Zija Çela: Kryevepra e pagabueshme

Kryevepra e pagabueshme

Nga Zija Çela

Në “Darkën e gabuar”, romani i ri i Ismail Kadaresë

Gjithnjë kam besuar se Kadareja, edhe në dekadën e fundit, po vazhdonte të shkruante libra të bukur, ku mungonin muskujt e mëparshëm davidianë, por shfaqeshin ca tendosje të holla, tendina e damarë të padukshëm, si dhe ca vegla të imta, plot precizion, që më parë s’kishin qenë krejt të vërejtshme në punishten e tij.

Dhe vjen tashmë “Darka e gabuar”, një roman madhor, përveçse i bukur e rrëmbyes, edhe i rëndësishëm, universalisht i rëndësishëm, letra shafitëse që i shtohen bibliotekës më selektive të botës. Kush ka pandehur se Feniksi ka mbaruar, le të besojë tani edhe tjetrën, ringjalljen nga hiri i vet.

“Darka e gabuar” është shkruar me shijen e pagabueshme të kryeveprës. Nuk po shprehem me klishetë qarkulluese se është roman që lexohet me një frymë, që ta mban frymën pezull apo të lë pa frymë. Them vetëm se është nga ata libra që, në të gjitha epokat, njeriu i qytetëruar ndihet me fat kur i lexon ende pa i dalë fryma.

Me gishtat e dorës numërohen tituj të tillë letrarë, ku ndihet sa i madh ka qenë ashku i autorit, vrulli, droja dhe njëkohësisht ngazëllimi prej aleluje, duke mpiksur në letër tërë atë mjegullnajë të rrokopujshme të parakrijimit. Asnjë shkrimtar serioz nuk e mban veten për Mesi, por mesazhet e më transhendentëve gjithnjë janë mesianike.

I shkruar në liri të plotë, ky libër i shëndetshëm, me një përmasë planetare, ngjan si një fillim prej së pari, ose si një vazhdim nga kulmet për të shënuar ndoshta kuotën më të lartë, pastërtisht më të lartë, midis kulmeve të Kadaresë. Një shkrimtar, sipas meje, nuk ka ku shkon më tej, më tej është gremina, dhe më lart është Zoti.

Nga çfarë asociacionesh përfshihen, nga çfarë përhitjesh të andejshme (andej ku hapësira s’ka kufij) dhe, më jetësisht, a shohin ëndrra shkrimtarët përpara se të shkruajnë një kryevepër? Duket sikur në një natë të lumnueshme, teksa autori flinte, dy fantazma kanë vajtur te shtrati i tij. E dyta, pështjellë me mjegull, është i Verbëri që nuk sheh çfarë bëhet, por megjithatë e di se çfarë do të ndodhë. Fantazma tjetër është përkulur te shtrati dhe atij që fle po ia shpraz një ëndërr në tru. (Ai që krijoi Pallatin e Ëndrrave është njëlloj i pambrojtur si nga shpërblimi, si nga hakmarrja e vizioneve të tij.)

Më pas, ka gjasa që i përgjumuri është ngritur dhe ka nisur të shkruajë dehshëm, pa e kuptuar nëse kishte parë në ëndërr Homerin dhe Shekspirin, apo ishin vetë tragjikët e mëdhenj që, jo në muret e Trojës dhe as të El Sinorit, por në një kështjellë të vjetër shqiptare u qe shfaqur në tym një i ngjashëm, vllam i bojëshkrimit, prijësi dhe princi i letrave Kadare. Ndryshe nuk ka sesi, në vijim, autori t’i vdesë ashtu të gjallët dhe t’i ngjallë ashtu të vdekurit. Dhe ndërsa sharmin shekspirian e mban krejt për vete, atë homerik e ndan me një bard, Vehip Qorrin.

Sepse Vehipi pa sy s’ka parë kurrë të gjallë, s’ka parë kurrë të vdekur, e megjithatë di atë që të tjerët nuk e dinë. Mund të pyesë dikush me supet ngritur, po homerizmi i autorit? E si mund të hiqemi të habitur, kur në mjaft libra të tij Kadareja ka parë atë që është e nënqiellshme dhe atë që është e mbiqiellshme, domethënë përtej syve. A s’jemi ne që, me dashje të mirë a me dashje të keqe, prej shumë e shumë vjetësh ia kemi identifikuar edhe shenjën e jashtme?

Dikur ishte nomenklatura e lartë komuniste që pikërisht këtë shkrimtar, para të cilit edhe dridhej e servilosej, me një ngrefosje horrash e thërriste prapa krahëve me nofkën Qorri, siç e thërrasin ende disa. Kush ka dashur të vërë vetulla, ka nxjerrë sytë, dhe jo ata të ballit, por atë të mendjes. Pikërisht me këtë sy, më depërtuesin e më largpamësin, sërish te “Darka e gabuar” e ka parë autori vendin tij si pjesë të botës, dhe botën si marrëdhënie me vendin e tij. Por kësaj here e ka ringjallur së vdekurish plotësisht atë të tretin, syrin homerik.

Ismail Kadare është mjeshtër i romanit shumëplanësh, çfarë e ka dëshmuar me kohë. Por në këtë masë të tkurrur teksti, asgjëkundi nuk ka punuar me kaq shumë fije njëherësh, për t’i ndërthurur pastaj si tela të zhveshur, plot kontakte e zjarrme. E megjithatë ia ka dalë t’i shtrijë përgjatë romanit si një kabllo solide, duke qenë vetë autori gjeneratori i rrymës dhe vetë njëkohësisht subjekti i shkarkesave të para. Në vetmi, mjeshtrat e mëdhenj durojnë pa u ndier atë, që të vegjlit i lemeris pa e provuar dhe nxitojnë t’i drejtohen publikut.

Kur flas për shumë fije, nënkuptoj edhe shumë hapësirë, edhe shumë personazhe në një konflikt planetar: Lufta e Dytë Botërore dhe më pas komploti botëror, vrasja e shefave të komunizmit kudo që ndodhën, duke nisur nga Stalini e duke grirë edhe tonin: “Ndërsa zhurma për atë që quhej si më i madhi përbetim i shekullit ishte botërore, hetimi vazhdonte në gati një të tretën e planetit. Ai zhvillohej në të njëmbëdhjetë shtetet komuniste, në njëzet e shtatë gjuhë, tridhjetë e nëntë dialekte, pa përmendur nëndialektet.

Rreth katërqind mjekë të mbyllur në po aq biruca ndodheshin në hetim të pandërprerë. Në asnjë prej birucave nuk merrej vesh ajo që ndodhte përjashta, ashtu si jashtë s’dihej asgjë për birucat. Guva e Shanishasë nuk ishte veçse njëra prej tyre.” (Fq. 145)

Një i ka mjaftuar shkrimtarit, një kanxhë për ta vërtitur globin dhe për ta projektuar epokën. E ky çengel do të këputej po të ishte prej çeliku të rendomtë, por mban se ka përbërje idealiste, siç është ajo e darkës së gabuar. Tamam në këtë darkë, prej ku do të dalin dhe linjat e tjera, fillon të nyjëtohet konflikti. Doktor Gurameto i madh, bash në ditën kur pararoja gjermane hyn në Gjirokastër, fton në druvezë ish-shokun e shkollës, kolonelin Fritz von Schëabe, tashmë komandant regjimenti tankesh, me katër plagë, mbajtës i Kryqit të Hekurt.

Një gjerman që e ka njohur nga afër dhe e ka dashur një shqiptar, që është mahnitur nga rrëfimet e mikut e të udhëtarëve të huaj, që vjen me vizionin e besës, mikpritjes, dokeve tradicionale të shqiptarëve, por që është goditur teksa hynte në qytet, është prerë në besë dhe, gjatë darkës me muzikë e shampanjë tek mikthirrësi, kërkon që gjaku të shpaguhet shumëfish sipas kanunit të Lek Dukagjinit dhe ligjit teuton.

Ka aq shumë ngjeshje tensioni në këtë darkë, si ngjeshja bërthamore. I gjithë teatri i luftës së përbotshme vjen e kondesohet tek dy personazhe që, për një metaforë shkapërcyese, mund të quhen edhe Akili e Patrokli. Por, siç ngjet në epokën moderne, Akili ka pak nga Patrokli dhe Patrokli pak Akili. Jo rastësisht do të dalin të dy të dyzuar, njëri apokrif nën pelerinën e Klaus Hemf-it, tjetri në shëmbëllesën e binjakut iluziv, doktor Gurametos së vogël. Zot na ruaj, çfarë rrebeshesh do të lëshohen mbi kokat e tyre dhe prej tyre.

Në këtë konflikt vetëm sa përmenden disa shefa shtetesh dhe prapëseprapë, duke pasur protagonistë njerëz të zakonshëm, bien shtete, ndërrojnë epoka, ndodhin gjëma të mëdha, krusma sodomike dhe individuale, ca tmerre mbi tmerre që na kapërcejnë të gjithëve. E megjithatë bërthama të tilla misterioze, si tharmi i këtij libri, mbijetojnë. Një roman ku të ngjan se bota është aq e vjetër, me njerëzit, me ndjesitë, me luftërat, me doktrinat, me sistemet, me rrotullamat e fatit, me kohën plus e minus, deri dhe me veglat e torturës, aq sa moderniteti nuk qenkësh veçse një napë e mbishkruar, që i shtohet palimsestit të historisë.

E kështu lexuesi përjeton një pjesë të përjetësisë. Dhe kjo ndodh për meritën e meritave, në rastin kur shkrimtari ngrihet në nivelet më të epërme. Ismail Kadareja i është larguar së jashtmes, së zhurmshmes, betejës me murtaja e mitrolozë, për të kaluar në përballjen vigane të metafizikës, atë të shurdhtën dhe më aftgjatën. Personazhet kryesore të tij, aq të prekshëm, aq të besueshëm, prej kockash e mishi njerëzor, vijnë njëkohësisht si konvenca, shkrimtari i ka shndërruar në soma pneumatikon, në trupa frymorë ose shpirtërorë, shkurt, u ka dhënë lëndë të paasgjësueshme.

“Darka e gabuar” ta çon mendjen vetiu te “Kronikë në gur”, prandaj mund të quhet si kronika e dytë gjirokastrite, por kjo është krejt në tunxh, tunxhi i mbledhur i botës, ta jep në kokë dhe fillimisht sikur të mbyt. Një roman i frikshëm e madhështor, që sikur flet njëkohësisht në disa gjuhë, por gjithandej me një tis të pandashëm albanologjik. Kadareja tregohet i çlodhur, i vetëpërtërirë dhe i vetëmjaftueshëm, rinovues e përplotësues (deri në ballafaqim) me libra të tjerë të korpusit të tij narrativ.

Ndonëse i maturuar deri në qelizë dhe trillan deri në “shkallim”, ky roman ia kalon edhe sinqeritetit të Kronikës së mëparshme, sepse këtu kronika fiton tjetër peshë, ajo hapet, shtrydhet, kalon prapë në gjithëpërfshirje dhe, duke u bërë mizore në bukuri, as nuk fsheh dhe as kursen askënd, madje vetë Kadarenjtë, ndaj të cilëve ka aludime inteligjente por edhe referenca të pamëshirshme.

Nga akuarelet e paharrueshme të “Kronikës në gur”, te “Darka e gabuar” kalohet në pëlhurën e madhe, ku punohet me skatull dhe bojëra të rënda, plot e përplot me vaj të hyjnueshëm, si te “Darka e fundit” e Leonardo Da Vinçit. Gjatë gjithë rrëfimit, pa e kuptuar mirë se nga vjen, ekziston një burim drite gati-gati e padurueshme për sytë, prandaj kalon përbrenda, atje, ku si rrallë përndriten thellësitë nënujore, ndriçohen humbellat e nënvetëdijes.

Dhe në çaste të tilla të vjen të buzëqeshësh, të qash dhe të çmendesh. Për ndryshe, të shërohesh duke iu rikthyer të tre librave bashkë, krejt triptikut, sepse dy kronikat kanë në midis Sokakun e të marrëve. Është vetëtima e shkurtër e gjeniut që, si çdo vetëtimë që nuk zgjat, prapëseprapë e ndan mëdysh qiellin e vet.

Përmenda diku ashkun e të shkruarit, por ka edhe ashk të lexuarit, ky shënim aty bazohet. Ashku i leximit është ajami i lirisë dhe i shijimit vetjak, formati në proces kur më tepër ndien dhe të pëlqen të ndiesh, sesa të mendohesh. Nuk do të jem pishman pse “e kam tepruar”, siç do të thonë çuditërisht disa bashkëkombas, pishman jam për çfarë nuk thashë. Lashë shumë shenja pa përmendur, ndër to dhe një rubin shkëlqimtar, me të vërtetë një xhoel, siç është episodi me hebreun Jakoel.

Por koha nxiton, po vjen ora që gazeta të shkojë në shtypshkronjë. S’më mbetet veçse një ngushëllim: heshtja para shenjave të vuajtjes që ka arti i madh dhe që, si për dëshmim se është i tillë, sikur shpërbëhet kur merret në analizë. Thua të jetë i paprekshëm?!

Nëse Ismail Kadare po shfaqet si shkrimtari më i madh i kohës sonë, kjo mbetet relative. Por mund të pohohet përgjigjja se koha e sotme botërore ka gjetur Zeusin e letrave te Kadareja. Olimpi, me sa duket, është zhvendosur në Tiranë.