Albert Vataj: Jane Goodall, gruaja që shembi kufijtë e ngurtë mes njeriut dhe pjesës tjetër të krijesave

POST MORTEM

Jane Goodall, gruaja që shembi kufijtë e ngurtë mes njeriut dhe pjesës tjetër të krijesave

Nga Albert Vataj

Me një palë dylbi dhe një fletore shënimesh, Dr. Jane Goodall udhëtoi nga Anglia në xhunglën e Tanzanisë në vitin 1960 në moshën 26 vjeç për të studiuar shimpanzetë. Ajo që mësoi ndryshoi mënyrën se si bota i shihte primatët.

Më 1 tetor 2025, bota humbi një nga figurat e saj më frymëzuese, Jane Goodall, primatologen, antropologen, humanisten dhe aktivisten e paepur, e cila la pas një trashëgimi që do të mbetet dritë udhërrëfyese për njerëzimin dhe natyrën.

Në vitin 1960, një vajzë 26-vjeçare, e pajisur me një palë dylbi, një fletore dhe një kurajë të rrallë, zbarkoi në brigjet e Liqenit Tanganyika. Ishte Jane Goodall, e cila, nën udhëheqjen e Louis Leakey, do të ndryshonte përgjithmonë mënyrën se si njerëzit e shihnin vetveten. Ajo hyri në jetën e shimpanzeve jo si një shkencëtare e ftohtë, por si një vëzhguese me zemër, që dëgjoi frymën e pyllit dhe përjetoi jetën e kafshëve në intimitetin e saj më të pastër.

Në Gombe Stream, ajo zbuloi se shimpanzetë përdorin mjete, gjuajnë në grup, ndajnë dashuri, përkëdhelje dhe kujdes, qajnë humbjet e tyre, dhe shfaqin emocione që deri atëherë besohej se ishin vetëm “privilegj i njeriut”. Ajo i shembi kufijtë e ngurtë mes njeriut dhe pjesës tjetër të krijesave, duke dëshmuar se humaniteti nuk është vetëm një tipar njerëzor, por një gjuhë e përbashkët e jetës.

Studimet e saj u kthyen në libra, dokumentarë dhe ese që frymëzuan miliona njerëz. “Në Hijen e Njeriut” (1971), një vepër themelore e shkruar me një poezi të thjeshtë por tronditëse, u përkthye në dhjetëra gjuhë, duke i sjellë shimpanzetë dhe pyjet tropikale pranë lexuesve kudo në botë. Ajo nuk ishte thjesht një shkencëtare, por edhe një rrëfimtare që u dha zë atyre që nuk flasin.

Me themelimin e Institutit Jane Goodall (1977) dhe lëvizjes Roots & Shoots (1991), ajo mbolli një shpresë të re tek brezat e rinj. Ajo besonte se ndryshimi nuk fillon nga qeveritë apo korporatat, por nga individët, nga fëmijët që mësojnë të mbjellin një pemë, të mbrojnë një kafshë të plagosur, të kujdesen për një pellg të ndotur. “Secili prej nesh bën një ndryshim,” thoshte ajo, “dhe ne duhet të vendosim se çfarë lloj ndryshimi duam të bëjmë.”

Nderimet që mori ishin të shumta dhe madhështore – Medalja Presidenciale e Lirisë, Urdhri i Perandorisë Britanike, Çmimi Templeton, Medalja Hubbard e National Geographic – por asnjë nuk mund ta përkufizojë plotësisht madhështinë e shpirtit të saj. Jane Goodall ishte një udhëtare e kohës dhe ndërgjegjes, një misionare e natyrës që e shihte botën jo si një pasuri për t’u shfrytëzuar, por si një trashëgimi të shenjtë për t’u ruajtur.

Edhe në vitet e fundit të jetës, ajo mbeti e pandalur. Udhëtoi pa u lodhur, foli me të rinj, me liderë shtetesh, me komunitete indigjene, gjithmonë me të njëjtin mesazh të thjeshtë dhe të fuqishëm: të kujdesemi për planetin tonë, sepse është shtëpia jonë e vetme.

Jane Goodall nuk ishte vetëm pionierja e etologjisë së primatëve. Ajo ishte ndërgjegjja e natyrës, ura mes njerëzimit dhe krijesave të tjera, ambasadorja e paqes dhe shpresës. Ajo na mësoi të shohim me sy, por edhe me zemër; të dëgjojmë jo vetëm zërat e njerëzve, por edhe të pyllit, lumenjve, kafshëve që jetojnë me ne.

Me ikjen e saj, një epokë mbyllet, por një frymë e pavdekshme lind. Jane Goodall do të jetojë në çdo pemë të mbjellë nga një fëmijë, në çdo shimpanze të mbrojtur, në çdo hap të heshtur në pyll.

Ajo ishte dhe mbetet një testament i gjallë i faktit se një njeri i vetëm, me guxim dhe dashuri të pafundme, mund ta ndryshojë botën.

Me ndarjen e saj nga jeta të Jane Goodall, bota humbi një shkencëtare, por fitoi një legjendë. Jane Goodall do të mbetet përjetësisht jo vetëm si pionierja e etologjisë moderne, por edhe si një zë i gjallë i natyrës dhe i ndërgjegjes njerëzore.

Trashëgimia e saj është një amanet: të duam dhe të mbrojmë natyrën, jo si zotërues të saj, por si pjesë e pandashme e saj.

Foto: Jane Goodall me Motambo-n, një jetime në Qendrën e Rehabilitimit të Shimpanzeve Tchimpounga të Institutit Jane Goodall në Pointe Noire, Republika e Kongos.