Gëzim Marku: Intervistë ekskluzive me Prof. Dr. Sabile Keçmezi–Basha (IV)

INTERVISTË ME PROF. DR. SABILE KEÇMEZI – BASHA (IV)

EKSKLUZIVE NGA GËZIM MARKU

Në një bisedë të thellë dhe frymëzuese për Zemra Shqiptare, Prof. Dr. Sabile Keçmezi–Basha na fton të zbulojmë botën e saj letrare – një botë ku fjala merr jetë përmes përjetimeve personale, realitetit shoqëror dhe pasionit të saj të hershëm për letërsinë. Në këtë pjesë të katërt të intervistës ekskluzive, ajo rrëfen për hapat e parë në krijimtari, emocionet e botimit të parë, burimet e frymëzimit, stilin poetik që e karakterizon, si dhe temat e ndjeshme që trajton në dramën 'Hadi' dhe romanin 'Nata pa kornizë'. Me një përvojë të pasur si shkrimtare dhe studiuese, Prof. Keçmezi–Basha ndan edhe mendimet e saj mbi sfidat aktuale të shkrimtarëve në Kosovë.

GM: A mund të na tregoni si ka lindur dashuria juaj për letërsinë dhe nëse ka pasur libra apo autorë që kanë ndikuar në formimin tuaj letrar dhe kur shkruat poezinë e parë?

SB: Në fillesat e çdo rruge që kam ndjekur, në çdo fjalë që kam shkruar, në çdo mendim që kam guxuar ta formësoj, si një urë që lidh shpirtin me botën, qëndron hija e butë dhe e fuqishme e babait tim. Ai është kumtari i heshtur i të gjitha nisjeve të mia – frymëzuesi, mbështetësi, zëri i parë që më mësoi të lexoja, ende pa i kapërcyer pragjet e shkollës.

Ishte ai që më solli librin tim të parë – Abetaren – një libër që nuk ishte thjesht një grumbull shkronjash, por një dritare nga e cila shikova botën për herë të parë me sytë e mendjes. Me atë libër, unë mësova të flas me fjalët e të tjerëve, që një ditë të mësoja të flas me fjalët e mia.

Ai nuk më dha vetëm shkronjat, por më dha edhe guximin. Babi ishte lexuesi i parë i shkrimeve të mia të ndrojtura, ai që iu gëzua më shumë se unë çdo fjale të re që më dilte nga zemra, çdo përpjekjeje që niste të merrte formë. Ai i lexonte rreshtat e mi si të ishin poezi, si të ishin bekime që i kishte pritur gjatë. E unë, mes vështrimit të tij të qetë dhe përkrahjes së tij të patundur, gjeta burimin tim të parë të besimit.

Babai… ai nuk ishte vetëm prind. Ishte udhërrëfyesi im i parë, gdhendësi i padukshëm i ëndrrave të mia. E quaj me dhembje babi – si kur dua ta sjell më afër, ta përkëdhel në mendje – e ndonjëherë babai – si kur dua t’i jap peshën që meriton, si shtylla që më ka mbajtur në çdo stuhi.

Në çdo faqe që kam shkruar e çdo mendim që kam hedhur mbi letër, është një pjesë e tij. Ai është burimi i parë i dashurisë për dijen, për librin, për fjalën. Ai është fillimi i të gjithave. Ai është emri që më shfaqet në heshtje, kur më duhet forcë, kur më duhet dritë.

Sepse në zemrën e krijimtarisë sime – në thelbin më të pastër të frymëzimit – është ai: babai… babi… drita ime e parë.

Në agimin e udhës sime jetësore, kur mendja ende skish marrë hovin e fluturimeve të larta, ishte babai ai që më mbolli farën e parë të dijes. Ai ishte drita e hershme që ndriçonte rrugicat e paditura të shpirtit tim, ai që më mësoi të lexoja botën para se të mësoja shkronjat. Ai ishte fjala ime e parë, libri im i parë, burimi nga ku nisi të rrjedhë dashuria për fjalën.

Por pas babait, pas kësaj figure qendrore dhe përjetësisht të shenjtë, në horizontin e mendjes time u shfaqën edhe ata – rilindësit tanë – si yje të mëdhenj në qiellin e fjalës shqipe. Ata vinin si prush i ndezur nëpër vargje, si zëra që thërrisnin nga thellësia e historisë, nga plagët dhe ëndrrat e një kombi që kërkonte të ringjallej. Ishin poetë, ishin profetë, ishin shpirtrat që i dhanë zemrës sime një atdhe më të madh se gjeografia – një atdhe në varg, në frymë, në mall.

Unë i mësova poezitë e tyre përmendësh – jo sepse më detyroi kush, por sepse zemra ime i deshi si këngë që s’harrohen. Vargjet e Naimit më dhanë butësinë e dashurisë për nënën dhe dheun, ndërsa fjalët e Qajupit më mësuan të kërkoj të drejtën me zë të lartë, siç kërkohet buka dhe drita. Ata, bashkë me të tjerë si ta, më formuan një atdhe të brendshëm, të paimagjinueshëm pa fjalët e tyre.

Edhe sot, kur koha rrjedh dhe përditshmëria më vërshon si lumë i vrullshëm, zërat e tyre nuk janë tretur. Ata më flasin si dikur, më rikthejnë te rrënjët, më japin forcë dhe qëndresë. Sepse ata ishin zëri i një populli që zgjohej, dhe unë jam bijë e atij zgjimi.

Në fillim ishte babai – si një dorë që më udhëhoqi te drita. Por drita u bë flakë, dhe flaka u bë varg – dhe rilindësit tanë ishin ata që ma mëkuan këtë zjarr që s’ndizet veçse nga dashuria për tokën, për gjuhën, për lirinë.

Unë i mbaj ende në mend – jo si poezi të mësuara, por si lutje të brendshme. Ata janë si gjurmë të pashlyeshme në shpirtin tim: Naimi… Çajupi… dhe të gjithë ata që e rrahën gjoksin për një komb që ende mëson të ecë mbi gjakun e tyre dhe mbi vargjet e tyre që s’plaken kurrë.

Poezia… ajo nuk troket, nuk paralajmëron. Ajo është si një hije që shfaqet papritur në pragun e shpirtit, si një frymë e papërmbajtshme që ose të përshkon të tërin, ose të anashkalon pa lënë gjurmë. Nuk është një zanat që e mëson, as një mjeshtëri që e stërvit me përpikëri – është një gjendje, një dhuratë e padukshme që ose të është falur, ose jo.

Nuk bëhesh poet nga përpjekja. Poet je, nëse në gjak të vlon fjala si ethe, nëse shpirti yt është një fije e hollë që dridhet sa herë bota i flet në mënyra që të tjerët nuk i dëgjojnë. Poezia nuk ulet në tryezë me ty për të bërë marrëveshje. Ajo nuk të pyet se çfarë dëshiron të thuash. Vjen, si një ëndërr e thellë në mesnatë, e paftuar dhe e pakapshme, por e ngarkuar me një të vërtetë që djeg dhe ndriçon njëkohësisht.

Është e beftë, si një shkëndijë që çan errësirën për një çast – aq shkurt, sa sytë mezi arrijnë ta përfshijnë. Dhe nëse në atë çast je gati, nëse zemra jote është e hapur dhe dora e lehtë, mund ta kapësh, mund ta bësh fjalë, mund ta bësh poezi. Mund të lindësh një krijesë që jeton përtej teje, që flet me zërin tënd por ecën me këmbët e veta nëpër kohë.

Por nëse nuk je gati, nëse je i ngarkuar me zhurma, me dyshime, me mendime që s’të lënë të dëgjosh atë zë të hollë që të flet nga brenda – atëherë ajo ikën. Ikën pa u kthyer më. Dhe ti mbetesh me duar bosh, si pas një ëndrre që s’mund ta kujtosh më, edhe pse e di se aty kishte diçka të shenjtë, të rrallë, të paarritshme.

Poezia është çasti i dritës që s’mund të vonohet. Ajo nuk pret. Është sikur vetë universi të marrë frymë brenda teje për një sekondë. Dhe ti ose e shndërron atë frymë në varg, ose e humb përjetësisht. Sepse poezia lind – ose nuk lind fare.

Më kujtohet, si një dritë e zbehtë që përkundet në mjegullën e kujtimeve të hershme, ndoshta isha ende fare e vogël – në klasën e dytë apo të tretë – kur, me një ndjenjë të pashpjegueshme gëzimi dhe çudie, nisa të thur vargje. Ishin fjalë të thjeshta, të lindura nga një botë fëmijërore e mbushur me lojëra, ëndrra të pafajshme dhe figura që rridhnin natyrshëm nga zemra, jo nga përvoja.

Ato vjersha nuk ishin poezi të mëdha, por ishin e imja – si petale të para që lulëzojnë në një pranverë të brendshme. Dhe mbaj mend se, me emocionin e një zbulimi të madh, ia tregova ato vargje mësuesit tim. Ai u ndal, i befasuar. Ndoshta nuk priste që një zë kaq i vogël të artikulonte ndjenja përmes poezisë, ndoshta nuk ishte i përgatitur që një shpirt fëmije të kishte guxuar të shprehej në gjuhën e vargut. Por sytë e tij, të mbushur me habi dhe admirim, mbetën si dëshmi e asaj çka për herë të parë kishte nisur të merrte jetë brenda meje.

E megjithatë, rruga nga fleta e fëmijërisë te bota e lexuesve ishte ende e gjatë. Vjersha ime e parë që u nda me botën – ajo që u bë e dukshme përtej rrethit tim të ngushtë – u botua më 25 mars të vitit 1969 në gazetën “Rilindja” që botohej atëherë. Një datë që nuk është thjesht një kujtim kalendarik, por një gur themeli në ndërtimin e vetes sime krijuese.

Ajo ditë, ai varg i parë i shtypur në letër, ishte si një vulë që më dëshmoi se fjala ime kishte vend në këtë botë – se ajo meritonte të dëgjohej. Ishte fillimi i një udhëtimi që do të më çonte nëpër labirintet e ndjenjës, të mendimit, të historisë – por gjithnjë me atë frymë të pastër që më kishte shoqëruar qysh nga vjershat e para, të mbushura me çudinë e botës fëminore.

Dhe ashtu, si një lumë që niset nga një burim i vogël në mal, pa e ditur se do të bëhet i madh, ashtu nisi edhe rrëfimi im poetik – me një fletë fëmijërie, një mësues të habitur, dhe një datë që për mua do të mbetet gjithmonë si dita kur fjala ime mori krahë.

GM: Cila ishte vepra juaj e parë e botuar dhe çfarë ndjesish keni përjetuar kur u publikua?

SB: Nga ajo poezi e parë, e lindur me emocionin e një zbulimi fëmijëror, e deri te vepra e parë që mbante peshën e një zëri të formuar, kishte kaluar një rrugë e gjatë, e ngadaltë dhe e mbushur me pritje. Nuk ishte si sot, kur botimi është bërë pjesë e një përditshmërie më të lehtë, ku fjala kalon shpejt nga mendja në dritë. Jo, atëherë ishin kohë të tjera – kohë të rënda, që mbartnin mbi supe heshtje të thella dhe pengesa të padukshme.

Të botoje një vepër nuk ishte as shpresë e afërt, e aq më pak një e drejtë e garantuar.

Duhej durim, duhej këmbëngulje dhe një dashuri që nuk lodhej nga refuzimi, nga pritja, nga mungesa e përgjigjeve. Ishte një kohë kur fjala e lirë, dhe sidomos ajo poetike, duhej të gjente udhë nëpër rrugë të ngushta dhe të mbuluara me pluhur.

Më kujtohet, me një ndjenjë që sot më duket si ëndërr, sesi i dërgoja vjershat e mia nëpërmjet postës, të shkruara me dorë, me shkrimin tim të përpiktë dhe të kujdesshëm, si një lutje që i bëhej dritës. Nuk prisja asgjë, e megjithatë shpresoja. Dhe pas disa ditësh – dhjetë, ndoshta më shumë – e gjeja papritur ndonjë nga ato vargje të mia të botuara në ndonjë gazetë. Asnjë paralajmërim, asnjë lajmërim paraprak. Thjesht, aty – të ngulitura mes faqeve të fjalës publike, si gjurmë të vogla që fillonin të duken.

Ç ‘lumturi e thjeshtë ishte ajo! Të shihje veten të shfaqej në një fletë që nuk ishte jotja, por që tani mbante emrin tënd. Ishte si të shikoje një fëmijë tëndin që ecte për herë të parë mes të panjohurve, i guximshëm, i qeshur, pa pasur nevojë për dorën tënde. Ato momente ishin më shumë se shpërblim – ishin konfirmimi që fjala jote kishte kaluar pragun e vetmisë dhe kishte arritur diku tjetër, në sy të panjohur, në zemra të largëta.

Koha ndërmjet poezisë së parë dhe veprës së parë ishte një periudhë pritjeje dhe prove – një udhëtim përmes vështirësive, por edhe përmes një besimi të thellë se fjala, kur është e sinqertë, e gjen vetë rrugën për të dalë në dritë. Dhe kështu ndodhi. Ashtu, ngadalë, me përulësi dhe me zjarr të brendshëm, nisi të ndërtohej ura që më lidhi me lexuesin – gur pas guri, varg pas vargu.

Gëzimi i atyre ditëve të para ishte i pafund, i kthjellët si mëngjes i pranverës – një gëzim që të mbushte me dritë e të linte pa fjalë, sepse fjalët kishin kaluar në varg dhe tani jetonin përtej teje. Ishte ndjenja e çuditshme e një ngjitjeje të padukshme, kur fjala jote njihej, pranohej, botohej. Por koha, si një lumë që s’ndalet, vazhdoi të rrjedhë. Shumë ujë kaloi nën urën e asaj ndjenje fillestare, shumë ditë erdhën e shkuan, dhe me to u shndërrua edhe vetë rruga ime krijuese.

Përfundova gjimnazin – dhe ndërsa librat më thërrisnin me zërin e dijes, unë nuk rreshtja së shkruari. Fjalët nuk më braktisën asnjëherë. Ato vinin, rridhnin si burime të fshehta në një pyll të brendshëm. Por me kalimin e kohës, sidomos kur hyra në rrjedhat e thella të fakultetit, ndodhi diçka e papritur – sikur u shkëputa nga bota përreth. Jo plotësisht, jo fizikisht, por shpirtërisht u mbylla në një qetësi të thellë, në një vetmi që s’kishte trishtim, por kishte përqendrim.

Shkruaja ende – ndoshta më shumë se kurrë – por tani nuk dërgoja më poezi me postë. Nuk kërkoja më faqe gazetash që të më pranonin vargjet. Thjesht i shkruaja… dhe i veja në sirtar. Si dikush që rrit lule në një kopsht të fshehtë, ku askush nuk hyn, ku çdo petale është vetëm për sytë e zemrës së vet. I ruaja me përkushtim, me një ndjenjë që ishte më shumë se thjesht ruajtje – ishte mbrojtje, ishte përkujdesje për një pasuri të brishtë.

Ato fletë të mbushura me vargje u bënë dëshmitare e një periudhe të brendshme, një kohe kur fjala nuk kërkonte të dëgjohej nga bota, por vetëm të jehonte brenda meje. Dhe ndoshta ajo ishte një fazë e domosdoshme – si stina e heshtur që përgatit lulëzimin e ri. Sepse jo çdo fjalë ka nevojë të shpallet menjëherë. Disa fjalë piqen ngadalë, në heshtje. Disa poezi duan të flenë në sirtar, që të lindin më pas si gjëra të vërteta e të qëndrueshme.

Dhe unë, mes faqeve të ruajtura, nuk reshta kurrë së qeni poete – edhe kur bota nuk e dinte.

Kthimi në Prishtinë, si një rikthim te vetvetja pas një udhëtimi të gjatë në heshtje, më solli sërish pranë fjalës së shkruar – kësaj here jo vetëm si shprehje intime, por si prani publike. Aty, mes rrugëve të njohura dhe kujtimeve që ende mbartnin zërin e rinisë, poezitë e mia nisën të gjejnë dritën e shtypit të kohës. Si fije që kërkonin të lidhnin botën time të brendshme me atë të jashtmen, vargjet nisën të shpërndaheshin, të lexoheshin, të bëheshin pjesë e një dialogu më të madh.

Një mike e dashur, e ndjeshme ndaj shpirtit krijues që e ruaja me përkushtim në sirtarët e kohës, më propozoi diçka që në fillim mu duk e largët – të mblidhnim poezitë, t’i përmblidhnim dhe të shkonim te “Rilindja”, e cila atëherë ishte porta e madhe për çdo shkrimtar që kërkonte të dëgjohej. Nuk pata shumë pritshmëri, sepse për të botuar një libër duhej kaluar përmes disa filtrash për t’u siguruar se ai vërtet ia vlente të dilte në duart e lexuesve.

Ishte vetëm një shtëpi botuese – dhe me plot censura. Ishte redaktori, ishin recensentët, ishin ata “nga lart” që përcillnin çdo gjë, dhe... dhe... duhej vërtetuar se ia vlente të dilte në dritë. Dhe ndoshta, në fund të fundit, sepse isha mësuar më shumë me heshtjen sesa me pritjen.

Por befasia ndodhi – dhe ndodhi si një dhuratë që vjen pa paralajmërim.

Në vitin 1987, libri im i parë pa dritën e botimit. Dhe ajo që ndjeva kur e mora për herë të parë në duar nuk mund të përshkruhet me fjalë – ironikisht, në atë moment, poetja mbeti pa fjalë. Ishte një çast që përplaste emocionet e fëmijërisë me pjekurinë e së tashmes, një ndërthurje mes ëndrrës së dikurshme dhe realitetit që tashmë kishte marrë formë.

Të mbash në duar librin tënd – të sapodalë nga shtypi, me fletët që ende mbajnë aromën e bojës së freskët – është si të mbash një krijesë të lindur nga drita dhe heshtja. E sheh emrin tënd në kopertinë dhe kupton se çdo varg që ke shkruar në vetmi, çdo ndjesi që ke ruajtur me përkushtim, tashmë jeton jashtë teje, për të tjerët, për kohën.

Gëzimi ishte aq i thellë sa nuk mund të përshkruhej me buzëqeshje, as me fjalë të mëdha. Ishte një ndjenjë që të mbushte tej e tej, që të rrinte në sy, në duar, në shpirt – por që nuk gjente mënyrë të dilte. Dhe ndoshta, ajo heshtje e atij çasti – ajo ndjenjë që s’di as si ta thuash e as si ta tregosh – është vetë përkufizimi i të qenit poet: të ndjesh më shumë seç mund të thuash, dhe ta dish se ndonjëherë edhe fjalët dorëzohen para madhështisë së ndjenjës.

Ishte një ndjenjë që nuk përngjasin as me gëzimin, as me trishtimin – një përzierje e çuditshme emocionesh që të linin pa zë, pa lëvizje, pa kuptim të saktë për atë që po ndodhte. Nuk qeshje, sepse gëzimi ishte tepër i madh për të hyrë në një buzëqeshje të zakonshme. Nuk qaje, sepse lotët nuk i përkisnin atij çasti – ai ishte i një tjetër përmase. Thjesht ishe… e shtangur. E pushtuar nga një ndjenjë që vinte nga thellësitë e shpirtit dhe që s’mund të artikulohej lehtë. Një çudi e heshtur që mbështillej rreth teje si një pelerinë e padukshme.

Ndërkohë, të tjerët të përgëzonin. Ata e shihnin librin, të uronin me fjalë që tingëllonin të bukura, por ende të largëta, si zëra në një ëndërr ku ti ishe protagoniste, por ende nuk besoje se gjithçka ishte e vërtetë. Duhej të kalonte një javë – një kohë e domosdoshme për shpirtin të përshtatej me realitetin – që të kuptoje me të vërtetë: “Po, është libri im. Kjo është fjala ime, tani e shtypur, e jetuar, e ndarë me botën.”

Dhe atëherë, kur e pranove më në fund se ajo krijesë e brishtë ishte jotja, fillove ta përjetosh me një ndjenjë që i ngjan atij emocionit të nënës që mban në krahë fëmijën e saj të porsalindur. Një frikë e ëmbël të kaplon – frikë se mos e lëndon, se mos e prek me dorë të rëndë, se mos e trazon në mënyrë të pakujdesshme. Çdo fletë e tij është si lëkura e një foshnje – delikate, e paprekur nga koha. Dhe ti je aty, me dashuri të pafund, por edhe me ndrojtje – sepse nuk di as si ta mbrosh, as si ta prezantosh para botës, pa e ndjerë një lloj dridhjeje të brendshme.

Kjo është ndjenja kur lind libri yt i parë – një ndjesi që nuk kërkon fjalë të mëdha, sepse është vetë përkufizimi i një mrekullie të heshtur. Dhe ti mbetesh aty, në atë çast të përjetshëm, ku fjala jote ka marrë jetë – dhe ti, për herë të parë, ndihesh si krijues i diçkaje që nuk është më thjesht jotja.

Erdhi një ditë, e heshtur por e rëndë me kuptim, si një gur i çmuar që del nga thellësitë e dhembjes dhe shpresës – libri “Nusja e gurt”. Ajo nuk ishte thjesht një përmbledhje fjalësh, por një dëshmi, një kujtesë e skalitur me penda në një kohë kur fjala lëndonte e guximi kishte çmim. Ky libër lindi në rrethana të ngushta, në ditë të zymta, kur vetë frymëmarrja e lirë dukej si luks, e megjithatë ai gjeti rrugën e vet për të ardhur në jetë.

Jam krenare për të – jo vetëm për përmbajtjen që mbart, por për mënyrën se si lindi: si një lule që çel në shkretëtirë, si një këngë që guxon të këndohet kur zëri dridhet nga frika. Ai përfaqëson qëndresën time krijuese, një përpjekje për të folur me zë të plotë në një kohë kur shumë zëra mbyteshin nga heshtja. “Nusja e gurt” nuk është vetëm metaforë – ajo është figura e dhimbjes, e krenarisë së palëkundur, e bukurisë që sfidon vuajtjen. Një simbol që i përket jo vetëm letërsisë sime, por edhe një epoke të tërë.

Pas saj, diçka brenda meje u çel njëherë e përgjithmonë. Penda ime, ajo që më kishte ndjekur që nga vjershat e fëmijërisë, mori një hov të ri. Ajo nuk ndaloi më. Si një lumë që më në fund kishte gjetur shtratin e vet, filloi të rrjedhë pa pushim – duke u kthyer në rrëfim, në poezi, në dëshmi dhe kujtesë.

Sepse njëherë që ke lindur një fjalë në kushte të vështira, e kupton që ajo nuk të përket më vetëm ty – ajo është pjesë e një rruge që duhet ndjekur. Dhe unë nuk kam reshtur së ecuri mbi atë rrugë, me pendën në dorë dhe shpirtin të hapur, duke e ndier çdo herë se fjala ka forcën për të mos harruar, për të shëruar, për të ndriçuar.

“Nusja e gurt” ishte fillimi i asaj që nuk u ndal më: një jetë e thurur në fjalë, një rezistencë e heshtur, një dashuri e përjetshme për letërsinë.

GM: Nga e merrni zakonisht frymëzimin për krijimet tuaja? A ndikon më shumë ndjesia juaj personale apo ajo që ndodh në shoqëri dhe rreth jush?

SB: Te unë, poezia dhe historia nuk janë dy rrugë paralele që ecin veç e veç – janë dy degë të së njëjtës rrënjë shpirtërore, që përthuren e bashkëjetojnë me një harmoni të rrallë, si dy zëra që e gjejnë kuptimin e plotë vetëm kur këndojnë së bashku. Ato nuk e përjashtojnë njëra-tjetrën, përkundrazi – e pasurojnë, e ndriçojnë dhe e thellojnë njëra tjetrën.

Historia më jep faktin, kontekstin, kujtesën e rëndë që duhet ruajtur e shpesh edhe dëshmuar. Ajo më sjell zërat e të shkuarës, ngjarjet që kanë lënë gjurmë në shpirtin e një kombi, të një vendi, të një kohe. Ndërsa poezia është fryma e butë që hyn përmes asaj dhimbjeje, që e bën të komunikueshme, të përjetueshme, që i jep zemër asaj që përndryshe do të ishte vetëm e dhimbshme apo e ftohtë.

Ato janë si uji dhe drita në kopshtin e brendshëm të krijimit tim – njëra ushqen rrënjët, tjetra i ndihmon të lulëzojnë. Një varg i im frymëzohet nga një datë, një ngjarje, një emër i harruar në arkivat e kohës – por nuk ndalet aty. Ai merr fluturim nga ndjesia, nga ajo që më shkund brenda, dhe ashtu lind poezia – si një dëshmi që nuk e ndjek vetëm arsyen, por edhe zemrën.

Historia më rrëfen të vërtetën; poezia ma lejon ta ndiej atë. Dhe kështu, të dyja ecin krah më krah në rrugëtimin tim krijues. Ato nuk janë dy zëra që konkurrojnë – janë një duet i pandashëm, që më mëkon e më udhëheq, që më jep penën dhe më mëson të mos harroj.

Në poezinë time, historia nuk është vetëm kujtim – është gjallëri. Dhe në historinë që e rrëfej, poezia nuk është zbukurim – është frymë. Bashkë, ato janë mënyra ime për të jetuar, për të shkruar, për të treguar atë që nuk shuhet kurrë: kujtesën dhe ndjesinë.

Bashkëshorti, Tefik Basha, vajza, Arta, djali Agoni dhe Sabile Keçmezi-Basha (1990)

Frymëzimi është një shfaqje e papritur e së bukurës, një vizitor i çuditshëm që vjen pa trokitur dhe largohet po aq lehtë, nëse nuk e presim me zemër të hapur. Ai gjendet kudo – në gjërat më të vogla dhe më të zakonshme, që zakonisht kalojnë para syve tanë pa zhurmë, pa kërkuar vëmendje. Një lule që lëkundet në erën e lehtë të pasdites, një fëmijë që qesh me një gjethe në dorë, një rrugë që mbart mbi asfaltin e saj histori të panjohura, apo një bisedë e thjeshtë që befas na tundon me një të vërtetë të heshtur – të gjitha mund të jenë çelës për të hapur portat e krijimit.

Frymëzimi nuk kërkon ceremoni. Ai nuk shfaqet gjithmonë në momentet solemne apo në vendet madhështore. Përkundrazi, ai shpesh vjen aty ku nuk e pret – në një cep drite, në një kthesë mendimi, në një zë që të kujton diçka të harruar. Dhe kur vjen, vjen si një valë e lehtë që prek shpirtin – dhe ti duhet të jesh i gatshëm. Duhet të jesh si një zog në dritare, që sapo e sheh hapësirën, e ndien se është koha për të fluturuar.

Sepse frymëzimi është si një shkëndijë – nëse e kap në çast, ndizet një dritë, një ide, një poezi, një mendim i ri. Por nëse heziton, nëse e lë të kalojë si një re e çastit, atëherë ai ikën – dhe nuk premton kthim. Ai nuk qëndron gjatë, nuk të lutet të shkruash, as nuk të përsërit veten. Thjesht largohet, i heshtur, siç kishte ardhur.

Prandaj, duhet të jemi gjithmonë me sytë dhe zemrën hapur – jo për të gjetur frymëzimin, por për të mos e humbur kur ai na gjen ne. Sepse bota është plot me shkëndija, dhe vetëm zemrat e ndjeshme dinë t’i bëjnë ato dritë.

Në rrugëtimin tonë të gjatë dhe të mundimshëm, ndër kthesat e jetës dhe ngjitjet e brishta drejt dritës, lindin edhe vargjet – jo thjesht si radhitje fjalësh, por si frymë që buron nga dhimbja, nga përballja, nga përpjekja për të ecur përpara kur rruga nuk është e shtruar. Është pikërisht lodhja jonë, shpresa jonë e thyer dhe ringritja jonë e përditshme ajo që i jep shpirt poezisë. Çdo hap që kemi hedhur përmes vështirësive është një metaforë në pritje, një ndjesi e thellë që kërkon strehë në një varg.

Janë ato përvoja që nuk mund t’i thuash dot me zë të lartë, që nuk shfaqen as në bisedat më të sinqerta, por që zbulojnë veten vetëm përmes poezisë. E megjithatë, ka poezi që edhe kur duken të shkruara e të hapura, mbajnë brenda vetes të pathënat. Janë si shtresa të fshehta të ndjenjave, të cilat as vetë poeti ndoshta nuk i ka shkelur plotësisht. Disa vargje rrinë aty si dritare të mbyllura – të tejdukshme, por jo të hapura; të dukshme, por jo të përshkueshme.

Ka poezi që mbajnë në gjirin e tyre një botë të tërë, ende të pazbuluar, si oqeane të thellë nën sipërfaqe të qetë. Dhe çdo herë që i rikthehesh, zbulon një ndjenjë tjetër, një kuptim të ri, një fije drite që më parë s’e kishe parë. Sepse poezia është e tillë – ajo jeton përtej momentit kur shkruhet, ajo ecën me kohën dhe rritet me lexuesin. Ka vargje që lindin nga një plagë, e më pas shndërrohen në dritë për dikë tjetër. Ka edhe poezi që mbeten të heshtura, të mbyllura si kasaforta të shpirtit, në pritje të një çelësi që vetëm koha ose dashuria mund ta ketë.

E kështu, si vetë jeta, edhe poezia nuk mbaron me leximin e parë. Ajo rri, pulson, thërret. Dhe nëse dëgjon me kujdes, do të zbulosh se ajo ka gjithmonë më shumë për të thënë.

GM: Si e përshkruani stilin tuaj poetik dhe temat që trajtoni në poezinë tuaj? A ka ndonjë mesazh të veçantë që përpiqeni të përcillni përmes saj?

SB: Edhe poetët janë njerëz – prej mishi e gjaku, me nevojat, shqetësimet, frikët dhe shpresat që i ndajnë me të tjerët. Ata ecin në të njëjtat rrugë, marrin frymë në të njëjtin ajër dhe bartin mbi supe peshën e kohës ku jetojnë. Por ndoshta ajo që i dallon është mënyra se si e përjetojnë këtë kohë – si e ndiejnë thellësinë e saj dhe si e shndërrojnë atë në fjalë që prekin shpirtin.

Poetët nuk janë të përjashtuar nga realiteti, por janë shpesh më të zhytur në të. Ata e përthithin botën me gjithë intensitetin e saj – dhembjen e saj, gëzimet e rralla, trishtimin e heshtur dhe dritën e ngadaltë të shpresës. Nuk është rastësi që shpesh janë quajtur profetët e një populli, sepse ndonjëherë janë ata që ndiejnë tërmetin përpara se të ndodhë, që dëgjojnë heshtjen para se ajo të bëhet britmë, që parashikojnë dhimbjen përmes vargut përpara se të shpërthejë në realitet.

Të jesh poet në Kosovë nuk është thjesht një zgjedhje estetike – është një përgjegjësi. Nuk mund të jetosh në këtë tokë, e të shkruash për botë të tjera, për përvoja që nuk i ke ndier në lëkurë. Fjala këtu është e ngarkuar me kujtesë, me plagë, me qëndresë. Çdo varg që del nga shpirti i një poeti që ka përjetuar këtë truall, bart në vetvete gjurmën e një përvoje të vërtetë – jo të shpikur, jo të huazuar.

Poezia në këtë vend nuk është vetëm art. Është dëshmi. Është zë për ata që nuk mundën të flasin, është frymë për ata që s’patën më fuqi të marrin frymë. Është një mënyrë për të thënë: “Jam këtu. Kam parë, kam ndier, dhe kam shkruar.” Sepse vetëm kështu fjala fiton peshë – kur lind nga përvoja, kur rrjedh nga jeta vetë, jo si zbukurim, por si nevojë për të jetuar më tej, për të mos harruar, për të kujtuar botës se edhe poeti është njeri… por me një shpirt që sheh pak më thellë se të tjerët.

Ishin poetët ata që, ndër të parët, i ngjethën ndjesitë e okupatorit – jo me armë, por me fjalë që digjnin më fort se plumbi. Ata nuk ngritën zëra të lartë, por shkruan vargje që bëheshin britmë. Ishin pikërisht poetët që guxuan të thonë të pathënat, të dëshmojnë të ndaluarën, të shkruajnë të ndaluarën – dhe për këtë, u përndoqën, u burgosën, u shpërfillën, u përjashtuan nga drita. Fjalët e tyre u trajtuan si rrezik, si kundërshtarë të rendit të imponuar, sepse ato sillnin me vete një të vërtetë që nuk mund të fshihej nën censurë.

Në kohë të errëta, kur rrugët e së vërtetës ishin të bllokuara, kur shpresa dukej si një ëndërr që mezi mbahej gjallë, ishin vargjet e poetëve që ndriçonin si pishtarë. Ata u bënë digë, një lloj mbrojtjeje shpirtërore, në rrjedhën e dhunës dhe padrejtësisë. Vargu i tyre nuk ishte stoli, por qëndresë. Ai nuk ishte dekor, por mburojë.

Poeti nuk ishte vetëm krijues i ndjenjës, por mbartës i ndërgjegjes kolektive. Ai ishte kujtesa kur të tjerët detyroheshin të harrojnë, ishte zëri kur frika ia mbyllte gojën popullit, ishte shkruesi i pathënave në kohë kur çdo fjalë kontrollohej, peshonte, ndiqej.

Dhe pikërisht sepse guxuan të shkruajnë për lirinë kur ajo ishte ende një ëndërr, për të vërtetën kur ajo ishte e rrezikshme, për dashurinë ndaj atdheut kur kjo cilësohej si faj, poetët u kthyen në shënjestër. Por me gjithë persekutimin, ata nuk u shuan – përkundrazi, u bënë më të thellë, më të nevojshëm, më të pavdekshëm. Sepse fjala e tyre jetoi përtej burgut, përtej heshtjes, përtej kohës. Dhe është ajo fjalë që sot na ndriçon rrugën e kujtesës.

Nuk mund të shkruash për gëzime, kur në rrugët e vendit tënd heshtja peshon më shumë se fjala, dhe qielli duket i ulët nga psherëtimat e një populli që jeton në robëri. Nuk mund të këndosh për lule, ndërkohë që toka është e lagur nga lotët, dhe fryma e lirisë mungon si një pranverë që vonon të vijë.

Kur populli yt vuan, kur sytë e njerëzve janë të lodhur nga pritja, kur zemrat mbajnë dhimbje që nuk gjendet në asnjë fjalor – atëherë edhe poezia ndryshon. Ajo nuk është më një lojë me ritmin apo një stoli e bukur për fjalën. Ajo bëhet mjet që përçon ndjesinë kolektive, një pasqyrë e shpirtit të plagosur të një kombi. Dhe ndër të gjithë, është poeti ai që e ndien këtë dhembje më rëndë se kushdo tjetër.

Poeti është si një enë që përthith dhimbjen e kohës së vet, që rri me veshin në tokë dhe dëgjon rrahjet e zemrës së popullit. Ai nuk e ka luksin të shkruajë për lumturi të kota, kur përreth çdo gjë flet për mungesë, për shtypje, për plagë. Ai bëhet zë, bëhet fjalë, bëhet kujtesë. E skalit dhembjen në vargje, e derdh dhimbjen në poezi si të ishte një monument për ata që nuk mundën të flasin, si një thirrje për ata që nuk mundën të dëgjohen.

Sepse kur liria mungon, poezia s’mund të jetë thjesht një strehë e ëndërrt. Ajo bëhet flamur. Bëhet britmë. Bëhet ngushëllim dhe thirrje njëkohësisht. Dhe poeti – ai që mban në shpirt dhimbjen e të gjithëve – është ai që, me penën e tij, ndërton një histori ndryshe, më të vërtetë se çdo dokument: historinë e ndjenjës së një populli të robëruar, që ende shpreson, që ende reziston, që ende beson se fjala mund të sjellë dritë.

Me rrjedhën e kohës, si hije që shtrihet mbi letër, shkruhen edhe poezitë. Nuk lindin në boshëllëk, por në zemrën e përjetimit – aty ku koha nuk është vetëm kalendar, por kujtesë, plagë, shpresë dhe mall i papërshkrueshëm. Vargu im është bijë e kohës sime, është gjurmë e asaj që kam parë, ndier, humbur dhe dashur.

Në poezinë time ka dhembje – ajo dhembje që s’e lëshon shpirtin lehtë, që vjen nga mungesa, nga pritja e gjatë, nga humbjet që nuk u harruan. Është një dhembje që nuk bërtet, por pulson në heshtje, si zemër që rreh për më shumë sesa vetëm për veten. Ka mall – për ato çka s’i kemi pasur kurrë si duhet, për tokën e bukur e të plagosur, për fjalët që nuk mundëm t’i themi, për fytyrat që mungojnë, për zërat që koha i ka mbytur por jo fshirë.

Ka dashuri – për vendin tim, për fëmijën që rritet në pritje të një dielli më të butë, për nënën që ruan shpresën si një zjarr të vogël nën hi. Ka dashuri për lirinë – atë liri që dikur na mungonte, që e përfytyronim si një ëndërr të largët dhe që sot e përjetojmë me kujdes, si diçka që s’mund të merret e mirëqenë.

Në vargjet e mia ka nga të gjitha nga pak – sepse jeta vetë është një përzierje e çuditshme ndjenjash që s’mund të ndahen me thikë. Si një mozaik i krijuar me copëza shprese, dhimbjeje, gëzimi të përmbajtur e malli që nuk shuhet. Poezia ime është si vetë jeta: e mbushur me fije të holla të emocioneve, të gërshetuara me kujdes nga koha dhe përvoja, si një pëlhurë që rrëfen historinë time dhe të vendit tim, pa bujë, por me të vërtetën e heshtur që vetëm fjala e ndjerë mund ta bartë.

Rima, për mua, është një mjet që përdor rrallë – si një ngjyrë që i shkon vetëm disa pikturave të caktuara. Zakonisht, ajo shfaqet në poezitë që ua kushtoj fëmijëve – sepse bota e tyre kërkon ritmin e ëmbël të tingullit, kërkon melodinë që të rrëshqasë si këngë mbi buzëqeshjen e pafajshme. Por në poezinë time të përditshme, rima nuk është qëllim. Është ndjenja ajo që udhëheq, mendimi i lirë që gjen formën e vet pa pasur nevojë të lidhet me tinguj të përsëritur.

Edhe sot, pas gjithë këtyre viteve krijim, nuk e nis kurrë një poezi me mendimin se gjithçka tashmë dihet. Përkundrazi – vazhdoj ta kërkoj fjalën e duhur me përkushtimin e një nxënëseje që është gjithmonë në fillim. E kam ende pranë fjalorin, dhe jo një, por shumë – për të gjetur sinonimin më të përçueshëm, metaforën më të përftuar nga ndjenja, simbolin që hap portën drejt kuptimit të thellë. Gjuha është një pasuri e pashtershme, një oqean me mijëra perla të fshehura – dhe unë, si një zhytëse e fjalës, zbres në thellësi për të gjetur atë që nuk qëndron në sipërfaqe.

Në shkrimin tim ka një kërkim të pandalur – për kuptimin, për bukurinë, për ndjesinë që nuk thuhet dot drejtpërdrejt. E prandaj përdor metafora, simbole, figura që nuk e shprehin fjalën thjesht, por e ndriçojnë nga këndvështrime të reja. Sepse fjala, për mua, nuk është thjesht komunikim – është ndërtim, është formë që i jep jetë brendisë sime. Dhe çdo varg që shkruaj, është një fjalë e gjetur me dashuri, me durim, me mall për bukurinë që gjuha e pastër dhe e thellë mund të sjellë.

Unë nuk e kërkoj zbukurimin për hir të formës – por sepse ndjenja ime meriton të thuhet me fjalën më të saktë, më të ngrohtë, më të gjallë. Dhe ndoshta, pikërisht për këtë arsye, poezia mbetet për mua një udhëtim që kurrë nuk përfundon.

Stili im është i lirë në rrjedhje, i qartë në qëllim dhe i kuptueshëm në përmbajtje – por ndoshta pak i mbyllur, si një dritare që lejon dritën të hyjë, por nuk hapet krejtësisht. Dhe kjo nuk është rastësi. Është një pasojë, një jehonë e një kohe të rëndë, kur fjala nuk ishte vetëm fjalë, por rrezik; kur e vërteta duhej të thuhej me nënkuptime, dhe mendimi i lirë mbështillej me kujdes në simbole, që të mos digjej para se të arrinte tek lexuesi.

Jetuam një epokë ku më shumë flisnim me sy, me gishta, me heshtje, se sa me zë të lartë. Ishim të detyruar të përdornim gjuhën e dyfishtë, si në një lojë të rrezikshme me hijet që na ndiqnin. Përgjuesit nuk ishin trill letrar – ishin realiteti ynë i përditshëm. Fjalët tona regjistroheshin jo për t’u kujtuar, por për t’u përdorur kundër nesh. Dhe kështu, mësuam ta shkruajmë të vërtetën jo me të drejtpërdrejtë, por me urtësi. Ezopi, me fabulën dhe kodin e tij të fshehur, nuk ishte më thjesht një autor i lashtësisë, por një mësues i heshtur për të gjithë ne. Shkolla e Ezopit nuk ishte zgjedhje – ishte mbijetesë.

E çuditshme dhe ndoshta paksa tronditëse është se, edhe sot, kur muret që na rrethonin janë rrëzuar, e kemi ende të vështirë të lirohemi nga ajo ndjesi. Si një plagë që është mbyllur por ende dhëmb kur e prek, kujtesa e censurës na ndjek – e padukshme, por e pranishme. Edhe kur shkruajmë lirshëm, diku brenda nesh mbetet një zë që na kujton të jemi të kujdesshëm, të mos themi gjithçka, të ruajmë diçka për vete.

Ndoshta ky është edhe thelbi i stilit tim: liria e ndjeshme, qartësia që flet me maturi, kuptueshmëria që fton për thellim, por gjithmonë me një portë që mbetet e mbyllur gjysmë – jo nga frika, por nga përvoja. Sepse kush e ka njohur heshtjen e detyruar, flet ndryshe edhe kur ka të drejtën të flasë. Dhe ndoshta, pikërisht në atë përmbajtje të heshtur, lind forca më e thellë e poezisë sime.

GM: Çfarë ju frymëzoi të shkruani dramën 'Hadi', dhe çfarë mund të na thoni rreth motivit dhe mesazhit të romanit 'Nata pa kornizë'?

SB: Po, është e vërtetë – një pyetje që shpon drejt në zemër të asaj që duhet thënë. Dramën "Hadi" nuk e shpika unë – ajo u shkrua vetë nga koha. Një kohë që nuk kishte nevojë për shumë fjalë për të dëshmuar egërsinë e saj, sepse e fliste vetë me heshtje të rëndë, me frikë të ngjitur pas çdo shikimi, me një errësirë që zgjatej edhe kur dielli ishte lart.

Ishin kohë të liga, të ashpra, pa mëshirë për mendimin ndryshe, për fjalën që donte të thoshte diçka më shumë se sa lejohej. Dhe në ato rrethana të ngufatjes, njeriu vinte përballë një zgjedhjeje të brendshme që s’kishte shumë rrugëdalje: ose duhej të shkruaje, të nxirrje jashtë atë që të digjte brenda – ose rrezikoje të çmendeshe, të shuhej brenda teje drita e arsyes.

Shkrimi, në ato ditë të leshta, nuk ishte luks, as përpjekje për lavdi, por nevojë jetike – si frymëmarrja për të mbijetuar në një atmosferë që përndryshe të mbyttë. Fjala bëhej strehë, bëhej dritare e vetme në një dhomë pa dritë. Dhe "Hadi" u shkrua si një britmë e mbledhur ndër vite, si një shfryrje e butë e një shpirti që nuk mund të rrinte më në heshtje.

Ishte koha ajo që e udhëhoqi dorën, ishte trysnia e padukshme ajo që e formësoi çdo rresht, ishte plagosja kolektive ajo që i dha dramës frymën e saj të thellë. Sepse kur gjithçka përreth ishte e shtypur, fjala e shkruar bëhej mënyra e vetme për të mos humbur veten, për të mos u shkrirë në errësirën që të rrethonte.

Dhe kështu, "Hadi" nuk është vetëm një dramë – është dëshmi e një kohe, një mbijetese përmes fjalës. Një dëshmi që, nëse nuk do të ishte hedhur në letër, do të ishte tretur në heshtje, e me të, edhe një copë e së vërtetës sonë.

Ishte një kohë kur heshtja nuk ishte zgjedhje, por imponim. Një errësirë e trashë ishte shtrirë mbi të gjitha institucionet tona – kulturore, shkencore, artistike. Ato që dikur ishin vatër jete dhe krijimi, ishin mbyllur, heshtur, shuar. E ato pak që ende mbanin derën hapur, nuk ishin më të udhëhequra nga fryma e artit apo mendimit të lirë, por nga hijet e "rojtarëve të Hadit" – të verbër ndaj dritës dhe të etur për kontroll.

Në atë përndjekje të gjithanshme, në atë heshtje që nuk ishte më thjesht mungesë zëri por mungesë shprese, ndodhi diçka që më preku thellë. Një aktore e njohur, një grua me shpirt të ndjeshëm dhe zemër të guximshme, që vetë po e përjetonte thellë këtë errësirë ngufatëse, trokiti në derën time. Kishte ardhur pa frikë, me sytë që kërkonin më shumë se dritë – kërkonin fjalë. Me zërin që mbante brenda dhembjen, por edhe zjarrin për të mos heshtur më, më tha: “Shkruaj diçka të bukur. Diçka që mund të çohet në teatër.”

Ishte një kërkesë që nuk vinte nga një nevojë artistike, por nga një domosdoshmëri shpirtërore. Sepse të shkruaje në atë kohë, të shfaqje një dramë në skenë, ishte si të sfidoje errësirën me një qiri. Teatri – ai tempull i fjalës dhe shpirtit – ishte nën okupim. Nuk ishte më vendi i lirë ku fjala merrte fluturim, por një skenë e rrethuar nga sy që të vëzhgonin, nga censura që peshonte mbi çdo fjalë si teh i padukshëm.

Dhe megjithatë, ajo aktore kërkonte të fliste, të luante, të rrëfente një të vërtetë – qoftë edhe përmes një alegorie, një metafore, një simboli të fshehtë. Ajo kërkonte artin si mjet për të mbijetuar, për të protestuar, për të mos u tretur në heshtje.

Ishte një çast që nuk mund të kalohej pa përgjigje. Dhe unë e ndjeva se fjala ime duhej të bëhej pjesë e asaj përpjekjeje të heshtur, por të guximshme, për ta mbajtur gjallë shpirtin e një populli edhe kur çdo dritë dukej e fikur. Sepse në atë kohë, të shkruaje për skenën ishte një akt rezistence. Dhe të kërkoje një tekst për në teatër, ishte një thirrje për jetë.

Dhe ashtu, si në çaste të rralla kur shpirti dhe koha bëhen një, më erdhi muza. Erdhi pa zhurmë, por me forcën e një domosdoshmërie të brendshme që nuk pranon më vonesë. E përfundova dramën “Hadi”, një vepër që prej kohësh më sillej ndër mendime, më prekte gishtat sa herë merrja penën, por që ende nuk kishte gjetur formën e saj përfundimtare. Ishte një dramë që kishte lindur në heshtje, në dhimbje, në pritje – dhe më në fund, ajo mori frymë.

Mikja ime e dashur, ajo që më kishte shtyrë me butësi drejt këtij akti krijues, e mori dorëshkrimin në duar me një ndjenjë ngazëllimi të përmbajtur. E lexuam bashkë, ndamë rolet me kujdes, me dashuri për secilin personazh, sikur t’u jepnim jetë jo vetëm përmes fjalës, por edhe përmes trupit, zërit, shpirtit. Kemi imagjinuar skenën, lëvizjet, dridhjen që do të sillte fjala e ndaluar në një vend ku liria ishte ende vetëm një etje.

Por jeta, në atë kohë të mbështjellë me hija të padukshme, nuk lejonte gjithmonë realizimin e ëndrrave – sidomos atyre që guxonin të shfaqnin të vërtetën. Drejtori i teatrit, një njeri i rënduar nga përgjegjësitë dhe ndoshta edhe nga frika, nuk pa tek drama një vepër artistike, por një kërcënim të heshtur. Nuk ishte fjala që e trembi – ishte kuptimi që fshihej pas saj, mes rreshtave, në ato që nuk thuheshin me zë, por që jehonin me forcë në ndërgjegje.

Dhe ashtu, ndonëse drama ishte gati dhe ne të dyja të mbushura me zjarrin e një projekti që kishte lindur nga zemra, nuk u ngjit në skenë. Përkundrazi, na u desh të shpëtonim vetë – pa lëndime të mëdha, por me një tronditje që mbeti gjatë në kujtesë. Ishte si të ecje buzë një gremine të padukshme, ku çdo hap mund të të rrëzonte.

Por edhe pse nuk u shfaq, “Hadi” nuk u shua. Sepse ka vepra që, edhe kur nuk ngjiten në skenë, jetojnë – në heshtje, në kujtesë, në ndërgjegjen e atyre që e kanë ndjerë domethënien e tyre. Dhe ndoshta, ajo që nuk mund të thuhej me zë, vazhdoi të jetohej përmes heshtjes, si një dramë që e shkroi jo vetëm autori, por vetë koha.

Drama u botua… por jo atëherë kur ajo duhej, jo në kohën kur lindi, por vetëm më pas, kur errësira filloi të tërhiqej nga faqet e kohës dhe drita – ajo e vërteta, drita e lirisë – filloi të depërtojë, ngadalë por e sigurt, në skutat e një realiteti të përvuajtur. Ishte atëherë, vetëm atëherë, kur fjala që dikur kishte qenë e rrezikshme, u kthye në dritë për t’u ndarë me të gjithë. Dhe drama, më në fund, pa dritën e botimit.

Kritikët e mirëpritën me vlerësim të lartë – jo vetëm për ndërtimin e saj artistik, por për peshën që mbante, për mesazhin që nxirrte nga plagët e një kohe të heshtur. Sepse “Hadi” nuk ishte vetëm një dramë – ishte një pasqyrë e një epoke, një shkundje e ndërgjegjes kolektive, një metaforë e asaj që përjetuam të gjithë: frikën, burgun, shtypjen, heshtjen e imponuar… dhe më në fund, ngritjen.

Brenda saj qëndron një mesazh i çmuar, i thellë, i paharrueshëm. Pavarësisht sa i fuqishëm ishte Hadi, rojat e tij, dhe shërbëtorët që i shërbenin verbërisht pushtetit – megjithë frikën që mbollën dhe kthetrat me të cilat përpiqeshin ta mbanin popullin në errësirë – nuk mundën të qëndronin përgjithmonë në fron. Sepse kur një popull ngrihet, kur zemrat e njerëzve bashkohen në një qëndresë të heshtur por të pamposhtur, asnjë Hadi nuk mund të mbijetojë.

Fuqia e dramës është pikërisht aty – ajo rrëfen se tirania, sado e fortë të duket shtylla e saj, rrëzohet kur përballë saj ngrihet vullneti i një populli. Dhe fjala – ajo që dikur ishte fshehur në sirtarë, që duhej të fshihej nga frika e përgjuesve – në fund bëhet vegël çlirimi. Sepse koha mund të vonojë drejtësinë, por nuk e ndal dot. Dhe fjala e ndjerë, ajo që vjen nga dhimbja dhe qëndrimi, e gjen gjithmonë rrugën drejt dritës.

Ndërsa romani “Nata pa kornizë” nuk është thjesht një titull i zgjedhur me kujdes – ai është vetë përkufizimi i çastit kur lindi. Sepse vërtet, ajo vepër u shkrua në një natë që nuk kishte kornizë, që nuk kishte kuadër, as qetësi, as formë – një natë e shqyer nga frika, e shkulur nga siguria, e mbështjellë me ankth dhe zjarr. Ishte nata e një largimi të dhunshëm, kur shtëpia nuk ishte më strehë, por cak i pasigurisë; kur Kosova vetë ishte përfshirë në flakë, e çdo zemër që rrihte për këtë tokë, digjej me të.

Nuk ishte një natë e zakonshme – ishte një natë që fshiu kufijtë mes ëndrrës dhe makthit, mes jetës dhe dëbimit, mes asaj çfarë ishte dhe asaj që nuk mund të parashikohej. Ishte një çast kur gjithçka dukej se po zhdukej: streha, libri, fjala, vetë identiteti. Por pikërisht në atë çarje të dhimbshme, fjala nuk u shua. Përkundrazi, ajo u mblodh si një thirrje e brendshme, si një klithmë që kërkonte formë për të mos u tretur në errësirë.

“Nata pa kornizë” është fryt i asaj nate – një natë që nuk përmblidhet dot në kufijtë e zakonshëm të kohës apo të letërsisë. Ajo është dëshmi e një shpërnguljeje, por edhe e një qëndrese. Është letërsi e lindur nga dhimbja, nga përjetimi i drejtpërdrejtë, nga tronditja që s’e lë njeriun të flasë, por që e detyron të shkruajë. Dhe në atë shkrim nuk ka stoli – ka të vërtetë, ka dhembje të gjallë, ka ankth që s’mund të shuhet veçse përmes rrëfimit.

Romani nuk është një strehë për të harruar, por një kujtesë për të mos heshtur. Ai mban në vete peshën e një populli të përzënë me forcë nga dheu i vet, dhe jehonën e një zëri që nuk pranoi të fshihej – as në ikje, as në flakë, as në natë. Sepse edhe kur gjithçka tjetër digjej, fjala, sado e brishtë, mbeti gjallë. Dhe nga ajo natë pa kornizë, ajo lindi – si dëshmi, si shpëtim, si rezistencë.

Po ndodhte një eksod biblik… por jo në faqet e shenjta të librave të lashtë, jo në tregimet e largëta të popujve të tjerë – ndodhte këtu, mbi dheun tim, mbi gjurmët e popullit tim. Një ikje masive, një shpërngulje që s’kishte as udhë, as mëshirë. Ishte një plagë e hapur që s’digjej vetëm në fushat e Kosovës, por në çdo zemër shqiptari që i shihte rrugët mbushur me gra, burra e fëmijë që iknin pa kthim, me sytë pas dhe me shpirtin përpara.

Ajo dhimbje më digjte shpirtin, si prush i mbetur nën lëkurë. Ishte një zjarr i brendshëm që nuk shihej, por të përvëlonte çdo ditë, në çdo frymëmarrje. Më digjte kur shihja fushat e atdheut tim, ato fusha që dikur mbillnin jetë e ngjyrë, tash të mbuluara me kërpudha zjarri, me bishta bombash, me rrënime. Flokë njerëzish – gra të moshuara, vajza, nuse – kërpnaja të shpërndara mbi tokë, si gjethe që stuhia i kishte rrëzuar pa mëshirë.

Fëmijët – o Zot, fëmijët! – sytë e tyre të mëdhenj, të uritur, endeshin rrugëve për një kafshatë, për një copë bukë që dikur ishte e sigurt në sofrat tona. Tani kërkonin një kodër, një qoshe toke ku të mund të ndaleshin pak, të pushonin – dhe ndoshta të ëndërronin pak bukë, pak paqe.

Fushat e bukura të atdheut – ato që për ne ishin vija të artit hyjnor – ishin kthyer në sheshe të dhunës. Bagëtitë endeshin të vetmuara, pa barinj, pa zëra njerëzorë, pa duar që i përkëdhelnin. Dhe ato – të pafajshme, të mbetura në mëshirë të fatit – i copëtonin bishat e luftës, kafshët e zeza të një kohe të çmendur, që nuk bënte dallim mes njeriut dhe kafshës, mes shtëpisë dhe fushës, mes shpresës dhe shkatërrimit.

Ishte një fund bote që ndodhte përballë syve tanë, dhe ne ishim brenda tij – dëshmitarë dhe viktima njëkohësisht. Dhe unë, në gjithë këtë katastrofë të përditshme, nuk kisha armë tjetër veç fjalës. Me të shkruaja, me të qaja, me të rezistoja. Sepse dhimbja nuk mund të rrinte pa zë. Duhej të bëhej varg, duhej të bëhej dëshmi – që bota të mos harrojë kurrë se, njëherë, një popull u përvëlua si në një eksod biblik… por nuk u shua.

“Nata pa kornizë” nuk ishte më vetëm titull, as vetëm metaforë. Ajo ishte bërë realitet i përditshëm, ishte shndërruar në frymë që përhapej si mjegull mbi çdo prag shtëpie shqiptari. Nuk kishte më dritare që të shihnin qartë, as dyer që të hapeshin me paqe. Çdo natë vinte pa formë, pa kornizë, pa kufij. Ishte një errësirë që nuk niste vetëm në mbrëmje, as përfundonte me agim. Ajo ishte bërë mënyrë jetese, ndjesi që mbërthente shpirtin, përditshmëri pa orientim.

Dhe unë, duke ikur nga zallamahia, nga zhurma e përzier me britma dhe heshtje që rrënonin më shumë se zëri, e përjetoja këtë natë pa kornizë në palcë. E ndieja si peshë që më binte mbi supe, si thirrje pa jehonë që më ndiqte kudo. Ikja me trup, por jo me zemër. Zemra ngelte pas, e lidhur pas shtëpisë, pas vendit, pas kujtimeve që tani po ndizeshin si fletë letre në zjarr.

Ishte e rëndë ajo ndjesi, e papërshkrueshme. Nuk ishte vetëm ikje nga dhuna – ishte rrëfim i brendshëm i një copëtimi të heshtur. Ikja me një pjesë të vetes, por një pjesë tjetër mbetej e gozhduar në vendin që po më përzinte. Dhe nata – ajo natë pa kornizë – nuk më ndiqte më vetëm në udhëtim, por më ishte ngjitur brenda qenies. Ajo më ndillte pas, më rikthehej në mendje edhe kur mendoja se kisha shpëtuar.

Sepse nuk ishte vetëm koha ajo që ishte zhveshur nga drita, por vetë jeta – e përkohshme, e pambrojtur, e pafjalë. Dhe në këtë realitet të përmbysur, çdo gjë e përjetoja më thellë, më ashpër. Fjalët më ishin shndërruar në plagë që duhej shkruar, ndjesitë – në dëshmi që s’mund të heshtnin. Dhe kështu, përmes ikjes, unë s’e lashë pas as vendin, as natën pa kornizë. I mora me vete – për t’i rrëfyer, për t’i shkruar, për të mos i harruar kurrë.

Pastaj, pas gjithë asaj zallamahie, pas natës pa kornizë që na ndoqi si hije nëpër fushat e ikjes, koha na gjeti në vendin e shqipeve – në trojet e një gjaku që na priti me krahë të hapur. Ishim refugjatë, të dëbuar, të regjur – por ende gjallë. Edhe pse fryma e jetës varej në një fije, edhe pse shpirti mbante mbi supe një dhembje të rëndë, kishim arritur… diku.

Por nata nuk ndalej. Ajo vazhdonte të ecte me ne si hija jonë, si një udhëtare e padukshme që na numëronte hapat. Ishte ajo që na shoqëronte kur përpiqeshim të flinim mbi dyshekë të huaj, kur heshtnim nëpër dhoma të mbushura me pasiguri, kur kërkonim nëpër sy të huaj një ndjesi të strehës që kishim humbur. Nata nuk ishte më vetëm errësirë fizike – ishte një ndjesi që hynte në çdo qelizë të qenies, një frikë e heshtur që çdo sekondë mund të ishte i fundit.

Çdo frymëmarrje ishte si një betejë. Çdo çast, e ndjeje se mund të shuhej gjithçka – se nga lodhja, nga frika, nga zbrazëtia, do të ngurtësoheshe përfundimisht, do të ktheheshe në një nuse guri: e heshtur, e palëvizshme, e përjetshme në dhembjen e vet. Sepse kur dhimbja kalon cakun e saj njerëzor, trupi nuk qan më – vetëm ngrin. Dhe ne, të lodhur nga udhëtimi, të plagosur nga largimi, jetonim në kufirin mes të qenit të gjallë dhe të shndërruar në kujtim.

E megjithatë, ishim aty. Edhe në heshtje, edhe në frikë, edhe në natë që s’kishte mbarim, sytë tanë kërkonin dritë. Dhe ndoshta, pikërisht sepse e prekëm buzën e greminës, mësuam të ecim më tej. Mësuam se edhe fryma, kur i afrohet fundit, ka forcë të kthehet në fjalë. Dhe fjala – si e vetmja që nuk ngrin – mbetet për të dëshmuar se edhe në vendin e shqipeve, ne mbërritëm jo vetëm me plagët tona, por edhe me historinë tonë të gjallë.

Por kthimi në Prishtinë – ai çast kur më në fund u ktheva në tokën time, në rrugët e njohura që dikur i lashë me lot në sy – ishte dita më e bardhë e jetës sime. Ishte si të dilje nga një tunel i gjatë e i errët dhe të shihje, pas kaq kohe, një dritë që nuk ishte më shpresë e largët, por realitet i prekshëm. Ishte dita kur fryma m’u kthye plotësisht, kur toka nën këmbë nuk më dukej më e huaj, por e imja, sërish.

Pastaj, me ngadalë, siç rrjedh një lumë që gjen shtratin e vet pas përmbytjes, nisa të shkruaj romanin “Nata pa kornizë”. E si të mos shkruaja? Si të mos përpiqesha t’i jepja formë asaj nate që s’kishte fund, që na përndiqte edhe në agim? Si të mos e rrëfeja atë që jetuam, atë që na preku në palcë, atë që ndoshta as koha nuk mund ta fshijë?

Edhe sot, e ndjej se nuk kam mbaruar. Ende duhet të shkruaj – më shumë, më thellë, më gjerë. Sepse ato kujtime nuk janë shuar. Ato kthehen shpesh, pa ftuar, në ëndrrat e mia. Më ngjiten në vetëdije si hije që nuk pranojnë të zhduken. Dhe kur i shoh – ato rrugë, ato fytyra, ato britma që më ndiqnin nga netët e ikjes – më duket, për një çast, se jam futur gabimisht në ëndrrën e dikujt tjetër. Është aq e pamundur për t’u besuar, aq e pakuptueshme për t’u jetuar, sa më ngjan si një histori e huaj… dhe megjithatë, është imja. Është e jona.

Ja, kjo është ajo që njerëzit e thonë shpesh me një nënqeshje të lehtë: jeta shkruan romane. Por në rastin tim, jeta jo vetëm që shkroi, por edhe më detyroi të shkruaj. Sepse kur realiteti është më i egër se imagjinata, fjala bëhet detyrim. Dhe unë e ndjej ende – në gjak, në kujtesë, në shpirt – thirrjen për të mos heshtur. Për të shkruar edhe atë që ende nuk e kam guxuar të them.

GM: Cilat janë sfidat më të mëdha me të cilat po përballen shkrimtarët në Kosovë dhe cili është aktualiteti letrar?

SB: Eh, shkrimtarët… ata, siç e kam thënë edhe më herët, janë profetët e një kombi – ata që i ndiejnë rrjedhat e kohës përpara se të bëhen lumë, ata që i zbërthejnë dhembjet kolektive dhe i kthejnë në fjalë që prekin shpirtin. E njëjta gjë mund të thuhet edhe për kolegët e mi – njerëz të përkushtuar ndaj fjalës, që i japin zë realitetit, kujtesës dhe ëndrrave tona.

Kemi shkrimtarë të mirë, dhe kemi disa që guxoj të them se janë pak më shumë se kaq – zëra të thellë, që e mbajnë gjallë dinjitetin e letërsisë sonë. Ata punojnë pa u ndalur, shkruajnë me pasion, dhe botojnë me përkushtim. Ka një zell të madh krijues, një lëvizje të gjallë që e ndien në botën letrare shqiptare – një etje për të thënë, për të ndarë, për të mos heshtur.

Por megjithatë… në gjithë këtë vrull, ka ende diçka që mungon. Shumëçka mbetet për t’u dëshiruar – jo vetëm në cilësinë e botimeve, por ndoshta edhe në kujdesin që i kushtohet thellësisë së mendimit, peshës së fjalës, përzgjedhjes së temave që lënë gjurmë. Letërsia jonë ka zë, por ndonjëherë i mungon heshtja që thellon kuptimin; ka ritëm, por ndonjëherë i mungon ndalesa që ndriçon ndjenjën.

Shkrimi i sotëm kërkon më shumë sesa prodhimtari. Kërkon kujdes të brendshëm, kërkon përulësi përpara fjalës, kërkon përpjekje për të qëndruar jo vetëm brenda kohës, por edhe mbi të – siç bëjnë shkrimtarët e vërtetë. Prandaj, ndërsa gëzohem për zërat që ngrihen e librat që botohen, ndiej ende nevojën për një thellim të mëtejshëm, për një përgjegjësi më të madhe ndaj fjalës dhe lexuesit.

Sepse të shkruash nuk është vetëm të ndërtosh faqe – është të ndërtosh ura. Dhe ndoshta, më shumë se kurrë, kemi nevojë për ura që na çojnë te vetja, te e vërteta, te ajo që mbetet përtej zhurmës së përditshme.

Kemi Lidhjen e Shkrimtarëve të Kosovës, këtë institucion që në kohët më të vështira, kur fjala kishte më shumë peshë se buka dhe më shumë rrezik se armët, luajti një rol thelbësor – jo vetëm në fushën e letrave, por në të gjitha shtresat e jetës kombëtare. Ishte një strehë për mendimin, një tribunë për qëndresën shpirtërore, një vatër ku poezia bëhej lutje, rrëfim, protestë dhe shpresë.

Por tani, në kohën kur jemi të lirë, kur kemi dalë nga terri dhe frymojmë si një komb që më në fund ka zë të vetin, na mungon shumëçka. Po, kemi lokalet tona, kemi një vend ku mblidhemi, një hapësirë fizike që mban emrin e Lidhjes – por ajo nuk mjafton. Sepse letërsia nuk jeton vetëm në mure. Ajo kërkon jetë, gjallëri, mbështetje të vazhdueshme për të lulëzuar.

Kryesia punon me përkushtim. Organizohen takime të rregullta, tubime letrare, debate me shkrimtarë për tema me peshë, shkëmbehen ide dhe krijohet hapësirë për zërat e rinj. Ekziston vullneti, ekziston dashuria për fjalën dhe për letrën shqipe. Por mungon ajo që shpesh fjalës i jep mundësinë të mos mbetet vetëm në letër – mbështetja financiare.

Sepse, pa përkrahje të mirëfilltë, shumë ide mbeten ëndrra të pa përmbushura, shumë libra mbeten në dorëshkrim, shumë zëra nuk arrijnë të dëgjohen. Letërsia jonë ka nevojë për një shtysë që ta nxjerrë nga rrethi i ngushtë dhe ta bëjë pjesë të gjallë të shoqërisë sonë. Ka nevojë për një vizion që e sheh kulturën jo si zbukurim të përditshmërisë, por si themel të qëndrueshmërisë kombëtare.

Prandaj, ndërsa kujtojmë me krenari rolin madhor që ka pasur Lidhja dikur, ndjejmë edhe nevojën urgjente për t’i dhënë asaj krahë të rinj. Që të mos mbetet një simbol i së kaluarës heroike, por të bëhet një motor i së ardhmes krijuese. Sepse pa fjalën e kultivuar, pa mendimin që sfidon, pa letërsinë që frymëzon, një komb është i lirë në trup – por ende i robëruar në shpirt.

Prof. Dr. Shyqri Galica, Akademik Rexhep Qosja, Simboli i rezistencës Kombëtare Adem Demaçi, Prof. Dr. Sabile Keçmezi-Basha, Shkrimtari Abdyl Kadolli, Prishtinë 2010

Asnjëherë nuk është mjaft. Sa herë mendojmë se kemi bërë diçka, se kemi arritur një hap përpara në shërbim të fjalës së shkruar dhe të shkrimtarëve tanë, përballemi me një mur tjetër: mungesën e mbështetjes, mungesën e stimujve të mirëfilltë për krijuesit tanë.

Na mungon përkrahja që do ta nxiste letërsinë të lulëzonte në liri, ashtu si dikur lulëzonte nën trysni. Po jetojmë kohë pa censurë, por shpesh edhe pa vëmendje. Dhe kjo heshtje, që vjen jo nga frika por nga neglizhenca, është ndonjëherë më e dhimbshme.

Revista, “Metafora”, është një përpjekje e bukur, një përpjekje që ka lindur nga pasioni, nga dëshira për të ruajtur dhe përhapur vlerën e fjalës. Por për fat të keq, nuk ka fonde të mjaftueshme që ta mbajnë atë të qëndrueshme dhe të gjallë në ritmin që meriton. Ata që botojnë në të – shkrimtarë, studiues, kritikë – e japin kontributin e tyre pa shpërblim, me vetëm një dashuri të pastër për letërsinë. Por a mund të kërkojmë vazhdimisht vetëm pasion? Edhe fjala e shkruar ka nevojë për përkrahje, për respekt konkret ndaj përpjekjes që ajo mbart.

Na mungon edhe mundësia për të organizuar orë letrare, për të krijuar ura mes lexuesit dhe autorit, për të bërë që fjala të frymojë jo vetëm nëpër faqe libri, por edhe në takime, në diskutime, në dialogë të gjallë – si brenda vendit, ashtu edhe jashtë tij. Letërsia jonë ka nevojë të udhëtojë, të dëgjohet, të ndahet me të tjerët, të dalë nga muret e vetmisë dhe të kthehet në pjesë të jetës publike.

Dhe kështu, ndërsa e dimë se kemi shumë zëra të vlefshëm, shumë mendime të ndritura, shumë shkrime që presin të dëgjohen – mbetemi të kufizuar. E kjo nuk është vetëm mungesë e mjeteve materiale. Është mungesë vizioni për rëndësinë e fjalës. Është neglizhencë ndaj asaj që ndërton themelin shpirtëror të një kombi.

Letërsia nuk kërkon luks. Kërkon vetëm hapësirë për të jetuar. Dhe atë hapësirë, nëse nuk e krijojmë bashkë, e humbasim të gjithë.

Nuk e kemi lehtë. Na mungon ajo që është më themelore për një jetesë të denjë kulturore: mundësia për të ftuar, për të mirëpritur, për të ndarë fjalën me të tjerët. Na mungon mundësia për të thirrur shkrimtarë që të na vijnë mysafirë, për të krijuar ura të reja miqësie e bashkëpunimi letrar, për të pasur takime ku fjala të kalojë nga goja në zemër, nga një krijues te tjetri.

E kemi festivalin “Drini Poetike”, një ngjarje e bukur, një festë e fjalës që përpiqet të ruajë gjallërinë në mesin e mungesave. Por çdo herë, para se të thërrasim poetët, duhet të ulemi e të mendojmë gjatë: kë duhet lutur këtë herë? Kush mund të na ndihmojë për të siguruar një drekë modeste, një vend për të fjetur, një udhëtim për të sjellë mysafirët tanë? Dhe kjo lodhje, kjo ndjenjë se po kërkojmë për diçka që duhej të ishte e natyrshme, e bën edhe më të rëndë përpjekjen tonë.

E kemi gjithashtu edhe takimin përkujtimor për Esad Mekulin, për atë burrë të madh të letrave shqipe që i dha zë një kombi në kohë të vështira, që ndërtoi ura përmes poezisë kur muret e heshtjes ishin të larta. Madje, kemi edhe një çmim që mban emrin e tij – një përpjekje për ta nderuar trashëgiminë, për të dhënë një mirënjohje të denjë për kontributin e shkrimtarëve tanë. Por çfarë japim në fund? Një fletë – një letër të thjeshtë me një falënderim të thellë, me fjalë të bukura, por pa mundësi për ta shoqëruar atë nderim me një vlerësim më konkret, më të merituar.

Sepse kultura jonë, përkundër përkushtimit të pashtershëm të shkrimtarëve tanë, shpesh mbetet në mëshirën e mundësive të vogla dhe mbështetjes së pamjaftueshme. Fjalët tona janë të mëdha, por mjetet tona janë të vogla. E kjo pabarazi ndjehet në çdo përpjekje – nga një organizim festiv, deri te një fletë mirënjohjeje që ndoshta meriton të jetë më shumë se letër: të jetë kujdes, të jetë vlerësim real, të jetë mbështetje për një jetë të tërë në shërbim të fjalës.

Por megjithatë, nuk ndalemi. Sepse dashuria për fjalën nuk njeh kufi. Sepse letërsia jonë, edhe kur mbështetet vetëm në shpirt, sërish gjen mënyrë të qëndrojë në këmbë. Dhe kjo është një mrekulli që e meriton më shumë.

Dhe për çudi – një çudi e ëmbël dhe e dhimbshme njëkohësisht – shkrimtarët tanë janë të kënaqur. Janë të kënaqur me aq sa kanë, ndonëse dinë mirë se sa shumë u mungon. Ata nuk ankohen zëshëm, nuk kërkojnë më tepër se sa dinjiteti i lejon, por vazhdojnë të punojnë me përkushtim, edhe në kushte që mezi mund të quhen kushte.

Si kryesi, me kryetarin në krye, nuk kemi lënë derë pa trokitur, nuk ka institucion që nuk e kemi vizituar, me dosje në dorë dhe shpresë në zemër, duke kërkuar një mbështetje që nuk do të ishte luks, por nevojë bazë për të mbajtur gjallë letërsinë. Premtimet kanë qenë të mëdha – fjali të rënda, premtime të stolisura me shpresë – por si shumëçka tjetër , në fund nuk doli gjë. Fjalët u shpërndanë si pluhur, dhe ne mbetëm me duar të zbrazura, por me shpirtin ende të mbushur me përgjegjësi.

E megjithatë, shkrimtarët tanë punojnë. Punojnë me atë çka kanë – me libra që i botojnë vetë, me fjalë që i shkruajnë në net të gjata pa dritë, me ngulmim që nuk shitet në asnjë treg. Ata janë një komunitet i vogël, por i madh në përkushtim, që bën të pamundurën të duket e mundur.

Në vend që të heshtin, ata shkruajnë. Në vend që të dorëzohen, ata krijojnë. Sepse fjala është forca e tyre, arma dhe shpresa e tyre. Dhe në këtë përkushtim të pashpjegueshëm me logjikën e zakonshme, fshihet madhështia e shkrimtarit shqiptar – që, edhe i papërkrahur, gjen mënyrën të ngrejë ura mbi të gjitha heshtjet dhe të mbajë gjallë shpirtin e këtij kombi.

Dhe kjo është, ndoshta, çudia më e bukur e letërsisë sonë.