që quhet “Serbia”), duhet të klasifikohet  falsifikim. Deri në shek. e XIX nuk shihet që “Serbia” paraqitet apo shënohet si shtet apo farë njësie politike, pra nuk ka jetë shtetërore me emrin “Serbi” (V. Kariq, Srbija, opis zemlje, naroda i države...). Qëllimet shoviniste e propagandistike serbe se, Kosova gjatë mesjetës ka qenë  “tokë serbe”, “toka ‘atërore’ e ‘gjyshërore’ serbë”, “qendra e shtetit mesjetar serb”, “vend i banuar vetëm nga serbët”, “serbët janë banorë të saj që nga shek. X” etj., janë vetëm manipulime shkencore e trillime të hartuara e të pavërteta. Burimet historike të kohës e më pas e edhe ato serbe, edhepse të pakta për mesjetën, nuk argumentojnë në asnjë mënyrë qëndrimet e tilla, por ato tregojnë të vërtetën se, territori i sotëm i Kosovës e më gjerë, ishin pushtuar-okupuar  gjatë mesjetës për kohë të shkurtë nga Nemanjët e Rashkës dhe se ato nuk ishin “toka” të tyre. Për të qenë ma i arsyeshëm tek lexuesit duhet të tregoj se, në gjuhën serbe termi “osvojiti – osvojio” përdoret tek të gjithë autorët serbë që ne i citojmë në  këtë punim, e që në gjuhën tonë kur përkthehet ka kuptimet “pushtim”,  “okupim” apo “ arrij të marrë diçka dhe ta bëj për vete”. Pra termi “pushtim dhe okupim” që do të përdorën shumë herë në këtë punim, nuk i përdor unë me farë qëllimi apo tendence, siç mund t’i kuptojë ndokush,  por ato si të tilla janë dhe unë i paraqes. Territori i sotëm i Kosovës deri në okupimin e tij nga Nemanjët ishte nën juridiksionin  politik e administrativ bizantinë -Thema e Shkupit. Edhe vetë burimet historike serbe të shek. XIII kur përshkruajnë okupimet e trevave të ndryshme nga Stefan Nemanja tregojnë se territoret në fjalë nuk ishin të tyre dhe kuptohet të janë quajtur toka “greke” (bizantine, E.R.). Për më tepër duhet të shtojmë dhe atë se, kjo historiografi për “toka serbe” mesjetare  paraqet dhe treva të tjera e poashtu dhe Bosnjën, Malin e Zi, që bien në kundërshtim të plotë me realitetin historik edhe me historinë e këtyre vendeve. Edhe Bosnja e Mali i Zi aso kohe kishin status politik e administrativ të vetin që dmth. nuk ishin “toka serbe”, siç shkruhet dhe pretendohet gjithnjë nga historiografia serbe. Por, ajo çka është më e rëndësishme për ne në këtë punim, qëndron pikërisht në atë se, do të arrijmë që nga vetë rezultatet e historiografisë serbe të argumentojmë që territoret e sotme të Kosovës nuk janë “toka serbe” e as që “ishin ndonjëherë” gjatë historisë, por që ato ishin pushtuar, ripushtuar disa herë nga Nemanjët dhe se ato do të gjenden për një kohë të shkurtë gjatë mesjetës nën okupimin e tyre.  Territori në fjalë, pothuajse sipas të gjithë autorëve të historiografisë serbe, është pushtuar në fund shek. XII, më konkretisht gjatë viteve 1180-1190 nga zhupani i madh Stefan Nemanja  dhe do të mbetet “tokë e tyre” deri në kohën e pushtimeve Osmane (1455). Fatkeqësisht edhe historiografia jonë (shqiptare) deri në ditët e sotme, duke u mbështetur në qëndrimet e historiografisë serbe (tezat e  tyre i marrin të gatshme)  pa e studiuar sa duhet çështjen në fjalë, mbizotëron me këto qëndrime të gabuara se, territori i sotëm i Kosovës nga fund shek. XII apo që nga vitet e lartëpërmendura okupohet nga Stefan Nemanja, sundimtari i Rashkës. Në këtë drejtim historiografia jonë me ndonjë përjashtim,  emrin e shtetit mesjetar “Rashka” e përdor “Serbi”, psh. “Serbia në shek. e XII-XIII; Trevat serbe gjatë mesjetës; Serbia e pushtoi Kosovën në shek. XIII; Shteti mesjetar serb etj.,”. Këto gabime shkruhen dhe përshkruhen në shumë punime shkencore e aq ma keq edhe në tekstet shkollore ku mësohet historia e popullit shqiptar për mesjetën. Mendoj që do të ishte e rrugës që, historishkruesit shqiptarë duhet  marrë parasysh rezultatet e historiografisë serbe, por jo pa i studiuar faktet dhe argumentet historike në mënyrë më të detajuar, analitike dhe kritike për të dalë me qëndrime e vlerësime konkrete të historisë tonë. Kjo çështje dhe periudhë e historisë së Kosovës duhet të rishikohet dhe të korrigjohet me arsyen e vetme – për hir të së vërtetës shkencore që e kemi për obligim.
Në këtë drejtim, lidhur me atë çka u tha më lartë, ne do ta bëjmë një hap përpara dhe me fakte do të argumentojmë se, territori i sotëm i Kosovës kryesisht pjesë e vogël e trevave veriore të saj, do të gjenden nën pushtimin e Nemanjëve që nga vitet 1190, por pushtimet do të jenë të përkohshme dmth. pushtojnë dhe tërhiqen, pra ato treva nuk do të mund t’i mbanin e as nuk do të mundin që të vendosin pushtetin e përhershëm. Mendoj se, këto sulme të para në këto treva nga Rashka fillimisht të karakterizohen me luftë për plaçkë. Po ashtu do të vërtetohet se, pushtimet e para  kanë të bëjmë kryesisht me pjesën veriore të trevës, e cila gjatë kohë, e më mirë të themi për më tepër se gjysmë shekulli, do të njihet si zonë kufitare ndërmjet territoreve të sotme të Kosovës (tokave bizantine) dhe zhupanisë (krahinës) së Rashkës. Tentimpushtimet e Rashkës në këtë drejtim që nga fillimi do të kufizohen gjatë linjës Hvosne (fshat afër Pejës), duke vazhduar mbi lumin Ibër (mbi qytetin e sotëm Mitrovicë) dhe malet e Albanikut (Kopaonikut), duke kaluar mbi qytetin e sotëm Besianë (ish-Podjevë). Ky kufi në vija të trasha, apo kuptuar më gjerësisht përshkruhet nga shumë studiues që, kështjella e Zveçanit (mbi Mitrovicë) të ishte nën okupimin e Rashkës, ndërsa qyteti i Lipjanit i takonte Bizantit, dhe gjendja e tillë, pra zona kufitare ndërmjet Zveçanit dhe Lipjanit do të shihet gjatë gjithë periudhës deri në okupimin e tërë të vendit. Të dhënat, argumentet historike flasin që, zona në fjalë për dhjetëra vite të ketë qenë arenë e luftërave e poashtu, ato dëshmojnë që, tek nga viti 1282/83, me ardhjen në pushtet të mbretit– Millutin, i tërë territori i sotëm i Kosovës do të okupohet nga  Rashka.
S’kishte me qenë e tepërt të theksohet se, kur shkruhet për mesjetën  vlen për të dhënë mendimin tonë dhe të shtohet që, mënyra dhe qëndrimi i të menduarit mesjetar lë të kuptohet se: “shteti, ai ishte sundimtari, qoftë ai edhe mbreti anglez, mbreti danez apo perandori bizantin. Shkrimtarët mesjetarë sipas personalitetit të sundimtarit shkruajnë për popujt. Baza e mendimeve të tilla është në esencë religjioze, shumë herë e shprehur në burime. Sundimtari është i zgjedhur nga ‘Zoti të zotërojë’ - ‘Dei gratia’, sikurse atëherë është folur. Ai ishte i zgjedhur të kryej punët e tija sipas kuptimit të asaj kohe. Shekujt e mesjetës krishtere kishin mënyrën e vet të të menduarit, sistemin e vlerave në shoqëri. Çdo hulumtim për cilëndo temë të asaj epoke supozon deshifrimin e mënyrës së atëhershme të mendimit. Me fjalë të tjera, kur bisedojnë dy shtete për çështje me rëndësi të vendit, nuk duhet të pritet të përmenden popujt. Në emër të tyre vendoset. Kjo është mesjeta në civilizimin evropian” (Evropa i srbi, Beograd…). Është me rëndësi të japim edhe mendimin që tërheq vëmendje në këtë pikë e që ka të bëjë me kufijtë gjatë mesjetës. Në të kaluarën në Ballkan ka pasur kufij të ndryshëm: “Politikë, etnikë, ekonomikë, gjuhësorë, kulturorë, fetarë etj. Ata gati sa mund edhe të numërohen. Cilët ishin kufijtë “serbë” dhe çfarë lloje të botës kuptimore qëndrojnë në historinë evropiane. Këtu ka mashtrime dhe “qëllime” (J. Kaliç). Poashtu qysh gjatë mesjetës ka qenë e avancuar propaganda. “Propaganda paraqitet në raportet që dalin nga mesjeta e që sot merren si burime. Këto metoda propagande, të përdorura edhe sot ..., ishin të njohura dhe të përdorura që në shek. XIII”                (F. Schevill).
Në vazhdim të shohim si paraqitet gjendja sipas të dhënave historiografike duke dhënë dhe një përshkrim të shkurtër paraprakë  për të njohur zhvillimet dhe ngjarjet më të rëndësishme për çështjen që bëhet fjalë. Territori i sotëm i Kosovës shtrihej në një udhëkryq të rëndësishëm të zhvillimeve dhe  ndikimeve të ndryshme, rrethanave politike që vinin apo ndikonin nga vise të ndryshme në këtë pjesë të Gadishullit Ballkanik. Që nga periudha antike e duke vazhduar, sidomos gjatë feudalizmit të zhvilluar, territoret e sotme të Kosovës veçoheshin  si  treva shumë të begatshme, me pasuri natyrore dhe me pozitë gjeografike të mirë, cilësi këto që ndikuan që gjatë shekujve vendi të jetë vatër e ngjarjeve të mëdha historike me rëndësi ballkanike dhe herë-herë më gjerë. Pas ndarjes së Perandorisë Romake në dy pjesë, në Perëndimore dhe Lindore, territoret e Kosovës si tërësi mbeten në kuadrin e Perandorisë Bizantine (Lindore). Aktualizimi i trevës së sotme të Kosovës në skenën ndërkombëtare shihet gjatë feudalizmit të zhvilluar, aty nga gjysma e dytë e shekullit XI. Gjatë viteve 1072-1073 në këtë trevë, më konkretisht në Prizren, u zhvilluan ngjarjet politike si kryengritje popullore, të drejtuara kundër pushtetit perandorak të Bizantit (Mihailit VII Duka). Qendra e kryengritjes ishte Prizreni, por ajo përfshihej edhe më gjerë në anë të ndryshme dhe udhëhiqej nga K. Bodeni dhe Gj. Vojteku. Mund të shtojmë se prej asaj kohe dhe periudhës më pas, territori i sotëm i Kosovës është vatër e madhe e ngjarjeve historike dhe luan rol jashtëzakonisht të madh, jo vetëm në historinë e saj, por edhe më gjerë – atë ballkanike. Qysh nga shekulli XII, Kosova, siç do të shihet, gjendet në rrugën e ekspansioneve të zhupanëve të Rashkës. Gjatë fundshekullit të  XI, zhupani i quajtur Vukan me të vëllain Mark dhe me ndihmën e Bodenit, udhëheqës i dinastisë së Duklës (Zeta-Mali i Zi), arriti të marrë pushtetin në Rashkë (Letopis popa Dukljanina…). Pushteti i zhupanëve të Rashkës, që gjendej në veri dhe në veriperëndim të Kosovës gjatë këtyre shekujve të sundimit të Bizantit, në fillim kishte mbetur nën hijen e fqinjëve në perëndim, sundimtarëve të Duklës. Tentim zgjerimi i këtyre dhe aspiratat pushtuese shfaqen në drejtim të territoreve të Kosovës, kryesisht drejtimin juglindje në linjën Ras-Zveçan-Pejë (Istorija Srpskog Naroda I…). Ngjarjet që do të ndodhin në shekullin XII, tregojnë për luftërat që do të zhvillohen në këtë drejtim, pra të territorit të Kosovës. Gjatë vitit 1127 kishte shpërthyer lufta ndërmjet Hungarisë dhe Bizantit, ku kësaj lufte iu kishin bashkëngjitur rashkasët, të cilët e kishin sulmuar kështjellën bizantine të Rasit (vend i paubikuar, por që mendohet të gjendet në afërsi të qytetit të sotëm të Novi Pazarit në Sanxhak, dhe nga gjysma e shek. XII selia e zhupanëve të Rashkës) të cilën e dogjën, edhepse u desh të tërhiqen (Vizajntijski izvori…). Lufta për marrjen e kështjellës së Rasit ishte humbje e madhe për zhupanin Vukan. Në vazhdim gjatë vitit 1149 nën udhëheqjen e Uroshit II (1146-1156) kishte vazhduar sulmi rreth qytetit të Rasit, pra lufta kundër bizantinëve. Përgjigja e bizantinëve kundër sulmeve të Uroshit II bëri që ai, të tërhiqet në male të larta për të shpëtuar dhe rezidenca e tij ishte djegur. Gjatë vitit 1150, Uroshi II, kishte mbledhur luftëtarë të vet dhe në aleancë me ushtrinë hungareze sulmojnë ushtrinë bizantine dhe në betejën që zhvillohet në Tarë pësojnë disfatë. Pas kësaj, Uroshi II detyrohet t’i nënshtrohet detyrimeve vazale të Manuelit I, mbretit bizantin, duke u detyruar që të japë edhe ushtarë në numër të caktuar Perandorisë në raste lufte dhe vetëm në këto rrethana, ai mundi ta ruajë pushtetin tij, pra nuk e humbi titullin e zhupanit (Istorija srpskog naroda…). Po në kushte do të ketë sunduar edhe zhupani Desa, derisa gjatë vitit 1163, do të burgoset nga Perandoria Bizantine (Vizantijski izvori IV…). Pikërisht gjatë viteve 1163 deri më 1167 ndodhin ndryshime të brendshme në Rashkë dhe për herë të parë paraqitet Stefan Nemanja. Për rrethanat e ngritjes së kësaj familjeje ka shumë pak të dhëna. Familja e S. Nemanjës mendohet të ketë qenë në lidhje me familjet e zhupanëve të Rashkës, por edhe të dinastisë së Zetës. Thuhet se ky u lind në Ribnicë të Zetës dhe më pastaj do të gjendet në Rashkë (Zhitije Simeona Nemanje…). Burimet mesjetare si krisobulat (diplomat)  dhe biografitë e sundimtarëve nemanjitë, si dhe punime të shumta historiografike, nuk mund të tregojnë për gjenealogjinë e kësaj familje. Nuk mund të theksohet se  kjo familje rrjedh nga Rashka, Zeta, e poashtu nuk i dihet as emri i prindit-babait të sundimtarit të parë Stefan Nemanjës, çështje që edhe sot mbeti  e pazgjidhur (sipas shkrimeve, emri i babait të tij mund të ishte: Urosh, Bella Urosh, Zavida etj.). Ka dhe hipoteza që kjo familje mund të ketë prejardhje nga popullata e vjetër e vendit, që aso kohe quhen Vllehë (Vllasë, Vllahë - merret përgjithësisht që ishin grupe të popullatës ilire, ndërkohë të romanizuar e më pas dhe sllavizuar). Nemanja me luftë edhe kundër familjes-vëllezërve të tij, arrin të marrë në qeverisje një pjesë të trevave, si rrethin e Toplicës, Ibrit, Rasit dhe Rekës. Në postin e Zhupanit të madh asokohe gjendej i vëllai më i vjetër, Tihomiri, që edhe vëllezër të tjerë ia kishin pranuar qeverisjen (Zemljište radnje Nemanjine…). Si zotërues i disa tokave përreth kufirit bizantin, Nemanja tregonte dëshirën për pushtet më të madh dhe të pavarur të tij. Mund të kuptohet se edhe ky ishte në marrëdhënie vasale të mbretit bizantin, Manuelit I Komneni (Žitije Simeona Nemanje). Nemanja, pas forcimit, përzihet edhe në luftën e brendshme (vëllazërore) për postin e zhupanit të madh. Sipas tregimit të N. Honijatit (autor bizantin i kohës), ai kishte dëshirë që sundimin e vet ta zgjerojë në të gjitha territoret e Rashkës dhe më gjerë, kështu që erdhi në konflikt me sunduesit tjerë si dhe me familjarë, duke filluar kështu luftën kundër të vëllait Tihomirit për ta rrëzuar nga pushteti (Istorija srpskog naroda I…). Siç shihet, ky përfundon në burgun e vëllezërve të tij në një shpellë guri në treva të Rashkës, ku pastaj arrin të lirohet nga disa ithtarë të vet. Ai do të marrë pushtetin nga një sundimtar rrethi, si dhe titullin e zhupanit të madh, kurse sundimtari i rrëzuar, kuptohet se do të kërkojë ndihmë nga Bizanti. Dihet se Nemanja erdhi në pushtet në zhupaninë  (krahinën) e Rashkës  rreth viteve 1168 dhe merret se titullin “zhupan i madh” (kryekrahinar) e kishte nga viti 1166 (Vizantijski izvori IV...).
Kundërthëniet dhe luftërat ndërvëllazërore të sundimtarëve të Rashkës, do të zhvillohen edhe në territorin e sotëm të Kosovës, afër vendit të quajtur Pantinë, por dihet poashtu se ata tërhiqen prapë në trevat e tyre. Vendi  deri ku kishte arritur Nemanja, i quajtur Pantinë, mund të kuptohet sikur të ishte Sitnica (Kosova), i cili atëherë ishte pjesë që i takonte “Serbisë”, siç del në shkrimet e shumë autorëve serbë, por këto konstatime kundërshtohen nga qëndrimi i  autorit R. Novakoviq, i cili thekson se, “është e sigurt që ai nuk ishte”, pra nuk ishte as treva e as vendi Pantinë “tokë serbe”,  siç pretendohet të quhet. Rreth kufirit të Rashkës së asaj kohe, bën fjalë dhe autori St. Novakoviq, i cili njihet si njohësi dhe hulumtuesi më i mirë i historisë gjeografike serbe për mesjetën. Ky autor, nga të dhënat ekzistuese për zgjërimin e tokave të Nemanjës, paraqet dhe kufijtë jugorë të “Serbisë” mesjetare,  duke theksuar se, ato shtrihen mbi malin e sipërm të Llapit, duke u lëshuar deri te Sitnica (lumi), drejt vendeve të ngritura që ndajnë Ibrin, Sitnicën dhe Drinin e Bardhë, që dmth. ka pushtuar pjesë veriore të vendit. Në atë luftë vëllazërore, kuptohet të kishte mbetur i vdekur Tihomiri, vëllai i Nemanjes, dhe thuhet se ushtria e tij shkatërrohet. Kështu Nemanja i mundi kundërshtarët e vet, por derisa nuk i rregulloi raportet me mbretin bizantin Manuelin I, nuk mundi fitoren e arritur ta quante përfundimtare (Srpsko-vizantijski sukob 1168.godine…). Kështu mund të kuptohet se nga gjysma e dytë e shekullit XII e deri në dekadën e fundit të këtij shekulli, kufiri ndërmjet sundimtarëve të Rashkës dhe Perandorisë Bizantine, kalonte nëpër pjesën veriore të Kosovës së sotme (Kosovo nekad i danas…), ndërsa kështjella e Zveçanit konsiderohet si pjesë kufitare në anën serbe (Srpske oblasti u X i XII veku…). Qëndrimi i autorit “konsiderohet” duhet të merret me rezervë, sepse nuk ekziston asnjë burim që mund ta mbështesë që kështjella e Zveçanit të ishte nën pushtetin e tyre aso kohe. Zveçani nuk përmendet në burimet mesjetare me trevat e tjera që përmenden të jenë okupuar gjatë viteve 1180/90, që shkruhen nga vetë Nemanja, biri i tij Stefani dhe Sava.  Zhvillimi i ngjarjeve të theksuara bënë të kuptojmë se, treva e Kosovës asokohe ishte arenë e konflikteve të pandërprera (R. Mihajlçiq). Edhepse Nemanja kishte fituar luftën kundër të vëllait në Pantinë (afër Zveçanit), ai ende nuk kishte mundur të fitojë territore të Kosovës Veriore, porse vazhdonte të forcohet në këtë drejtim. Sulmet drejtuar kah territori i Kosovës gjatë sundimit të tij do të arrihen vetëm gjatë viteve 1180-1190, kur dhe do të shihen pushtimet e para të disa pjesëve të territorit (Prvoven?ani vladaoci bugara, hrvata i srba…). Asokohe Nemanja shfrytëzon rastin, kur Perandoria Bizantine gjendej në pozitë të pavolitshme, kohë kur e kishin kapluar luftërat në disa fronte. Në luftën kundër saj, ky shfrytëzoi mbështetjen e fqinjëve (Hungarisë më 1183, dhe kryengritjet bullgare të vitit 1185-88), dhe luftës së normanëve (gjermanët) kundër Perandorisë Bizantine (1185) si dhe ndërrimin në fronin perandorak bizantin, vrasja e Andronik Komnenit (1185), dhe ardhja në pushtet e Isak Angjelit II (1185-1195) (Istorija bizantije…). Në të mirë të tij shkonte edhe koalicioni i krishterë dhe përgatitja e një kryqëzate kundër shteteve myslimane në Lindjen e Afërt, ku do të merrnin pjesë sundimtarët më të mëdhenj të Evropës Perëndimore, kur dihet se në këtë do të ngatërrohet edhe Perandoria Bizantine. Sipas shumë autorëve serbë, zhupani Nemanja gjatë kësaj kohe pas shumë përpjekjeve, arriti të bëhet i pavarur dhe të zgjerohet, duke okupuar territore të reja, pjesë dërrmuese të trevës së Kosovës (Istorija srpskog naroda…). Kështu deri në vitin 1190 (M. Dini?, The Balkans…), thuhet se, Nemanja arriti në trevat e Kosovës së sotme dhe pushtoi disa pjesë, si: Rrafshin e Kosovës (Llapin, Lipjanin, Sitnicën), dhe një pjesë të Metohisë (Patkovën, Hvosnën, Podrimjen, Kostërcin dhe Dërshkvinën). Në këtë drejtim në kohën e ofensivës drejt Duklës (Malit të Zi), arrin të pushtojë disa treva deri te Liqeni i Shkodrës, Pultin e Epërm dhe të Ulët (R. Grujiç). Duke treguar për pushtimet e babait të vet, Nemanjës, Shën Sava, paraqet se ai arriti të pushtojë “nga tokat bregdetare: Zetën me qytete, ndërsa nga Rabani (Arbania) dy Pultet, ndërsa nga tokat greke, Patkovën (rrethi i sotëm afër Gjakovës), Hvosnën (Metohi rreth Pejës), Dërshkvinën, Sitnicën, Llapin, Lipjanin dhe rrethin e Prizrenit ose Podrimjen me Zhupën Duboçicë” (Sveti Sava, Zhivot Stevana Nemanje ...).
Në këtë drejtim kemi arsye të paraqesim dhe qëndrime tjera të historiografisë serbe të konstruktuara gjatë shekujve XIX-XX, që sipas tyre, trevat të cilat nemanjët i morën – okupuan, ato nuk u ishin marrë shqiptarëve, por poseduesve – pronarëve bizantinë dhe romanë ose ndonjë tjetër popullate të lirë luftarake. Në këto treva të Kosovës së sotme gjatë shekujve XII-XIV e deri në XVII nuk kishte banorë autoktonë arbanas (shqiptar, E.R.). Theksohet për më tepër se, në “Kosovë e Metohi” popullsia qysh në momentin e parë të ndërhyrjes së “shtetit serb” në drejtim të kësaj treve që nga shekujt X-XI dhe në fund të shekullit XII ishin kompakte “serbe”. Mbase nuk kemi mbështetje për të vërtetuar në ekzistimin e popullit shqiptar si banorë të Kosovës asokohe: në të kundërtën, migrimi i “serbëve” i filluar qysh me dyndjet e popujve, mbaron me vendosjen dhe banimin e popullit serb në Kosovë, qysh para mbarimit të shekullit XI. Kështu gjatë shekullit XIII, ndërkohë erdhi deri tek ndërhyrja, por e fortë e posedimit të Kosovës dhe disa territoreve në jug të Bjeshkëve të Nemuna nga ana e “shtetit serb”. Ajo që nuk u shkoi përdore knjazëve  të vjetër të Rashkës, e sundimtarëve të Duklës, e arritën sundimtarët e Dinastisë së Nemanjëve. Këtej “Kosova e Metohia” dhe rrethet e tjera në lindje dhe në jug të kufirit me “Serbinë” në drejtim të Maqedonisë bizantine hyn në përbërje të pushtetit të nemanjëve si “toka serbe” në pasqyrimin etnik. Ato, prandaj jo vetëm në masë të plotë integrohen politikisht, ekonomikisht dhe me kulturë, por menjëherë pas bashkëngjitjes bëhen qendra të rëndësishme si shpirtërore e jetësore nacionale “serbe”, bazë e sigurt për bashkimin e mëtejmë të territoreve “nacionale serbe” (D. Bogdanoviq). Po në këtë frymë jepen mendime se “Kosova e Metohia” me territorin e saj ishte e përfshirë në kufijtë e shtetit serb qysh gjatë viteve 927 deri më 950. Kufiri i Serbisë atëherë ishte i tërhequr në jug të Rasit përtej Ibrit dhe maleve deri te burimi i lumit Klina, e që duke përfshirë qytetin Dërsnik (fshat në Kosovë), kthen kah perëndimi dhe lidhet me kufirin e Duklës tek Bjeshkët e Nemuna, diku nën Liqenin e Plavës (S. Çirkoviq). Sipas  autorëve, lëvizja e kufijve në jug e zhupanëve të Rashkës - nemanjëve gjatë shekullit XIII nuk duhet shikuar si okupim të territoreve të sotme të Kosovës “por si bashkim të trevave që qysh më herët i takonin popullit serb”. Në këtë drejtim për okupimet e Nemanjës theksohet “Me shkathtësi dhe mund të vetin i arriti, çka ishte shkatërruar me dhunë nga gjyshërit e tij dhe çka i kishte takuar nga tokat serbe” (Knjiga o Kosovu…). Vetë Nemanja duke u përshëndetur me bujarët e tij gjatë lëshimit të pushtetit ka thënë se qysh gjatë marrjes së pushtetit gjeti “tokën e shkatërruar... dhe nuk gjeta qetësi derisa të gjitha t’i kthej. Dhe me ndihmën e Zotit ju dorëzoj juve në gjerësi e gjatësi që u është të gjithëve e njohur”. Nga tregimet e Shën Savës shihet se Nemanja me pushtimet e tij, vetëm i ktheu ato çka kanë qenë “serbe” (Knjiga o Kosovu…). Edhe Stefani I i kurorëzuar, biri i mesëm i Nemanjës dhe trashëgimtari i ardhshëm në pushtet, tregon për pushtimet e babait të tij shumë më tepër me të dhëna edhe më të plota se sa ato që i ofron Shën Sava. Sipas tij, Nemanja ishte “mbledhës i tokave të shkatërruara të etërve të tij... dhe përtëritës i asaj çka ishte shkatërruar”. Vendet që i okupoi babai i tij ishin të dy Polloget, rrethin e Prizrenit, Kosovën dhe trevën e Zetës, “etërit dhe lindjes së tij, të drejtën e drejtë të gjyshërve, të cilat dhunshëm i mbante populli grek...”(Zhitije Simeona Nemanje…).
Shkrimet e mëvonshme që paraqet Domentijani në biografinë  mbi Shën Simeonin (Stefan Nemanja), i përsërit afërsisht të gjitha këto qëndrime, duke shtuar se, Nemanja “i jepte drejt tokave të etërve të tij, shumë toka nga rrethet e mbretërisë greke... dhe ndërron famën e tyre në serbe” (Zhivot svetoga Simeona…). Po ashtu vetë Nemanja, në hartimin e Diplomës së Manastirit të Hilandarit rreth viteve 1198 ose 1199, paraqet çka krejt kishte pushtuar si sundimtar. Ai tregoi se pushtoi “nga Arbanasët Pultin, e nga tokat greke Llapin dhe Lipjanin, Duboçicën, Rekën...”. Pushtimet e Nemanjes, siç shihet, “përfshinë edhe një pjesë të territoreve ku jetonin Arbanasit, sidomos nga Shkodra deri në Prizren drejt Krujës” (Spisi Svetoga Save i Stevana Prvoven?anoga ).
Pas gjithë kësaj që u fol rreth pushtimeve të Nemanjës, një çështje  me rëndësi për kohën ishte dhe lufta e Nemanjës me bizantinët. Bizanti e filloi luftën kundër Nemanjës për rikthimin e territoreve të cilat ju pushtuan për kohë të shkurtër nga ai.  Lufta e Moravës e zhvilluar në vitin 1190, pranohet nga historiografia serbe të ishte  luftë kapitulluese për Nemanjën dhe ku tregohet që ky pësoi  humbje të mëdha (N. Honijat…). Kjo fitore e bizantinëve mundësoi riokupimin, rikthimin e territoreve të veta, në drejtim të Nishit deri në Beograd, e kjo nënkupton dhe territoret e sotme të Kosovës. Bizanti nën udhëheqjen e perandorit Isaku II Angjeli, edhepse korri fitore të mëdha, ishte në një krizë politike të thellë dhe duke parë se nuk mund të mbante luftëra në shumë fronte, filloi që disa probleme t’i zgjidhte me anë të bisedimeve. Bisedat që u zhvilluan ndërmjet Nemanjes dhe Bizantinëve tregojnë në një mënyrë aftësinë politike të Nemanjes, i cili në vend të marrëdhënieve vasale arriti të fitojë sovranitetin në disa toka të okupuara. Ndër të tjera, Nemanja arriti që birin e tij, Stefanin, ta martojë me mbesën e perandorit. Në këtë mënyrë Nemanja vërtetonte pushtetin e perandorit bizantin, kurse në anën tjetër, në një mënyrë  ky u lirua nga detyrimet e rënda të gjertanishme. Përveç autoritetit të ngritur të nemanjëve, ishte kjo rruga, fillimi për njohjen e “shtetit” të ardhshëm të Rashkës (Istorija srpskog naroda…).
Po ashtu, duhet pasur parasysh edhe faktet e tjera historiografike që do ti paraqesim, ku do të jepen vlerësime të ndryshme që bien në kundërshtim me të dhënat e theksuara më lart rreth qëndrimeve se cilat treva apo vende-territore të Kosovës asokohe mbetën nën sundimin e Nemanjës. Në dokumentin e Stefanit I të kurorëzuar, djali i Stefan Nemanjës, që mban datën e viteve 1200-1202 shihet (vërtetohet, E. R.) se disa prej trevave të përmendura ishin të pushtuara përkohësisht (A. Solovjev, Odabrani spomenici…). Të dhënat më tej, tregojnë se, pas vdekjes së Nemanjës, Rashka mbante edhe më tutje disa pjesë të Kosovës (Llapin, Lipjanin) dhe pjesë të Metohisë si Patkovën, Hvosnën, Podrimjen etj., që këto të fundit ishin të pushtuara përkohësisht nga Nemanja (M. Bashiq…). Pas humbjes së Nemanjës në Luftën e Moravës, autori  R. Agatanoviq duke  mbështetur dhe përkrahur edhe mendimin e L. Kovaqeviq e L. Jovanoviq, mendon se, kufiri pas luftës ishte më sipër Lipjanit dhe Prizrenit, sepse Nemanja humbi menjëherë vendet e okupuara siç janë Nishi, Vranja, Lipjani (i cili sipas disa autorëve që thirren në burimet serbe  quhet  Kosovë-por në kuptimin e ngushtë të fjalës) dhe Prizreni. A ka të drejtë S. Novakoviq i cili sipas të dhënave thekson se “Serbia” pas humbjes në Moravë humbi “Pollogun, rrethin e Prizrenit ...”, ndërsa L. Kovaqeviq nuk numëron-përmendë vendet e as kufijtë, por thekson vetëm se, Nemanjës pas humbjes i duhet që Isak Engjëllit (Perandorit bizantinë) ti “kthej ... gjitha pushtimet” mendohet për gjithë trevat e pushtuara që theksohen si “toka greke”, duke shtuar dhe atë se është vështirë edhe të vërtetohet kur dhe çka u pushtua (O nekim pitanjima granica Srbije krajem XII i po?etkom XIII veka…). Mes “fitoreve” (pushtimeve-okupimeve, E.R.) që dalin nga burimet si biografia e Stefanit I dhe Sava mbi zgjerimet e Nemanjës, tregohet se nga “tokat greke” Sava numëron: “Patkovën, Hvosnën, Podrimjën, Kastërcin, Dërshkvinen, Sitnicën, LLabin (Llapin) dhe Lipjanin ...”, ndërsa Stefani I i numëron vetëm qytetet si “Prizrenin dhe Lipjanin, duke i cilësuar si rrethe administrative dhe kishtare” (Srednjovekovna Prošlost današnjeg Kosova…). Nga burimet vendore të kohës e njëherit  të parat si, diploma e Nemanjës 1198/99, Stefanit I e viteve 1200-1202, biografia e Nemanjës nga Stefani I dhe Sava, biografia e Simeonit dhe Savës nga Domentiani dhe e Savës shkruar nga Teodosi dhe për të dhënat që dalin nga këto dokumente duhet menjëherë të thuhet, që përveç atyre të dhënave historiko-gjeografike në këto shkrime, ajo që në të vërtetë është kaherë e ditur, ekziston vështirësi e madhe që përshkrimet të deshifrohen drejt dhe gjeografikisht të përcaktojmë kufij (Relja Novakoviq, O nekim pitanjima granica Srbije…). Kronikat e shkruara nga Verkoviq dhe Ostojeviq si dhe gjenealogjia nga Pejatoviq theksojnë se, Nemanja shkon në “tokën atërore” në Rashkë. Por duke ditur se Rashka nuk ishte vendlindje e tij e as e babës të tij, kuptimi “Rashka atërore” sigurisht lënë për të kuptuar “tokën e Rashkës”, që na mundëson ta kuptojmë si të tillë dhe shënimi i dalë nga kronika e dytë (II) e Ruvarqev-it. Këtej, për vija kufitare të qëndrueshme deri në fund të shek. XII, nuk kemi kurrfarë të dhëna konkrete (Gde se nalazila Srbija od VII do XII veka…). Nga shkrimet e Stefanit I  të kurorëzuar rreth luftës së Nemanjës të viteve 1184/85 thuhet se ky kishte marrë dhe trevën e Prizrenit, por në diplomën e Hilandarit të Nemanjës e po ashtu në biografinë mbi Nemanjën të shkruar nga Sava, nuk përmendet fare Prizreni e as rrethi i tij (St. Novakoviq). Po Stefani I, për luftën e Nemanjës tregon dhe për tokat që ai i bashkëngjiti “Serbisë” (Rashkës, E. R.), trevat “atërore dhe vendlindjes të drejtën e tij gjyshërore”. Nga këto treva, vetë Nemanja i thekson si e mori Zetën me qytete e nga Arbanasi (Arbënia) – Pilotin (Pultin). Shën Sava përmend po ashtu Zetën me qytete a nga Rabni (Arbënia) dy Pilotët (Pultet). Trevën bregdetare të dy këta e kuptojnë apo e  quajnë Zetën me qytete. Duhet ditur se, Zeta aso kohe nuk ka shkuar deri në det, ajo nuk shtrihej më tutje se kufiri i lumit me emrin e njëjtë. Jo vetëm që Shkodra nuk ishte nën Zetë (gjatë shek. XII çështje e sigurt), por deri në veriperëndim të liqenit të Shkodrës shtrihej Piloti (Pulti), siç do të shihet në shek. XIV. Shkodra sipas burimit të Stefanit I të Kurorëzuar shihet (ishte, E. R.) nën Dalmaci. Tokat të cilat Nemanja i mori nga “grekët” (bizantinët, E. R.) nuk i takonin pjesës “atërore”, kjo ishte e qartë nga vetë Nemanja (St. Novakoviq, Zemljište Radnje Nemanjine…). Autori A. Mojkov thekson se, për termin  tokë “gjyshërore” kuptohet të është “shteti” (kupto treva apo vendi, E. R.) i vjetër familjarë, me thënë ashtu djepi i lindjes, ndërsa “atërore” është ajo çka mund të mbetet nga pasardhësit. Gjithë tokat që bien nën sundimtarët “serbë” thirren (quhen) “atërore” ose më shpesh vetëm “tokë” (A. A. Mojkov, Istorija Srpskog Naroda…). Studiuesi i njohur Ilarion Ruvarac, duke u marrë me këtë çështje, pra me pushtimin e tokave nga Nemanjët, vjen në përfundim se: unë kisha me thënë ”që Prizreni me trevën e tij dhe Lipjani me të vetën, treva të cilat Stefan Nemanja, zhupani i madh ‘serb’, ndërmjet viteve 1184 e deri më 1189 nga ‘grekët’ i mori dhe ia bashkëngjiti tokave ‘atërore’ të tij, që nga viti 1191 bien prapë nga ‘shteti serb’ fillimisht nën ‘Grekët’ e më pas nën ‘Bulgarët’ ...” (Prilozi za Srpsku Povijest…). Për tokat që Nemanja i zgjeron flet dhe  burimi i kohës: “I shton tokës së babës së tij trevën e Nishit deri në fund, Lipjanin ...”, që tregohet qartë se që këto treva pushtohen dhe nuk ishin “atërore” as “gjyshërore” qysh do t’i paraqesin shumë autorë serbë, duke mos i interpretuar drejt burimet (Stefan Prvoven?ani, Sabrani Spisi…). Po nga shkrimet e kohës që na i paraqet biografia mbi Savën, do të shihet se pjesa veriore e territoreve të sotme të Kosovës, do të jetë zona kufitare me Rashkën. Aty shkruhet se, Hvosna trevë në pjesën veriore të Metohisë (Dukagjinit, E.R.), ku ishte ndalur Sava, ishte si vend kufitar, përkatësisht  trevë ku duhej të gjendej kisha apo manastiri, që më pastaj nga viti 1220 gjendet edhe peshkopata (Sveti Sava, Sabrani Spisi…). Afërsisht nga gjithë burimet e kohës shihet se, shohim tri territore  ose kundërshtarë nga të cilët Nemanja i mori tokat, duke ia bashkangjitur “shtetit” (vendit, E.R.) të tij. Këto janë Zeta me qytete, Arbanas-Rabno (Arbënia, E. R.) dhe tokat greke (bizantine, ku kuptohet që përfshihet i gjithë territori i sotëm i Kosovës, E. R.). Këtu shihet, siç konstaton autori R. Novakoviq, dhe ajo se, tokat e reja të pushtuara përmenden vetëm pasi që shkruesit nënvizojn që Nemanja parangriti “atërinë-gjyshërinë”, që më duket se, mund të kuptohet vetëm që “gjyshërinë” (tokën, vendlindjen) nuk duhet kërkuar në asnjërën nga tokat e përmendura si të okupuara. Ndër rrethet që duhet kërkuar “gjyshërinë” dhe “atërinë” e tij, duhet kërkuar në katër treva tjera, nga të cilat njëra rreth atyre bregdetare, e dyta Podgora dhe zhupania e Drinit, e treta Rashka dhe e katërta Ibëri, Toplica, Rasina dhe rrethet të quajtura Reka. Pra në trevat e këtyre tokave duhet kërkuar “gjyshërinë” dhe “atërinë” e tij e po ashtu duhet të kuptojmë se, këto treva duhet kuptuar si “Serbi” të cilat  “Nemanja fillimisht i ndërtoi dhe ngriti,  duke vazhduar më tutje  në okupimet  e gjithë atyre trevave që numëruam sipas diplomave  dhe biografive ... Zeta dhe trevat e tjera (këtu kuptohet dhe territori i plotë i sotëm i Kosovës, E.R.) të përmendura, nuk vinë në shprehje  të jenë të tyre, përndryshe s’kishte për të pasur nevojë të përmend tokat e veta si pushtime, sikur të ishin të tija” (Gde se nalazila Srbija od VII do XII veka…).
Po i njëjti autor bën dhe një vlerësim të burimeve historike të kohës që flasin për këto çështje. Qysh gjatë shek. XIII, kur në “Serbi” paraqiten një numër i monumenteve të së drejtës, para së gjithash “diplomat (krisobulat), të cilat bukur qartë përcaktojnë pronat tokësore me madhësitë se kujt i takojnë ato dhe të kujt janë, me gjithë tentimet tona për të gjetur më shumë përkrahje, ato na japin vetëm pasqyrë të përgjithshme. Për ndonjë precizitet më të madh, nuk mund të bëhet fjalë edhe nga paraqitja e një numri të dokumenteve të shkruara, sepse përshkrimet në to nuk janë gjithherë të kuptueshme, e përveç  kësaj, edhe orientimi vështirësohet me faktin që shumë emërtime, që do na lehtësonin gjendjen për zgjidhje, gjatë shekujve ndërrohen ose plotësisht shuhen ... Këtej, shumë lehtë edhe vijmë në situatë të krijojmë një fotografi gjeografike të pa qartë e që dalin dhe shumë pyetje për të cilat nuk dimë kur u krijuan, sa ishin në tërësi dhe kujt në kohë të caktuar i takonin” (R. Novakoviq, Gde se nalazila Srbija…). Po dhe autorë tjerë duke punuar dhe studiuar shkrimet mesjetare, vinë në përfundime se, këto të dhëna dëshmojnë se gjatë kundërsulmit të Bizantit, Nemanjës iu desh të heqë dorë nga disa pushtime, duke filluar që nga Nishi në veri dhe treva të Shkupit në jug (Fine, Late Medieval Balkans…). Sipas një biografie të Nemanjës shkruar nga njëri prej bijve të tij, ai e kishte pushtuar edhe “rrethin e Prizrenit”, shprehje që mund të ketë të bëjë me ndonjë pjesë të dioçezës së Prizrenit në Kosovën Perëndimore, e jo qytetin (Hofner, Serbischen Mittelalter…). Edhe po të kishte pushtuar Prizrenin dhe trevën e Kosovës Perëndimore, ata do të ishin të detyruar së shpejti të hiqnin dorë nga to – njoftojnë autorët S. Novakoviq dhe R. Novakoviq. Nga këto të dhëna duhet të veçohet se Prizreni me rrethinë, që asokohe konsiderohej njësi e veçantë territoriale, mund të ketë qenë i pushtuar nga nemanjët vetëm gjatë viteve 1207-1208, 1214-1216, apo deri në vitin 1220 (R. Novakoviq, O nekim pitanjima…).
Okupimet në trevat e territorit të sotëm të Kosovës, do të vazhdojnë edhe nga i biri i Stefan Nemanjës, Stefani I (1196-1228), i kurorëzuar me titullin e mbretit në vitin 1217 (Gj.Slijepçeviq). Koha e ripushtimit të trevave në fjalë nga ana e tij, mund të merret periudha gjatë viteve 1204-1208. Ky sundimtar thuhet që arriti t’i shfrytëzojë mirë ngjarjet që mund të quhen tronditëse për Ballkanin gjatë pushtimit të Konstantinopojës më 1204 nga ushtritë e fuqive evropiane të Kryqëzatës IV. Duke i shfrytëzuar pasojat politike të ngjarjeve, këtij i shkoi ndoresh që të pushtonte tërë Kosovën Perëndimore (pa zonën e Prizrenit), diku rreth vitit 1208, ndërsa vetë qyteti i Prizrenit pushtohet diku rreth viteve 1214-1216 apo deri në vitin 1220 (R. Novakovi?, O nekim pitanjima…). Pushtimet e Stefanit I Nemanjit gjatë kohës së sundimit të tij (1196-1228), thuhet që përfshinë pothuajse të gjitha territoret e Kosovës së sotme dhe se nga kjo kohë Kosova do të jetë ngushtë e lidhur me pushtetin e nemanjëve gjithë deri në vitin 1371. Por në anën tjetër dihet se, territoret e sotme të Kosovës në vitet 1204 do të gjinden nën Bullgari në kohën e Kalojanit, por nuk tregohet për sa kohë. Po ashtu kuptohet se me shpalljen e Stefanit I mbret në vitin 1217, dmth. kur ai shpallet i “kurorëzuari”, mbreti Hungarez Andreja i II (shpalljen e tij) e shpreh me përgatitjen për rimarrje (M. Joviq, Istorija Srba…), që mundëson të kuptojmë që Rashka aso kohe të ketë qenë nën Hungari. Pra vetë Rashka me sundimtarin Stefanin e I aso kohe do të gjendet nën pushtetin e huaj, herë Bullgar e herë Hungarez, e kjo nënkupton se nuk kishte mundësi për t’u marrë me okupime, në rastin tonë, okupimin e trevave të Kosovës së sotme. Ngjarjet e zhurmshme e të shpejta politike që ndodhnin në Ballkan asokohe, sidomos rënia e Perandorisë Bizantine kur pushtohet qyteti i saj Konstantinopoja në vitin 1204, krijuan një realitet politik të ri në trevat ballkanike. Në territorin e Perandorisë u krijuan katër shtete të reja që ishin: Maqedonia, Bullgaria, Arbëria (Shqipëria) dhe Rashka (Serbia) – (Istorija Srpskog Naroda I…). Përveç kësaj, mund të thuhet se Arbëria e Maqedonia nuk kanë në këtë kohë “rol të pavarur dhe shpejt ndërrohen sundimtarët” (K. Jiriçek – J. Radoniq), por do të shohim se as Rashka nuk do të gjendet në një pozitë ma të mirë. Kështu, edhe Stefani I i kurorëzuar gjatë atyre ngjarjeve arrin që një kohë të mbajë pushtetin, dhe se kur ai i rrezikohej, arrin përsëri ta kthen. Ky arriti ta bashkojë Zetën, shtetit të tij dhe pushtoi Metohinë, “shtetërisht dhe etnikisht për të gjitha kohërat, ai konsolidoi shtetin dhe u mundua të vendosë në të bashkimin e pushtetit dhe bashkimin e dëshirës, siguroi kufijtë shtetërorë dhe u konsolidua në bregdet” (D. Bogdanoviq), pra qartë shihet se këtu përmendet vetëm se pushtoi Metohinë (Dukagjinin, E.R.) e jo dhe treva tjera të Kosovës. Lidhur me pushtimet e Nemanjës dhe të birit Stefanit të I në territoret e sotme të Kosovës gjatë mesjetës, autori R. Agatanoviq tregon se shihen shumë paqartësi dhe ngatërrime se kush çka ka pushtuar gjatë periudhës së tij dhe cilat treva. Ai thekson se, gjatë studimit të burimeve që flasin mbi pushtimet e Nemanjës në trevat jugore, vijmë deri tek problemi, sepse nuk dimë që Hvosnën, Patkovën, Podrimjën, Kostercin e Dërshkvinën apo rrethin e Prizrenit që i përmend Stefani  I, t’i paraqesim si “fitore” vende të pushtuara nga Stefan Nemanja apo t’i llogarisim ato si “fitore” të  tij - Stefanit  I. Kur diplomat gjithë atë trevë nuk e përmendin, kemi arsye të mendojmë, ose Nemanja ato vende të lartpërmendura  nuk i pushtoi, por që ato të jenë “fitore” të Stefanit I ose që ato i ripushtoi, apo ato gjatë humbjes në Moravë (Nemanja) i humbi e Stefani  I prapë i rimori (Odnošaji izme?u Srbije i Bugarske od XII do XV v. ...). Këto të dhëna, na japin mundësi të shprehemi se qëndrimet e ndryshme për çështjen e kufijve dhe trevave që bëhet fjalë, nuk mund të merren  krejt ashtu siç përshkruhen, sepse u tha dhe më herët, dhe theksohet dhe nga studiuesi i njohur se, “historia e Ballkanit në shek. e XIII ofron një pasqyrë të ngatërruar, në të cilën kohë Arbëria (Shqipëria) dhe Maqedonia më së shumti pësuan dridhje...” (K. Jiriçek, Istorija Srba…). Po kjo gjendje sipas të dhënave ka përfshirë dhe “shtetin” Nemanjit të Rashkës  gjatë gjithë asaj periudhe e më pas. Rashka përshkruhet se gjatë kohës kishte pushtuar herëpasherë territore të fqinjëve, por ato dhe i kishte humbur, s’kishte pas mundësi t’i mbajë, e që për një vijë kufitare të saktë me vendet përreth me atë çka na ofrojnë të dhënat, as që mund të bëhet fjalë. Dëshmohet se Stefan Nemanja dhe i biri Stefani I  dhe pasardhësit e tij ishin vasalë të Perandorëve bizantinë, më pas të mbretërve bullgarë e hungarezë, e që duke u mbështetur në miqësinë dhe fuqinë e tyre, ata arrinin të sundonin. Sundimtarët Nemanjitë ishin të varur plotësisht nga ndikimi i atyre fuqive të kohës, gjithnjë deri në ardhjen e mbretit Millutin në qeverisjen e Rashkës në vitin 1282. Vetëm pas kësaj kohe mund të bëhet fjalë për pushtet të fortë e të pavarur mesjetar të Rashkës. Këtë qëndrim e mbështet autorja N. Georgieva-Gagova, e cila duke u mbështetur në burimet si biografinë e Simeonit (Stefan Nemanjës) dhe Stefanit I, të botuara nga Gj. Dani?i?, thekson që “fuqia dhe zhvillimi politik i jashtëm në kohën e Nemanjës dhe Stefanit I të kurorëzuar, nuk shkëlqen siç paraqitet. Ndryshimet kategorike që pasojnë gjatë pushtetit të Millutinit,  arrijnë të bëjnë ndryshime dhe të tregojnë fuqinë (Sveto pismo u žitijama srpskih vladara…).
Pasardhësit e Stefanit I, të bijtë,  Radosllavi dhe Vlladisllavi, nuk ishin luftëtarë, por ata arritën që, kryesisht, të ruajnë krejt atë çka e trashëguan nga babai. Për sundimin e shkurtër të mbretit Radosllav (1228-1234) ka shumë pak të dhëna, por edhe sipas tyre, ky më tepër ndjehej bizantin se sa rashkas (D. Bogdanoviq). Gjatë sundimit të tij ndodhën ngjarje të rëndësishme politike, si lufta e Kllokotnicës (1230), kur  bullgari Ivani II Aseni (1218-1241) arriti ta mund mbretin e Selanikut Teodorin I Angjelin. Pasojat e kësaj lufte në të ardhmen do të ndikojnë  dukshëm në raportet e vendeve juglindore të Ballkanit. Mbreti bullgar më pas arriti të pushtojë treva të Trakisë, Maqedonisë, Arbërisë (Shqipërisë) etj., (Istorija srpskog naroda…). Kuptohet se edhe trevat rreth Ohrit dhe Shkupit asokohe hynë nën pushtimin bullgar (D. Bogdanoviq). Pas fitores së madhe në luftën e Kllokotnicës, Ivani II Aseni është e mundshme që të ketë pushtuar edhe pjesë të “territoreve të Rashkës”, por në burime nuk ka të dhëna për të ditur më tepër. Këto rrethana thuhet se ndikuan për rrëzimin e mbretit Radosllav. Në pushtet vjen Vlladisllavi (1234-1243), ku tregohet se gjatë sundimit të tij, ndikimi bizantino-epirot në Rashkë ndërrohet me atë bullgar, pasi që ky ishte i martuar me të bijën e mbretit bullgar Asenit II. Ardhja në pushtet e Vlladisllavit do të sjellë deri te riorientimi në politikën e shtetit “serb”, sepse rreth kufijve të tij ndodhën shumë ndryshime që ngatërruan raportet e fuqive në jugperëndim të Ballkanit. Ishin këto pasojat e pushtimeve të Perandoritë Ivan Asenit II i cili tani ishte bërë sunduesi më i fortë në Ballkan. Vlladisllavi dhe faktorët tjerë me rëndësi në Rashkë (Serbi), nuk mund t’i shpëtojnë këtyre rrethanave. Në pushtimet e mëdha të territoreve ballkanike të Asenit II, numërohen dhe toka “serbe”, e mbreti Vlladisllavi  thuhet të kishte pranuar vasalitetin e tij (Istorija srpskog naroda I…). Perandori bullgar Ivan Aseni II e forcoi dhe ngriti shtetin e tij në fuqi të Evropës juglindore. Gjatë asaj kohe territoret e “Serbisë” dhe të Kosovës së sotme gjendeshin nën pushtetin e tij (P. Pavllov, Arhiepiskop Sava Nemaniq, car Ivan Asen II i bljgaro – srlbskite…).
Pushteti i dobët i Vlladisllavit do të ndikojë që bujarët (të cilët sikurse edhe Radosllavin), të pakënaqur me gjendjen ta rrëzojnë, kuptohet e detyrojnë këtë që pushtetin t’ia dorëzojë vëllait më të ri, Uroshit I (1243-1276). Kur ky mori pushtetin, Rashka gjendej në një situatë specifike. Pavarësia e Rashkës sikur duket është më pak e rrezikuar se sa në dekadat paraprake, por sundimtari i ri kishte shumë më tepër hapësirë për zhvillimin e politikës së pavarur. Ajo ishte e shtrënguar nga fqinjët e fortë si në veri ashtu edhe në jug, ndërmjet Hungarisë dhe Perandorisë Bizantine (Istorija srpskog naroda…). Pas fitores së Mbretërisë së Nikejes (1246) e cila arriti të sundojë edhe Selanikun, kjo kishte arritur të bëhej fuqi ballkanike dhe kufizohej me Rashkën. “Nuk mund të thuhet me saktësi se në cilën linjë shkonte kufiri ndërmjet tyre, por besohet të ketë qenë në shkëmbinj të Maleve të Sharrit ...”. J. Vataci, sundimtari i Mbretrisë së Nikejës, pas fitores së vitit 1246 ndaj despotit të Epirit Mihailit II, kishte arritur të marrë territore të gjëra ballkanike si, “gjithë Maqedoninë Perëndimore dhe Shqipërinë me Krujën, deri tek Deti Adriatik dhe kufiri ‘serb’ (1252)”. Nikej-ët pas disa viteve nën udhëheqjen e Mihail Paleologut, gjatë vitit 1259 prapë i nënshtrojnë të gjitha tokat deri tek Malet e Sharrit (K. Jiriçek – J. Radoniq). Hegjemonizmi i Nikejës ndaj Ballkanit që mori shumë territore të pjesëve Evropiane të Bizantit e që bëri thyerjen e fuqive kundërshtare, do të arrijë kulmin në vitin 1261, kur e marrin  Konstatinopolin dhe rithemelojnë Perandorinë Bizantine. Gjatë kohës së sundimit të perandorit bizantin Mihailit VIII Paleologu (1259-1282), i cili bëri luftëra të shumta dhe përpjekje t’i kthente tokat e Perandorisë që kishin pushtuar edhe nemanjët, kuptohet se territoret e sotme të Kosovës asokohe konsideroheshin treva bizantine, sipas dispozitave të vitit 1272, i takonin Perandorisë Bizantine (G. Ostrogorski). Pas restaurimit të Perandorisë Bizantine, situata ngjante në atë të para një shekulli, kur Rashka (Serbia) mundohej të ngritët mes njërës apo fuqisë së dytë (Sima Qirkoviq, Srbi u Srednjem Veku…). Pas ripërtëritjes së Bizantit në vitin 1261 dhe fuqizimit të shpejtë të Hungarisë, Rashka gjendej në pozitën e cila, sipas shumë gjërave, ishte e ngjashme me pozitën e Stefan Nemanjës dhe paraardhësve të tij (Istorija srpskog naroda …). Këto tri qëndrimet e fundit janë shumë interesante dhe nuk kanë nevojë për më tepër komentim, sepse tregojnë saktësisht se, Rashka aso kohe gjendej në pozitën e para një shekulli-si në kohën e paraardhësve të Nemanjës,  si dhe kohës së tij (pra gjendja e shek. XII) etj., që dëshmon dhe vërteton që, territoret e sotme të Kosovës nuk gjendeshin nën sundimin e sundimtarëve nemanjitë të Rashkës edhe gjatë pjesës së dytë të shek. XIII. 
Një gjendje e tillë do të pasojë edhe në periudhën e sundimtarit të ardhshëm të Rashkës. Nga pushteti Uroshin I, dihet se e largon i biri Stefan Dragutini (1276). Dragutini sundon nga viti 1276-1282 (Istorija srpskog naroda …). Për këtë thuhet se ishte i dobët në luftë me bizantinët dhe gjatë qeverisjes së tij, siç tregon shkrimtari bashkëkohanik, bizantinët me dëshirë e nënshtrojnë Rashkën dhe sundimtarin e saj, arritën deri në Lipjan dhe “atyre ditëve mund të shihet toka e Rashkës në hall të madh” Životi kraljeva i Arhijepiskopa srpskih…). Data e saktë e “atyre ditëve” nuk mund të saktësohet, por nuk ka dyshim se fjala është për fundin i sundimit të Dragutinit (1281-1282) - (S. Stanojevi?…; Kralj Dragutin,GND…). Dihet se gjatë vitit 1281 atëherë në kufirin bizantino-rashkas i cili gjendej në Malet e Sharrit, larg Prizrenit dhe Lipjanit, zhvillohej luftë e pandërprerë guerile (K. Jiri?ek ). Lufta e Dragutinit i cili në aleancë me Karlin I Anzhuin e sulmon Bizantin më 1281/82, tregon se ushtria bizantine në krye me Mihailin Paleologu gjendet në Lipjan të Kosovës. Lufta mes Bizantit e “Serbisë” shihet dhe në vitin 1282, ku ishte dhe perandori Androniku II Paleolog (1282-1328), i cili poashtu gjendet në Lipjan (Kosovo nekad i danas ). Sipas një autori të kohës, që të dhënat paraqiten nga Gj. Daniçiq, Bizantinët ishin në Lipjan edhe në kohën e Dragutinit (1276-1282), dhe “atyre ditëve mund të shihej toka ‘serbe’ në krizë të madhe” (Istorija srpskog naroda…).
Një gjendje siç e paraqitëm deri tani, do të trashëgojë  edhe mbreti i ardhshëm i Rashkës, Millutini, i cili sikurse edhe paraardhësit e tij, erdhi në pushtet me rrëzimin e vëllait të tij Dragutinit, si duket me një “grushtet të qetë” (K. Jiriçek). Ardhja në pushtet e Stefanit II Millutinit (1282-1321), e ndërroi nga themeli situatën në këtë territor (Gj.Slijep?eviq, Srpsko-arbanashki…). Sipas tregimit të peshkopit Danillo II (jetoi në kohën e Millutinit, E.R.), kur Millutini mori sundimin, shteti i tij gjendej në pozitë të vështirë: “Në ato ditë shihej toka ‘serbe’ e rrudhur e shtrënguar fort dhe e zvogëluar, sepse shteti i mbretit grek arrinte deri tek vendi i quajtur Lipjan...” (Arhiepeskog Danilo II, Životi kraljeva i arhiepiskopa srpskih…). Në biografinë “Život Kralja Millutina” (Jeta e Mbretit Millutin) shkruhet me pak fjalë situata në të cilën gjendej “Serbia” kur ky, Millutini, erdhi në pushtet. Atyre ditëve tokat “serbe” gjendeshin të t’kurrura dhe Perandoria Greke, e cila gjendej deri në Lipjan, kërcënonte edhe më tej të zgjerohej (D. Petroviq, Život Kralja Millutina od Arhiepiskopa Danilla II…).  Po ashtu edhe studiuesi i njohur për historinë e  mesjetës G. Ostrogorski tregon se, përparimi i “serbëve” drejt jugut dhe depërtimi i tyre në trevat bizantine, depërtim i cili kishte filluar që në kohën e Nemanjës, tani hyri në fazën e vet përfundimtare. Që kur Millutini në vitet e para të mbretërimit ua kishte shkëputur Shkupin bizantinëve, sulmet “serbe” në kufijtë maqedonas nuk pushuan (Historia e Perandorisë Bizantine…). Rreth pushtimeve të kësaj kohe autorë tjerë shprehen se, vetëm me ardhjen në pushtet të Millutinit fillon epoka e pushtimeve të qëndrueshme e territoreve bizantine. Më 1282 trupat “serbe” do të fillojnë depërtimin me pasoja të rëndësishme. Ata do të marrin tokat jugore deri në Shkup e më gjerë, treva këto që disa herë i kishin pushtuar gjatë shek. XIII dhe i kishin humbur. Gjatë viteve të nëntëdhjeta të shek. XIII, “Serbia” e mbretit Millutin ishte “shteti” që shihet qartazi për nga fuqia dhe rritja e tij (Istorija srpskog naroda…).  Autori B. Bojoviq, duke u marrë me këto çështje thekson se, që nga viti 1190  “serbët” nuk mund ta mbajnë Prizrenin, i cili do të jetë prapë nën Bizant. Nga viti 1204, Prizrenin me rrethin do ta sundojnë bullgarët, por së shpejti më 1275 do të gjendet në përbërje të shtetit të nemanjëve.  Në të mirë të mendimit tonë, përveç tjerash, flasin të dhënat e D. Bogdanoviqit, i cili thekson se “integrimi politik i Kosovës dhe i ‘Metohisë’ si dhe i Shqipërisë Veriore (nën pushtetin e Rashkës, E.R.), vazhdon me zgjerimin e qytetit ‘serb’ në jug dhe me konsolidimin e posedimin e këtyre territoreve gjatë shekujve XIII-XIV”. Në këtë pikë vazhdon: “Të luajturit e këtij kufiri më tutje drejt jugut, është vepër e mbretit serb Millutinit (1282-1321). Në operacionet e tija luftarake gjatë viteve 1282-1283 definitivisht  ‘Serbisë’ i bashkëngjitet territori i plotë i Kosovës dhe i ‘Metohisë’ [...]”(Knjiga o Kosovu…). Është interesant të paraqesim dhe një njoftim lidhur me çështjen në fjalë. Një autor serb duke u marrë me studimin e trevave të territorit të sotëm të Kosovës gjatë mesjetës (punimin e botoi në vitin 1935 në Beograd  nga Akademia Serbe e Shkencave), kur bën fjalë për Moravën e Epërme dhe vendin e ashtuquajtur Izmornik (sot rrethet e Gjilanit dhe e Aratanës), paraqet rezultatet e tija që i gjen asokohe. Ky autor në punimin e tij thirret në referencat apo iu referohet studiuesve të ndryshëm, që është normale. Por për ne është interesante se, kur ky autor i referohet çështjes së historisë së Kosovës, duke u thirrur në punimin e botuar “Istorija Srba, I,” të studiuesit të njohur K. Jiriçek (ma merr mendja thirret në botimin e parë të librit të botuar më 1912 në Beograd), paraqet qëndrimet siç janë: “depërtimi i Rashkës në këto treva shihet nga fundi i vitit 1189 dhe ato i takonin Nemanjës, por se këto tanimë vitin e ardhshëm janë prapë nën Bizant (citon f. 201-202); në kohën e Stefanit të Kurorëzuar sikur edhe këto rrethe përkohësisht të hynin në kuadër të ‘shtetit’ të Rashkës (citon f.219-220); gjithsesi në to kishin hyrë trupat (ushtria, E. R.) e mbretit Urosh, kur morën Shkupin, Prilepin... (citon f. 233); nuk dihet se a janë humbur prapë (pra tregon se nuk dihet saktësisht se a kanë qenë nën sundimin e Rashkës, E. R.), por nga koha e mbretit Millutin hyjnë nën brendësinë  e “shtetit” të Rashkës dhe gjithnjë deri në rënien e tij mbesin në duart e ‘serbëve’ (citon f. 245)” - (Srpska Kraljevska Akademija, Srpski Etnografski Zbornik, Knj. LI…). Problemi qëndron këtu se, qëndrimet e paraqitura në këtë  punim, në të cilin autori i referohet apo thirret në rezultatet e librit “Istorija Srba, I,” të  K. Jiriçek, nuk i gjejmë më vonë në ribotimet e po të njëjtit libër. Kështu, libri “Istorija Srba , I-II ” i K. Jiriçek i ribotuar në Beograd më 1952 dhe 1988, tregon se përkthehet nga autori serb Jovan Radoniq, i cili del dhe bashkautor. Poashtu, që në faqen e parë të librit tregohet se, me pëlqimin e Akademisë Serbe të Shkencave i lejohet J. Radoniq për të ndrequr-korrigjuar (ispravljeno) dhe për të plotësuar-shtojë-mbush (dopunjeno) botimin (izdanje) – (K. Jiri?ek, Istorija Srba, I, II, Beograd, 1988). Pra, ribotimet e librit do t’i shtrohen procesitë të: ndreqjeve, korrigjimeve e plotësimeve që bëhen sipas bindjes dhe qëllimeve politike. Në rastin tonë, qëndrimet e theksuara më lartë, që kanë të bëjnë me historisë e Kosovës, në dy ribotimet e më vonshme të librit, nuk gjenden, pra ato qëllimisht hiqen. Kjo ka vetëm një kuptim, kemi të bëjmë me keqpërdorimin e burimeve dhe qëndrimeve shkencore nga historiografia serbe për historinë e Kosovës që quhet: falsifikimi i historisë.
Duke vazhduar më tej të flasim për periudhën e  viteve 1282/83 e në vijim, do të kishim paraqitur qëndrimin e autorit S. Stanojevi?, i cili tregon se, mbreti Millutin, la shtetin bukur të rritur, sepse trashëgoi tokën që kufiri jugor ishte në Lipjan, si në kohën e zgjerimit të Stefan Nemanjës. Por konsolidimi i shtetit nuk ishte kryer; elemente heterogjene kishte shumë; autoriteti i pushtetarëve ishte i dobët, ndërsa fisnikët – aristokracia posaçërisht ata të zetës  dhe shqiptarëve (albanska), ankohet Stanojeviq “janë gjithherë të gatshëm që interesat shtetërore t’i bartin në interesat e tyre”, kuptohet kur ai (shteti) nuk ishte i tyre (R. Ratkoviq, Zeta u Državi Nemanji?a…). Autorë tjerë theksojnë se, Kosova në mos e plotë, me shumicën e territorit bie nën “Serbi” me pushtimet e Nemanjës -1190. Nën “Serbi” ajo në fillim për kohë të shkurt ishte trevë kufitare, sepse kah jugu sundonte Bizanti, që më vonë me ekspansionin “serb” kah jugu, të bartet më larg nga treva kufitare “serbo” – bizantine (A. Urosheviq). “Serbia” ekspansionin më të madh e ka nga koha e mbretit Millutin (1282/83). Me këtë zgjerim kah jugu, Kosova nuk është më regjion kufitar ndaj Bizantit, por si pjesë qendrore e shtetit “serbë” – bëhet qendër e tij e re kishtare, politike dhe administrative. Këtu janë prej fillimit të shek. XIV, selitë e përkohshme të monarkëve nga dinastia e Nemanjëve: Prishtina, Prizreni, Nerodima afër Ferizajit, Pauni etj., (Kosovo Nekad i Danas…). Po ashtu shumë autorë serbë tregojnë se, që nga koha e mbretit Millutin e në vazhdim, veprimtaria e sundimtarëve nemanjitë, është e lidhur me komplekse rezidenciale në Kosovë. Ndër ta, veçohen: Vrhllabi, Pauni, Nerodimja, Prishtina, Svrqini, Ribniki afër Prizrenit etj., (Kosovo i Metohija u srpskoj istoriji...; A.Popovi?,Vrhlab…). Dihet se vendi i quajtur Vrhllabi (sot fshati Belasicë që gjendet mbi 25 km në veri të qytetit Podjevë), do të jetë vendqëndrimi i parë i sundimtarëve të Rashkës në territoret e sotme të Kosovës. Për herë të parë këtu do të vendoset mbreti Millutini, kuptohet pas pushtimeve të tija të viteve 1282/83. Në burimin e kohës, jetëshkrimin e Stefan Uroshit – Millutinit, kur po përshkruheshin  ngjarjet e viteve të tetëdhjeta të shek. XIII, thuhet: “Millutin-i mbret i Banjskës, e barti selinë në ‘Dardani’, nën Malin Sharr të quajtur Prizren” (Lj. Stojanovi?, Stari Srpski Rodoslovi…). Derisa Rashka paraqitet si qendër “serbe”, nga Millutini, kjo do të bartet në trevat e Kosovës deri tek Malet e Sharrit (Vl. Çorovi?).  Sipas St. Novakoviq, që nga koha e Millutinit dhe pushtimeve të tija në Maqedoni, kufijtë do të hiqen nga trevat e Kosovës, kështu që, ajo (Kosova, E. R.)  gati për një dhjetëvjeçar do të gjendej në qetësi. Po nga koha e mbretit Millutin, veprimtaria e sunduesve Nemanjitë është e lidhur me kompleks rezidencash, të cilat gjenden në jug të Kosovës (Nemanji?ke prestonice Ras-Pauni-Nerodimlja…). “Nga koha e mbretit Millutin (1282-1321) dhe deri në kohën e mbretit Urosh (1355-1371), veprimtaria e sunduesve nemanjitë është e lidhur me komplekse rezidenciale, të cilat gjenden në pjesën jugore të Kosovës” (S. ?irkovi?, Vladarski dvori oko jezera na Kosovu...).  “Serbët” nuk patën kurrfarë  qendre, përveç kuptimit tradicional që Rashka është tokë e tyre. ”Shteti i vjetër serb” sipas K. Jiriçek, nuk pati kurrë gjatë mesjetës seli-qendër  apo kryeqytet në kuptimin si shtetet e tjera. Ata ishin të dhënë pas interesave feudale, luftë për pushtet dhe zgjerimin e shtetit pa kufij, e cila trashëgohej që nga periudha e zotëruesve të robërve (R. Ratkovi?…). Sundimtarët “serbë” vitet e shumta i kalonin në rrugë duke shkuar nga njëra qendër në tjetrën. Nga koha e Millutinit, sundimtarët “serbë” më tepër kohën e kalojnë në jug – Kosovë dhe Shkup – vende të posa pushtuara (Zeta u Državi Nemanji?a…). Zhvendosja e qendrës së shtetit (nga Rashka), shihet edhe në gjendjen e manastireve. Vetëm në shek. e XIV shohim përkushtimet në vendet e ngrohta jugore,  si rreth Pejës, Prizrenit, Fushës së Kosovës dhe rrethin e Shkupit. Këto na tregojnë atë që ajo (Rashka), ende nuk ishte formuar dhe vendosur, ende nuk e kishte marrë formën e “shtetit” (Zeta u Državi Nemanji?a…). Mbreti Millutin (1282-1321), menjëherë pas fillimit të sundimit, do t’i shkojë përdore të pushtojë trevat deri në Shkup (K.Jiriçek), ku mund të kuptojmë se menjëherë, nga kjo kohë Shkupin e bën seli të tij (Životi kraljeva i arhiepiskopa ...). Sipas të dhënave më të sakta, kjo ka mundur të ndodhë vetëm në vitin 1290, kur ai shpalli Shkupin kryeqytet të vetin. Në këtë pikë lidhur me pushtimet e territoreve bizantine nga Millutini, duhet të dihet edhe kjo se, deri në vitin 1297, bizantinët nuk pajtohen që tokat e tyre të mbesin nën “Serbi”. Nga ky vit Perandoria tanimë fillon të hyjë e të bëjë marrëveshje me mbretin “serb” për paqe (Istorija srpskog naroda…). Kuptohet pra se, vetëm nga ky vit (1297-1299), Perandoria Bizantine detyrohet të pranojë humbjen e territoreve të veta, e në këtë kuadër dihet se përfshihen dhe territoret e sotme të Kosovës. Kjo nënkupton që, juridikisht deri në këtë kohë (fund shek. i XIII),  territoret e sotme të Kosovës nuk ishin dhe nuk mund të quhen “toka serbe”.
Gjatë fillimit të shekullit XIV, Millutini ishte bërë një monark i fuqishëm në Ballkan. I pasuruar nga tokat e reja të pushtuara dhe nga shfrytëzimi gjithnjë e më i madh i tyre, ku hynë dhe territoret e sotme të Kosovës, ai filloi programin e tij të ndërtimit të kishave, jo vetëm brenda shtetit “serb”, por edhe në malin Atos, në Selanik, Konstantinopojë dhe Jerusalem (një biografi e tij përmend 15 kisha të themeluara nga ai e nga këto vetëm tri (3) gjenden në Kosovë, ndër to edhe Graçanica)- (Patriarku Danillo II, në Hofner…). Gjithashtu, Kosova, gjatë shekullit XIV, duke iu falënderuar pasurive, numrit të madh të banorëve dhe lidhjeve të mira të komunikacionit, gradualisht merr rolin e qendrës së shtetit të Rashkës (S.Çirkovi?, Kosovo i Metohija u srednjom veku…). Gjatë zhvillimeve të tilla, do të shohim edhe gjendjen në ndërrimet e vendit të organizimit kishtar. Kështu, ndodh që kryepeshkopata e Rashkës në dekadën e fundshekullit XIII, nga Zhiqa të vendoset në Hvosne (Pe?ka Patrijarshija…). Rreth zhvendosjes së kryepeshkopatës, shkruhet në burimet e kohës se, ajo vendoset në Pejë, përkatësisht në “trevat dardane” (Lj. Stojanovi?, Stari Srpski Rodoslovi…). Zhvendosja - ndërrimi i vendit të kryepeshkopatës prej Zhiqës në Pejë, sipas disa historianëve serbë, mendohet të jetë momenti vendimtar ai, kur sulmi i Komanëve e dogji Zhiqën. Kjo ndodhi në vitin 1292 (M. Diniq, Srpske Zemlje u Srednjom Veku…). Edhe disa autorë tjerë serbë, e mbështesin qëndrimin se, kisha ishte zhvendosur në Pejë vetëm në dhjetëvjeçarin  e fundit të shek. XIII, më konkretishtë, ndërmjet viteve 1292 deri 1300. Për qendrat e vjetra fetare, si peshkopata  e Prizrenit dhe Lipjanit, autori I. Ruvarac shkruan që, në to nuk ka mundur Sava të vendos peshkopët e vet, sepse në kohën e vendosjes së peshkopëve “serbë”, ato në pjesën e madhe të tyre dhe qytetet, ishin në tokë të tjetrit, e jo në pushtetin e mbretit “serbë”. “Trevat në fjalë, jo shumë kohë pas vdekjes së Savës ... në kohën e mbretit të madh Uroshit I, prapë do t’i takojnë mbretërisë ‘serbe’ ” (Prilozi za Srpsku Povest…). Autori A. Mojkov, duke shkruar mbi këtë çështje thekson: “Peshkopata e Lipjanit apo e Kosovës u themelua më vonë (është fjala për kohën kur kjo do të gjendet nën ndikimin e kishës së Rashkës, E. R.), sepse nuk ekziston në shkrime tjera , e kjo vetëm gjatë kohës së Millutinit lajmërohet” (Istorija Srpskog Naroda, reprint izdanje od 1876…).  Këto të dhëna në mënyrë të qartë na dëshmojnë se, tek në fund të shek. XIII pra me okupimet e mbretit Millutin, në trevat e sotme të Kosovës, do të vendoset kryepeshkopata e kishës ortodokse e Rashkës. Poashtu edhe peshkopatat e qytetit të Lipjanit e Prizrenit,  të cilat deri aso kohe nuk ishin  nën varësinë e kryepeshkopatës së Rashkës, nga kjo kohë ato do të jenë nën varësinë dhe pushtetin e tyre. Po nga koha e okupimit të Millutinit, siç u theksua dhe më lartë, në territoret e Kosovës do të shihet dhe interesimi i tij për rindërtimin e kishave dhe manastireve. Të gjitha të dhënat – dokumentet e kohës e më pas tregojnë se, kishat dhe manastiret ortodokse  sllave u rindërtuan në territorin e sotëm të Kosovës gjatë shek. XIV.  Kisha në Hvosne – Pejë, kisha e Shën Apostujve, ishte kisha e parë e rindërtuar në Kosovë prej nemanjëve gjatë viteve të gjashtëdhjeta të shek. XIII (Knjiga o Kosovu…).  Pas ngritjes së disa kishave shtesë (gjatë shek. XIV), kishës së Shën Apostujve, formohet një kompleks që më vonë (1346) do të merr emrin Patrikana e Pejës (Pe?ka Patrijaršija…). Gjatë shek. të XIV, ndërtohen kishat përcjellëse të kompleksit të Pejës si, ajo e Shën Dimitrit (1321-1324), Odigitria dhe Arsenije (1324-1337) dhe më 1337 ajo e Shën Nikollës. Po ashtu, manastiri i Shën Stefanit apo “Bajska”, u rindërtua në themelet e manastirit të vjetër nga mbreti Millutin, nga viti 1312 deri më 1317. Millutini e rindërtoi edhe manastirin e Graqanicës në jug të Prishtinës, aty nga vitet 1314/15. Manastiri i Deçanit apo “Pantokratori”, ngritet nga Stefan Deçani nga vitet 1327 deri 1355 të cilin e përfundon i biri Stefan Dushani. Edhe Dushani nga viti 1348 do ta ngrit manastirin  afër Prizrenit (Knjiga o Kosovu). Në këtë drejtim theksohet se, edhe Zhiqa si seli (e vjetër e peshkopatës), nuk humbi kurrë rolin formal të rezidencës (kryepeshkopatës, E.R.). Udhëheqësit e kishës serbe qëndrojnë në kompleksin e Pejës edhe në vitin 1346, kur kjo ngritët  në rolin e Patrikanës (Episkopije i mitropolije srspke crkve…).
Është me rëndësi të tregojmë se edhe burimet historike mesjetare si, diplomat (krisobulat) na mundësojnë të vijmë në konstatimin tonë që, territoret e sotme të Kosovës vetëm nga okupimi i tyre në kohën e Millutinit do të përfshihen në kuadër të Rashkës. Diploma e Hilandarit e Stefan Nemanjës e vitit 1198/99 dhe ajo e Zhiqës e Stefanit I të kurorëzuar e vitit 1220, përveç se tregojnë për pushtimet e përkohshme të një pjese të trevave veriore të territorit të sotëm të Kosovës, me të dhënat e tyre, nuk mund të mbështesin për sa kohë dhe se sa ato  u mbajtën nën pushtetin e tyre dhe as që lënë të kuptojmë farë vije kufitare (D. Bogdanoviq). Ndërsa, sipas autorit M. Peshikan, diplomat si, ajo e Shën Stefanit ose e Bajskës së mbretit Millutin e vitit 1313-1318, e Graqanicës nga Millutini e vitit 1321/22, e Deqanit e mbretit Stefan Deqani e vitit 1330 dhe ajo e Arkangjelit e Stefan Dushanit e vitit1348, , dëshmojnë dhe mund të na ofrojnë të dhëna të qëndrueshme mbi emërtimet e vendeve e vetëm nga këto mund të lidhemi për të përcaktuar vendet. Psh. rrethi i Novobërdës që përfshinte zhupën mesjetare Topollnic, emri i së cilit dihet vetëm nga shek. i XIV, pra pas pushtetit të Millutinit. Po ashtu, për  herë të parë të dhënat-argumentet historike përmendin emrat, vendbanimet dhe qytetet e territoreve të sotme të Kosovës, tek në shek. e XIV si: “Trepça më 1303, Novobërda më 1326 ...” (Srpske Zemlje u Srednjom Veku…). Ky (Millutini, E.R.) në shtetin e tij kishte 7 miniera ku përfshihen edhe ato të Kosovës mesjetare si Trepça, Janjeva e Novobërda e cila do të zhvillohet në njërin ndër qytet më të mëdha në Ballkan (Istorija srpskog naroda I…). Nga gjithë këto burime historike mesjetare të shek. XIV që ofrojnë të dhëna të kohës, mund të kuptohet qartë se vetëm gjatë kohës së Millutinit e më pas mund të bëhet fjalë për okupimin e tërë  territoreve të sotme të Kosovës nga Rashka. Territoret e sotme të Kosovës edhe pas pushtetit të Millutinit do të gjenden në pushtetin e Stefan Uroshi III, i quajtur “Deçanski”, i cili sundon nga vitet 1321-1331. Ky pas luftës në Nerodimje (rrethi i Ferizajit, E.R.) në vitin 1331 kuptohet se u rrethua nga i biri mbreti Stefan Dushani, i cili e mundi dhe e burgosi në kështjellën e Zveçanit, ku në rrethana të pasqaruara humb jetën (Gj. Slijepqeviç). “Deçanski” pësoi disfatë nga i biri, u zë rob dhe pas një kohe të shkurtër u ekzekutua me ngulfatje (Late medieval…).  Gjatë periudhës së sundimit të Stefan Dushanit (1331-1355) shteti i Rashkës fuqizohet edhe më shumë, kur ky vazhdon politikën e paraardhësve me më shumë fuqi dhe fitore. Ky interesin e vet e paraqet në politikën e tij pushtuese në drejtim të tokave të Arbërisë (Shqipërisë) dhe të Greqisë (K.Jiriçek,Istorija srba I…). Pushteti i Dushanit e solli shtetin  në lulëzimin më të madh. Megjithatë, fama e saj ishte jetëshkurtër. Pushtimet e tija kryesore territoriale u arritën deri më 1340, kurse shteti i tij fillon të shthurej fill pas vdekjes së tij më 1355. Dushani përfitoi nga lufta e gjatë civile brenda Perandorisë Bizantine për të pushtuar një territor të madh duke përfshirë edhe tërë Shqipërinë e Jugut dhe një pjesë të madhe të Greqisë Veriore(Kosovo i Metohija…). Pushteti i tij sipas të dhënave që ofron K. Jiriçek, tregohet se oborri i tij ishte i përbërë nga serbët, bullgarët, grekët, arbanasët, sasët minatorë, raguzanët si tregtarë etj., që kishte një karakter internacional. Kohët e trazirave fillojnë të paraqiten tek pas vdekjes së Dushanit në Rashkë. Përleshjet e brendshme gjatë mbretit Urosh i cili sundoi prej vitit 1355 e deri më 1371, dëmtojnë shumë sundimin e tij në rrethet periferike (Kraj srpskog carstva…). Në këtë drejtim duhet shtuar dhe qëndrimin që karakterizohet për të gjitha periudhat e sundimit të nemanjëve që, pothuajse të gjithë sundimtarët “serbë” arritën t’i mbajnë pozitat e tyre në territoret që janë edhe të trashëguara dhe ato në masë të madhe në saje të martesave të shumta politike (Istorija srpskog naroda I…; K.Jiriçek, Istorija srba…).
 Edhe J. Kantakuzeni shkruan se pas vdekjes së Dushanit ndërmjet “serbëve” lindin “ngatërresa të mëdha [...] bujarët e mëdhenj i ndjekin të voglit dhe të dobëtit, grabisin secili vetes së mundnin qytete përreth [....] dhe në 100 anë të shpërndarë fillojnë të grinden” (Istorija srpskog naroda…). Edhe pse Uroshi udhëhiqte pjesën qendrore të shtetit, këtu paraqitet edhe ngadhënjimtari i tij (nga viti 1365) mbreti Vukashin për të cilin thuhet se kishte pushtetin edhe në Prizren gjatë asaj kohe (Kosovo i Metohija u srpskoj istoriji…). Shthurja e pushtetit nemanjitë nën pushtetin e birit të Dushanit, mbretit Urosh qe shumë e shpejtë. Territoret e pushtuara ranë në duart e fisnikëve vendës. Kështu gjatë vitit 1360 mbretërinë nemanjite e kishte kapluar një luftë civile (N. Malcolm, Kosova…). Edhe dy ngjarje me rëndësi këso kohe ndikuan në shkatërrimin më të shpejtë të Mbretërisë së Rashkës. E para, gjatë vitit 1371 kur mbreti Vukashin humb luftën dhe jetën në Betejën e Maricës (shtator 1371) kundër turqve dhe vdekja e mbretit Urosh që ndodh së shpejti, po këtë vit (dhjetor 1371) -(Oblast Brankoviqa), dhe ngjarja e dytë me rëndësi, ngritja e familjes Balsha (shqiptare, E. R.), që dinastia e tyre kishte arritur të shtrijë pushtetin në veriperëndim të Shqipërisë dhe në Mal të Zi (N. Malcolm). Dëshmohet se, Balshajt do të sundojnë nga vitet e shtatëdhjeta të shek. XIV e deri në Betejën e Kosovës (1389) shumicën e territoreve të sotme të Kosovës: Trevat nga Peja, Prizreni e në lindje deri afër qytetit të Novobërdës. Nga kjo periudhë kohore e deri në kohën e pushtimeve Osmane, pjesë të territorit të sotëm të Kosovës do të gjendën  dhe nën sundimin e disa feudalëve tjerë vendorë si Kastriotëve e Dukagjinëve dhe atyre territorialë Llazar-ëve e Brankoviq-ëve.
Para përfundimit do të shtoja dhe qëndrimin se, territori i sotëm i Kosovës ishte shumë i rëndsishëm asokohe për pushtuesit Nemanjit. Okupimi dhe sundimi i plotë i territoreve në fjalë nga mbreti Millutin i Rashkës dhe pasardhësve të tij gjatë shek. XIV (pasardhës të dinastisë Stefan Nemanja) shihet qartë se ato kanë pasur dhe luajtur një rol me rëndësi gjatë gjithë periudhës së sundimit të tyre. “Ato (territoret e sotme të Kosovës, E.R.) ishin në një mënyrë qendra kryesore ekonomike me rëndësi të veçantë për ta, si dhe minierat e Kosovës ishin ato që i siguruan pjesën më të madhe të pasurisë së tyre (sundimtarëve Nemanjit, E.R.). Gjithashtu, përveq aspektit ekonomik edhe ai gjeografik kishte pozitë të veçantë. Rrugët kryesore tregtare kalonin nëpër Kosovë dhe arrinin në bregdet. Njëkohësisht kishte ndikuar edhe zhvillimi i tregtisë edhe në qytete  të tjera(K.Jiriçek, Staat und Gesellschaft…).
Për fund, të gjitha të dhënat shkencore-argumentet historike që i paraqitëm në këtë punim, kryesisht rezultatet e historiografisë serbe për historinë mesjetare të Kosovës, pa pasur nevojë për të komentuar më mundësojnë për të konstatuar se: Territori i sotëm i Kosovës definitivisht  u okupua  në vitin 1283 nga  Millutini, mbreti i Rashkës.
Konstatimi im mbështetet, siç e thashë, në argumentet shkencore të paraqitura gjatë këtij studimi të cilat  tregojnë që, pushtimet e Stefan Nemanjës në fund të shek.  XII që përfshin  disa treva veriore të vendit e deri në qytetin e Lipjanit ishinë ndërhyrje e përkohshme e tij. Po ashtu dëshmohet se, Stefan Nemanja në luftën e Moravës (1190) humbi luftën nga Bizanti dhe po ashtu humbi dhe të gjitha tokat bizantine që i kishte okupuar e në rastin tonë edhe ato pjesë të territorit të sotëm të Kosovës që paraqitën më lartë. Të gjitha të dhënat tregojnë edhe se, pasardhësit e Stefan Nemanjës gjatë periudhave të sundimit të tyre duke filluar që nga Stefani I i Kurorëzuar (1196-1228) për të cilin thuhet se  i riokupoi trevat e lartpërmendura por nuk dëshmohet se i mbajti, pastaj Radosllavi (1228-1334), Vlladisllavi (1234-1243), Uroshi i I (1243-1276) dhe Dragutini (1276-1282) do të arrijnë të mbajnë nën okupimin e tyre dhe të sundojnë vetëm një pjesë të vogël të trevave veriore të territorit të sotëm të Kosovës. Sipas të dhënave, trevat që mbesin nën okupimin  e tyre, mund të shihen në vijën kufitare veriperëndimore të vendit duke filluar nga Hvosna (rrethi i Pejës) për të vazhduar në veri të lumit Ibër mbi qytetin Mitrovica e sotme e deri në pjesën verilindore të vendit në malet e Albanikut (Kopaonikut) mbi qytetin e sotëm të Podjevës. Në anën tjetër, të gjitha argumentet e paraqitura dëshmojnë se, trevat e tjera të vendit si dhe qytetet e vjetra si Lipjani e Prizreni u okupuan gjatë viteve 1282/83 nga mbreti i Rashkës - Millutini. Ardhja në pushtet e Millutinit në vitin 1282, karakterizohet nga të dhënat me luftërat dhe fitoret që kishte ndërmarrë ky për zgjerimin dhe ngritjen e Rashkës. Vetëm nga kjo kohë, pra nga koha e sundimit të Millutinit, do të mund të flitet për një pavarësi të krahinës së Rashkës, çështje kjo që tregon se, paraardhësit e tij nuk ishin të pavarur siç shkruhet dhe pretendohet nga e gjithë historiografia serbe. Duhet edhe të theksojmë se, të gjithë paraardhësit e Millutinit, që nga Stefan Nemanja, Stefani I i Kurorzuar, Radosllavi, Vlladisllavi, Uroshi  I dhe Dragutini të kenë sunduar territoret e Rashkës vetëm duke ju falenderuar marrdhënjeve vazale-nënshtrimit të tyre  ndaj shteteve fqinje e që ishinë fuqi të kohës si Perandoria Bizantine, Bullgaria e Hungaria. Dëshmohet po ashtu se, që nga pushteti i Millutinit,  në territorin e sotëm të Kosovës vendosen dhe rezidencat e përkohshme të sunduesëve Nemanjit, duke filluar nga ai, e më pas dhe pasardhësve të  tij. Gjithashtu të dhënat na tregojnë se, vetëm pas vendosjes së pushtetit politik e administrativ nga Millutini në territoret e sotme të Kosovës do të vendoset dhe pushteti fetar. Kisha ortodokse sllave e Rashkës do të vendoset në trevën e  Pejës diku rreth viteve 1292-1300. Dëshmi shtesë në këtë drejtim kemi dhe rindërtimin e kishave dhe manastireve ortodokse sllave në territorin e sotëm të Kosovës, që dihet se puna në to do të fillojë vetëm pas okupimit të vendit apo më konkretisht gjatë periudhës së sundimit të Millutinit e më pas. Vetëm gjatë shek. të  XIV në territorin e sotëm të Kosovës do të rindërtohen: kishat përcjellëse të kompleksit të Pejës gjatë viteve 1321-1337 (si ajo e Shën Dimitrit, Odigitris, Arsenijës dhe e Shën Nikollës); manastiri i Shën Stefanit apo Bajska nga mbreti Millutin gjatë viteve 1312 deri më 1317: po ashtu ky Millutini rindërtoi edhe manastirin e Graqanicës në jug të Prishtinës aty nga vitet 1314/15; manastiri i Deqanit apo “Pantokratori” ngritet nga Stefan Deqani nga vitet 1327 deri 1355 të cilin e përfundon i biri Stefan Dushani i cili nga viti 1348 do ta ngritë edhe manastirin  afër Prizrenit. Po ashtu duhet të dihet se, vetëm nga fillimi i shek. XIV, kemi të dhënat-shkrimet e para të administratës së Rashkës rrethë emrave të vendbanimeve dhe qyteteve të territorit të sotëm të Kosovës,  përveç Lipjanit dhe Prizrenit. Qytetet siq janë: Trepça, Janjeva, Prishtina, Novobërda, Vrhllabi, Pauni, Svërqini, Nerodimje etj., që përmendën për herë të parë, pra gjatë shek. XIV, janë dëshmi shtesë që territori i sotëm i Kosovës vetëm nga kjo kohë do të ishte nën sundimin e tyre. Këto të dhëna dëshmojnë bindshëm se, vendet-qytetet ekzistonin qysh më herët, pra para okupimit të tyre nga Rashka. Qytetet në fjalë, sikur të ishin nën sundimin e Rashkës më herët psh. gjatë shek. XIII, sigurisht se burimet e kohës do ti shënonin aso kohe e nuk do të pritnin që ato të shënohen tek në shek. e XIV. Po ashtu, sipas të dhënave shihet qartë se, qendra e sundimtarëve nemanjitë vetëm gjatë shek. XIV do të vendoset dhe atë përkohësisht në territorin e sotëm të Kosovës. Këtej, që nga Stefan Nemanja e gjatë shekullit XIII, qendra e shtetit të Rashkës ishte Rasi (vendbanim mesjetar që tani supozohet të gjindet afër qytetit të sotëm Novi Pazari). Që nga pushteti i Millutinit kryeqendër do të shihet Shkupi. Këtej shihet se edhe kremtet e rëndësishme si martesa e Millutinit, kurorëzimi i Dushanit etj., bëheshin vetëm në Shkup, gjë që tregon se territori i sotëm i Kosovës nuk ishte qendër e përhershme e sundimit të tyre. Dihet se, edhe në kohën e despotit Llazar (fund shek. XIV dhe shek. i XV) qendra e Rashkës nuk gjindej në Kosovë, por kryeqendra e tij gjendej në Krushevc, në veri të Kosovës, e pastaj në Smederevë.
Përfundimisht, po e përsëris edhe njëherë, të gjitha  të dhënat dëshmojnë se, territori i sotëm i Kosovës u okupua nga sundimtarët Nemanjit të Rashkës në vitin 1283 dhe se, territori do të jetë nën pushtetin e tyre deri në vitin 1371. Pra,  sundimi i Rashkës në territorin e sotëm të Kosovës gjatë mesjetës do të jetë i përkohshëm dhe do të zgjatë 88 vite.
Në këtë drejtim, qëndrimet nacionaliste dhe pseudoshkencore të historiografisë serbe dhe shtetit serb që vazhdojnë edhe në kohën e sotme të paraqesin “argumente” historike se: Kosova që nga mesjeta “ishte tokë serbe”; Tokë “gjyshërore e atërore serbe”; “zemra e shtetit mesjetar serb”; “tokë e shenjtë”etj., janë vetëm konstruksione “shkencore-politike” të pa argumentuara nga shkenca e historisë. Botimi i qindra studimeve dhe librave “shkencore” që u krijuan nga historiografia serbe për historinë e Kosovës dhe për historinë e popullit shqiptarë të saj, karakterizohet me keqpërdorimin e realitetit historikë të vendit. Historiografia serbe duke u bazuar kryesisht nga dëshirat dhe nevojat e kohës, shkroi historinë e Kosovës duke u mbështetë në përrallat-tregimet popullore, legjendat dhe mitet gjithnjë duke i anashkaluar burimet shkencore. Mendoj se, pothuajse të gjitha shkrimet e kësaj historiografie, me ndonjë përjashtim  të vogël, për historinë e Kosovës janë falsifikim.
Sa i takon historisë së popullit shqiptarë dhe historisë së Kosovës për të cilën bëmë fjalë, mendojë se në kohët e fundit janë arritur rezultate objektive. Për shtrirjen e vendbanimeve mesjetare shqiptare dhe për shtrirjen e popullit shqiptar në mesjetë, po flasim për shek. XIII-XIV, tani janë bërë hulumtime-studime e janë shkruar e botuar shumë artikuj nga studiues ndërkombëtar e kuptohet dhe shqiptarë. Në historiografi e edhe në atë të popujve sllavë  sot vazhdon të zotërojë ende teza e L. Thalloczy, K. Jiriçek dhe e M.Shuflaj (të parashtruar që në vitin 1899 dhe e riformuluar më hollësisht  në vitin 1913) se kufijtë etno-gjeografikë të Arbanonit mesjetar (Arbënia-Albania-Arbëria)  në shekujt e sipërpërmendur, në bazë të dokumenteve që njiheshin deri atëherë, ndodheshin përafërsisht në katërkëndëshin e ashtuquajtur: Tivar-Prizren-Ohër-Vlorë. Sipas të dhënave dëshmohet se, Arbanoni politik shtrihej deri në Prizren me një ndërhyrje në veri-lindje. Mirëpo, me dokumentet e hulumtuara-zbuluara-studiuara më vonë, sidomos atyre të proveniencës së arkivave të Raguzës dhe të Stambollit, dëshmohet se, ekzistonte dhe  pjesa tjetër e Arbanonit etno-gjeografik veri-lindor, që përfshinte hapësirën nga Prizreni dhe shtrihej në veri deri te Nishi (Naisus), e në lindje deri te Velesi (Bilazora) dhe Shtipi (Astibos). Kjo pjesë e trevave të Arbanonit dihet se, gjatë shek. X do të gjendet nën sundimin bullgar e që nga viti 1018 do të jetë prapë nën sundimin Bizantin. Ky territor për kohë të shkurtër do të gjendet gjatë shek. XIV edhe nën sundimin e Rashkës. Në fundshekullin e XIV tokat e Arbanonit-Arbërit verilindor u  pagëzuan sipas toponimit të një vendbanimi me emrin Kosovë, që gjendej në afërsi të qytetit të sotëm  Prishtinë dhe Novobërdë, ku kishte burime xeherore. Ky toponim filloi të marrë emërtimin gjeografik menjëherë pas Betejës së Kosovës të vitit 1389, që deri këso kohe nuk njihej fare si Kosovë, por si hapësira e Arbanonit-Arbërit etnogjeografik verilindor që njihej me emrin Dardania. Edhe burimet sllave mesjetare të shek. XIII-XIV, që i përmendim në këtë punim, në dy raste e përmendin apo e quajnë vendin – territorin e sotëm të Kosovës – Dardania apo viset e Dardanisë. Gjatë fund shek. XIV, dihet se territori do të bie nën sundimin e Perandorisë Osmane e cila do të mbajë ato për disa shekuj, më saktësisht deri në vitin 1912. Nga ky vit, Lufta e Parë Ballkanike, vendi do të pushtohet dhe do të ndahet ndërmjet disa shteteve fqinje, por në rastin tonë, dihet që territori i sotëm i Kosovës pushtohet nga Serbia dhe do të jetë, me pak përjashtime, nën okupimin e saj deri në luftën e fundit të popullit shqiptarë për çlirim të vitit 1998/99, kur populli i Kosovës me ndihmën e shteteve-fuqive ndërkombëtare do të fitojë pavarësinë.

Prishtinë, qershor 2008
                                                                         Dr. sc. Enver Rexha
                                                                        Koordinator Shkencor 
                                                                Instituti Arkeologjik i Kosovës

 KRYEKRAHINAR~I m. sh. ~Ë~ËT. Kryetar i një krahine mesjetare. skr. “zhupan i madh”.