Lirio Nushi: "O e bukura more"

"O e bukura more"

Nga Lirio Nushi

Historia e nje kenge shqiptare 600-vjecare

Kjo kenge mergimi, kaq e njohur dhe e dashur jo vetem per arbereshet, por edhe per arvanitet e Greqise dhe shqiptaret e te gjitha trevave, permban ne vetvete pothuajse gjithe sekretin historik te krijimit te fshatrave te arberesheve te Italise.

Por shume pak e dine se kujt i kushtohet... !

MORE ! - eshte nje pasthirrme... ?, eshte nje vajze e bukur... ? - JO!

MORE, - eshte Peloponezi i sotem i Greqise! Nje treve e madhe te ciles greket i kane ndryshuar emrin nga MORE ne PELOPONEZ, dhe kenga "O E BUKURA MORE", memorizon kujtesen dhe mallin e nje atdheu te humbur, eshte nje toponim i ketij vendi nga ku u larguan shumica e arberesheve te sotem te Italise.

Kjo eshte ndoshta kenga me e vjeter shqiptare qe mbetet e gjalle akoma edhe ne ditet tona e qe vjen te na rrefej nostalgjine e madhe, por dhe sekretin historik te krijimit te komunitetit arberesh te Italise.

I vetmi dokument i kesaj kenge per here te pare eshte materiali qe gjendet ne librin e shkruar nga filologu arberesh Dhimiter Kamarda (1821-1882), ne vitin 1866. Ne kete liber eshte publikuar per here te pare teksti i kesaj kenge i shkruar ne shqip, por me alfabet grek.

Teksti burimor-popullor me ritem tresh i vetmi version dhe tekst origjinal i kenges "O E BUKURA MORE", por nuk dihet se kush arberesh i kendoi per here te pare keto vargje kaq te thjeshta por qe mbeten gjalle dhe kendohen po me te njejten dhimbje edhe sot. Botim i ketij libri u realizua ne Itali ne vitin 1866 nga shtepia botuese "F.Albergueti E.C.". Ai mban si titull: "Appendice al Saggio di Grammatologia Comprata Sulla Lingua Albanese", pergatitur me shume kujdes nga filologu arberesh Dhimiter Kamarda (1821-1882).

LARGIMI

Por si dhe pse u larguan arbereshet e sotem nga trojet e tyre, nga Moreja (Peloponezi sot), dhe nga Arberia (Shqiperia sot), si u krijuan katundet arbereshe ne Italine e Jugut?

Me renien dhe pushtimin e Koronit (1534), kala qe ndodhet edhe sot e kesaj dite ne More (Peloponezi i sotem ne Greqi), perandori Karli i Trete, i dha urdher Kapitenit Andrea Doria te marri greke dhe arvanit-arberor nga Moreja, dhe t'i coje ata ne Italine e Jugut. Kjo perben ne te vertete fillimin e krijimit e fshatrave arbereshe, por edhe greqishtfoles te Italise se Jugut. Ne keto momente te shpernguljes se tyre, arbereshet kenduan ndoshta per here te pare kengen "O E BUKURA MORE" me mall dhe vajtim.

Shqiptaret e pare qe vinin nga Arberia - Shqiperia sot - u vendosen ne Kalabri dhe ne Sicili, pas fteses se mbretit Alfonso i Trete te Aragones, behet fjale per luftetare shqiptare, te cilet u vendosen perfundimisht dhe me familjet e tyre ne Kalabri dhe Sicili per te ndihmuar perforcimin luftarak te Mbretit Alfonso ne perpjekjen e tij per te mbytur revoltat dhe levizjet e Andegavnonit kundra tij. Pra, krijimi i ketyre fshatrave kishte karakter ushtarak.

SKENDERBEU

Ne vitin 1461, vete Gjergj Kastriot Skenderbeu Kryezot dhe i plotfuqishem i Arberise (Shqiperia sot), me nje truproje te madhe dhe te forte luftetaresh shqiptare, do te luftonte ne perkrahje te Ferdinandit, djalit te mbretit Alfonso kunder Andegavnonit te Italise se jugut dhe princit te Tarontos, dhe per kete ndihme dhe perkrahje ushtarake si shperblim atij iu dhuruan dy feude ne Pulia te Italise. Kjo popullate e pasuroi dhe populloi pjesen e shkretuar te kesaj zone dhe njekohesisht e rrethoi ushtarakisht, duke krijuar keshtu nje pjese territoriale te mbrojtur.

Pak para vdekjes se Skenderbeut (1467), por kryesisht mbas vdekjes se tij (1468) dhe renies e pushtimit te Krujes nga Turqit (1478), nje turme e madhe shqiptaresh dhe ne kushte dramatike do te largoheshin per ne Itali dhe do te vendoseshin ne fshatrat tashme te ngritur shqiptare, duke krijuar njekohesisht dhe fshatra te reja.

Te tjere shqiptare u vendosen ne Italine e Jugut me urdhrin dhe bekimin e Skenderbeut, si dhe djalit te Joanit ne dy feudet e Pulias, qe i pati dhuruar Ferdinando ne Galatina (1845). Nje pjese tjeter shqiptaresh ndoqen nga pas Irini Kastriotin, e cila u martua me princin Bisingano ne Kalabri. Numri i kesaj popullate duhet te kete qene shume i madh, pasi krijoji nje zone perfundimtare me nje fizionomi te veten gjuhesore, kulturore dhe tradicionale, duke krijuar keshtu fshatrat e sotem arberesh te Italise.

Shqiptaret katolik te ardhur nga Shqiperia e Veriut, qe u vendosen ne Italine e Jugut, u pershtaten shpejt me gjuhen, kulturen dhe fene e vendasve italiane, ndersa shqiptaret qe kishin shkuar nga Shqiperia e Jugut dhe arvanitet-arberore te Morese qe nuk ishin katolik, por ortodoks, pavaresisht nga kundershtimet dhe imponimet e peshkopeve vendas italian, ruajten te vecantat e kultures dhe te zakoneve te tyre dhe fene e ritualin ortodoks bizantin, dallim i cili duket akoma edhe sot e kesaj dite. Duke bere qe besimi fetar ortodoks bizantin t'i dalloje ata nga vendasit.

GJUHA

Gjuha e shumices se Arberesheve te Italise ka shume ngjyrime dialektike, por si baze ka dialektin toske, qe flitet ne Shqiperine e Jugut dhe me te njejten ngjashmeri te gjuhes qe flasin arvanitet-arberore te Greqise. Prezenca e fjaleve greke eshte e pranishme dhe kjo ndodh per kohen e madhe te bashkejeteses se tyre me greket gjate perandorise bizantine. Shume prej kengeve arbereshe perputhen me Moren, dhe shume toponime te tjera ne keto zona sikurse Koroni, Nafplio, Korintho... etj.

Sot koha dhe ndryshimet kane bere te vetat dhe ne menyre te pashmangshme hapa te medhenj, por nuk kane mundur te zhdukin apo pluhurosin kete te vecante qe ka ky minoritet shqiptaresh arberesh, me gjuhen, traditat, kulturen, zakonet, legjendat e tyre, duke perbere keshtu tashme nje pasuri dhe turizem laografik per keto zona.
 

"O E BUKURA MORE"

'O e bukura More
ce kur te lje (lashe)
me nigje te pe
atje kam une zotin-tate
atje kam u memem time
atje kam u tim vella
'O e bukura More
ce kur te lje (lasce)
me nigje te pe.

Mbi 52 fshatra jane te regjistruara dhe te njohura institucionalisht nga shteti italian si minoritet shqiptar dhe dygjuhesh. Emrat e ketyre fshatrave sipas vendndodhjes jane:


NE KALABRI:

Firmoza
Dandalli
Garrafa
Karfici

Kasternexhi
Kejverici
Qana
Civeti
Purcilli
Fallkunara
Farneta
Ferma
Frasnita (fshati arberesh ku jeton studiuesi dhe patrioti i madh Antonio Belushi)
Ungra
Puheriu


NE BAZILIKATE:

Barilli
Zhura
Mashqiti
Shen Konstandini
Shen Pali


NE MOLISE:

Kembarini
Munxhufuni
Porkanuni
Ruri



NE PULJA:

Kazallveqi
Qefti
Shen Marcani

NE SICILI:

Kuntisa
Hora e Arberesheve
Sendastina

NE KAMPANJA:

Katundi

NE KALABRI:

Maqi (katundi i De Rades)
Marcidhza
Allimarri
Pllateni
Shen Vasili
Shen Benedhiti
Strigari (fshati i poetit te madh arberesh Zef Serembe)
Shen Mitri (qendra me e madhe kulturore e arberesheve, ku zhvillohet cdo vit festivali i kenges arbereshe)
Mbuzati
Shen Mertiri
Shen Kolli
Picilia
Shen Sofia
Spixana
Vakarici
Xingarona
Vina

SHQETESIMI

Gjuha e vjeter, c'do te behet?

Problematika qe ngrihet ne ditet e sotme eshte nese arbereshet duhet te ruajne te folmen e tyre te vjeter apo nje pershtatje me rikodimin e shqipes se sotme? Si, dhe kush mund te ndihmoje per mbrojtjen e ketyre vlerave dhe ketij thesari te pazevendesueshem me origjine dhe rrenje shqiptare. Sepse keto zona, edhe pse gjenden ne bashkejetesen e nje vendi qe ndodhet brenda komunitetit evropian, sikurse eshte Italia, vazhdojne te mbeten me te varfrat e Italise. Per me teper, investimet nga shteti italian per mbrojtjen e ketij thesari laografik jane te paperfillshme.