Resmi Osmani: Xhyraja

XHURAJA[1]

Sipas motiveve të poezisë “Fyelli”

Dhe ato kushtuar Çamërisë,të poetit

Agim Bajrami në librin”Ylberë pa lamtumirë.

Tregim nga Resmi Osmani

Vjeshtë e pare 1992, kufiri shqiptaro –grek.

Udhëtari i vetmitar, që ishte nisur për në Çamëri, rreshti së ngari.Dita ishte në të ngrysur.Në perëndim, dielli po ulej mbi shtratin e ujshëm të detit, për të fjetur i përkundur me ninullën e valëve. Kishte sosur e ndaluar në buzë të kufirit te shtegu ku kalonin klandestinët e që patrullohej rrall nga rojat . Një tokë nga e cila duhet të shkëputej e tjetra ku duhej të shkonte. Ajo ku kishte këmbët, toka e dashur e mëmëdheut,  e uronte”Udha e mbarë bir”, tjetra, toka e ëndërruar që e priste e thërriste dhe e uronte me zërin e drithëruar që dilte si një jehonë nga fundi i dheut: “Mirë se erdhe bir”.E kaploi angështia, një komb i u mblodh në grykë, zemra i shpeshtoi rrahjet sit ë donte të dilte nga krahërori. E  njejta tokë, i njëjti dhe, i ndante vija e kufirit. Ajo s’ishte thjesht një vijë ndarëse, por një e prerë e thellë thike, nga duar grabitqare, hon i thellë deri në zemër të dheut, plagë që nëntdhjet vjet rridhte gjak, kullonte dhimbje, psherëtimë e paprajtshme shpirtrash të masakruar.Dhe mbi këtë plagë shpimi i telave me gjëmba dhe çismja e ushtarit të huaj, e bënte edhe më të rëndë lëngatën.

Po binte muzgu. Udhëtari u ul mbi një gur, në pritje të errësimit, pelerina e natës  së mugët do t’i fshihte siluetën që do të çapitej në toruan e ngushtë për të sosur në shtëpinë gërmadhë në prehër të detit. Duhet të shkonte patjetër. Ishte një porosi, një dëahirë përvëluese,  mall i pashuar i nënës dhe babait.Me trup jetonin në Shqipëri, por me mendje e shpirt ishin në Çamërinë e tyre, dashurinë e tyre të përjetshme. Ata ikën zemër djegur. Nëna plakë, e bukur si gjithë nënat çame,fisnike, e mënçur, fjalëmbël, së voni e pyeste: ”Më thuaj o bir, kur do të vemi në vatan sërish.Të puth gurët e pragut e pastaj të vdes. Me digjet shpirti për ato vende, që edhe në ëndërr më fanepsen. O fat i zi që na degdise nga vatani. Më thuaj: po! Ndaç edhe gënjemë o bir, se më vjen mirë kur e dëgjoj!” Babai, edhe pse s’e thoshte, një jetë të tërë ëndërroi kthimin në Çamërinë e mbetur shkretë, të lënë pas në tymin e zjarreve, të masakruarit e pavarrosur, në gjak dhimbje e lot. Kur fliste për të, malli që i buronte nga shpirti i drithëronte zërin, i lbyrte sytë dhe në çaste dëshpërimi i pikonte ndonjë pikë loti. Mal i rëndë loti i burrit.  Gjithë qënia e tij ishte krrusur nën rëndesën e kujtimeve të përmallshme e të dhimbshme.Dhe iku zemërplasur. Atë, veç viranes jetë të mërgimtarit, e vrau  dhimbja e mallit dhe dha shpirt me emrin e Çamërisë në buzë, që e mori me vete në atë jetë, si savan që i pështolli  shpirtin e drobitur,por edhe e la si amanet për bijtë dhe brezat. Dhe ja ku ishte dheu i shtrenjtë i Çamërisë përtej telave me gjëmba: Koska e kapedan Muharrem Rushitit, fusha e Lopsit,Filati e Spatari, buzë detit Gumenica, Sajadha, Arpica dhe Vola e tij e dashur, Parga e bukur si margaritar. Në horizontin lindor ngjyrë jargavani malet e Çamërisë .Tokë e dashur që rënkon nën thundrën e grabitqarëve. I ndjente aromën e frymëmarrjes, borzilok e manxuran , lule portokalli e limoni, njelmësinë e erës së detit, i ndjente ofshamën që dridhte ajrin , dhimbjen drithëruese të shpirtrave të të vrarëve, që u kalbeshin mbi dhe eshtrat e pavarrosura . E ndjente Çamërinë brenda vetes, ishte ngjizur nga dheu dhe fryma e saj, ajo ishte e shkrirë në gjakun e tij dhe zemra e pulsonte në çdo qelizë. Nisi të  frynte një erë. Ajo erë ishte si një psherëtimë dhe mori nga udhëtari më shumë ëndrra  malli sesa re nga qielli. Po errësohej. Nata ishte pa hënë. Shtegtari hodhi çantën në shpinë, dhe rroku shkopin. Ishte koha për të shkuar.Nata do t’a fshihte dhe trualli mbi të cilin do shkelte ,do t’i jepte forcë si Anteut, në çdo hap që do të hidhte.

2

Të nesërmen, në qytezën e Volës të Çamërisë.

Kur mbrriti në Volë, drita kish buisur e ngjyer në ar detin dhe qytezën. Një ndriçim i pazakonshëm, nga posht, që vinte nga reflektimi i pasqyrës së detit të qetë. U ul në një lokal buzë plazhit. Hëngri mëngjes dhe porositi kafe. Ngado që hidhte sytë bariste bukuria. Qyteza në kodër, si një fantazi e zhytur nën harlisjen e portokallave dhe  ullinjve, qielli i bruzët, plazhi rërëbardhë, ca më tej ishujt si një mrekulli, porti i mbushur me veliera….Deti i uroi mirë se ardhjen me një të qeshur fërgëlluese dhe i ndehu dorën me piklat e ujit të dallgëve, dielli i dërgoi një shkulm drite, dritaret e shtëpive i buzëqeshnin, zogjtë cicërinë e kënduan për të. Si besohej që ja kishte dalë dhe kishte ardhur në vendlindje. Çamëria e bukur, Vola si në përrallë! Mallëngjimi e pllakosi si re e bardhë, ju fanepsën të rënët, kujtoi të gjallët, amanetet dhe dertet……

Zonjat e vjetra volote, në sokakun e Velinjarëve, të ulura në sofatet e portave

me punëdore ndër duar, e muhabet në gojë me fjalë shqip, panë tek çapitej një udhëtar, as i ri por as i vjetër, me flokë të zbardhura, fytyrë të pjekur nga duelli, i veshur me xhinse dhe atlete, në shpinë një çantë udhëtimi. Vunë re që ai, herë-herë, kur dëgjonte fjalët e tyre ngadalësonte  hapat, qëndronte, shihte rrotull dhe ecte përsëri. Ato nuk mund ta dinin se në zërin dhe fjalët e tyre shqip, në gjuhën e nënës, ndjente drithërimin e tërë ngrohtësisë së jetës. Dukej i përmalluar. Nuk ishte vendës. Duhet te ishte ndonjë turist i huaj, se të tillë shihnin shpesh. Por ç’kërkonte vallë? Ato e ndoqën me sy deri sa pamja e tij u fsheh në kthesën që shkonte për krye rrënojave të fshatit të vjetër.

Udhëtarit iu shfaq muri i avllisë, gurë rrëzuar,me njollat e zeza të likeneve dhe të gjelbrat e myshkut , vula të kohës së braktisjes dhe harresës.Nuk gabohej , e mbante mend mire, kjo ishte shtëpia atërore. Kapërceu pragun e asaj që duhej të kishte qenë porta. O sy, që s’u verbuat, por mbetët për të parë: në oborr ulliri i vjetër, trung zgavruar, degë varur, mbi mure duke lotuar,  shega bajamja dhe fiku të tharë. Shtëpia e djegur, e rrënuar, nga hiri dhe bloza e kohës mbuluar. Dritaret si sy të verbër, qemerët shpinë krrusur që mbanin ende peshën e dhimbjes së pasosur. Shtëpi e braktisur, e rrënuar, pa njeri, pa zot. E vdekur e pa varrosur. Bëri përpara. Shkalla e gurtë, që të ngjiste në kat të parë i kishte qëndruar rrëmetit të kohës. Kamaren e vogël e kishte zënë një tufë fieri. E largoi dhe futi dorën. O çudi! Gishtat gjetën xhuranë. Në kurm i kaloi një drithërimë rrënqethëse. E Kishte fshehur, atë ditë gushti të vitit njëmijë e nënëdëqind e dyzete katër, kur nën shiun e plumbave dhe flakes së zjarreve morën arratinë, me shpresë që ta gjente kur sërish të ktheheshin. Kishin kaluar pesëdhjet vjet. E nxori ngadalë e me kujdes si të mos e lëndonte, si të lironte nga burgu i errët, në dritë të diellit një të dënuar, në liri. E çmbështolli pëlhurën që e kish mbështjellë. Ajo ishte kalbur dhe u ronit mes giishtave. Fakfuni[2] i xhurasë ish mbuluar me zgjyrë të bruzët. E fshiu me shami, dhe xhura shkëlqeu e ndriti nën diell si një i ringjallur. Sytë ia veshi një perde avulli të përlotur. E shtrëngoi në gjoks, si të donte të përqafonte një të gjallë, me përmallim, pas ndarjes së gjatë. Kjo xhura , e blerw nga gjyshi nw Janinw, kaluar nw duart e tre brezave, ishte gjithëçka kishte mbetur nga kjo shtëpi.

Ja ku ishte shtëpia që i fanepsej ëndrrave: dykatëshe, që llapste e ndrinte në diell nga bardhësia e gëlqeres, me pezulet e dritareve mbushur me borzilok e manxuran. Ovoroin shtruar me pllaka, ulliri, limonat e portokallet dhe trëndafilat kuq e bardhë…..Tani: shtëpi e rrënuar, kulm e themel vidhisur, nga hiri e bloza mbuluar, e shkretë e pa zot. Ngau brenda  mureve, midis gurëve, ferrave dhe barishteve.”A më mban mend o shtëpi? Brenda teje kam lindur, muret e tua kanë dëgjuar piskamën që lajmëronte ardhjen time në jetë, këtyre dyshemeve jam hequr bacazi, u mbështeta  mureve për të hedhur hapat e para ,  rrëzohesha dhe sërish  ngrihesha, hodha shtat e u rrita. Pa kujtohu, më sjell ndër mënd?Mos më shih që jam plakur” Folë o mur, folë o gur! Pas pak iu bë se dëgjoi një kërkëllimë të kobshme eshtrash e gurësh, se diçka lëvizi, u drodh mos ishte tërmet? Gjethet e ullirit fëshfërinë dhe një shkulm ere i fshiku fytyrën. Ishte frymëmarrja e shtëpisë. Ishin shpirtërat e të vdekurve, se gjithë shpirtërat e të ikurve të fisit, në shtëpinë e stërgjyshërve kthehen sa here i thërresin. E kishte njohur birin, nipin e tyre! Fuqiprerë, u ul në sheshin e shkallës. Gjoksi po i shkallmohej, zemra rrihte e çakërdisur,në gojë kishte hidhësirë,stuhia që vlonte përbrenda shpertheu shtrëngatën e shiut  të lotëve. Mbështeti mjekrën mbi gishtin e madh dhe treguesin e dorës së djathtë dhe duke dënesur si një fëmijë, u mbyt në lot.Qante për Çamërinë, humbjen e vendlindjes, vuajtjet e jetës, për nënën dhe babain që ikën zemër pervëluar, për xhaxallarët, hallat dhe tezet, për të vdekurit e të gjallët. Mes perdes së lotëve iu faneps  si të kishte ndodhur dje zezona e asj  dite të kobshme gushti.

3

Kullota e Pllotaresë, gumenicë,gusht 1944.

E kishte nxjerrë tufën e dhenve për kullotë në Pllotare. Dita ishte e bukur plot dritë. Tek shihte delet që më bardhësinë e tyre pikëzonin kullotën, dashin përçor brispërdredhur, manarin që s’i ndahej, qenin Murgan që i ishte ulur pranë këmbëve, e kishte zemrën plot.Ishte pesëmbëdhjetë vjeç. I dukej sikur i vlonin përbrenda gjithë këngët e zogjve që dëgjonte dhe sikur i kishte në zemër të gjitha copat e qiellit të kaltër që shihte mbi kodra dhe mbi det. Këmbora e madhe e përçorit,  niste këngën, zilet dhe çokanet tingëllonin ëmbël dhe i mbanin iso. Vuri në buzë xhuranë dhe nihoi[3] gazmor si drithërimë e psherëtimë lumturie  fluturoi në hapësirë.

Por s’qe e thënë. Me re të murrme u mbush qielli, re që nuk sillnin shi, por gjak, në vend të bubullimave rënkime gjëme, në vend të shkrepëtimave flakët e pushkëve dhe shkëlqimin e teheve të thikave.Ishin hordhia e zervistëve.U shfaqën si  pjellë e mynxyrshme e  dheut.Si lukuni ulqërish. Atij i ngriu xhuraja në dorë dhe zeri iu mek e iu fik. U turrën mbi tufën. Qen murganin e vranë. Dash përçorin dhe manarin e shkuan në thikë. Ishin të egër, gjaksorë. Ngriti krrabën t’i godiste dhe pengonte, por ata e qëlluan me pëllëmbë dhe shkelma dhe e lidhën në trungun e gorricës. Krrabën ia thyen, xhuranë  ia flakën te këmbët dhe e shkelmuan. Ai që e lidhi, mjekrosh, që qelbej nga duhma e alkolit dhe perçi i ndyrësisë, pasi i kishte vënë thikën në fyt, pyeti kryebanditin: “Ta ther, kulishin kapiten?” ”Jo- ishte përgjija- lere ta shohij kasapanën, dhe të vdesë nga marazi ashtu i lidhur e ta hanë egërsirat. Ai mbeti i lidhur. Më mirë të kish vdekur! Kopenë e shkuan në thikë, vendi u bë lerë me gjak. Pastaj ndezën zjarret dhe mishrat i shkuan në hell. Atij i erdhi për të vjellë nga voha e shkrumbit të mishit të djegur dhe i ra të fikët. Kur u përmend, ata kishin ikur, kishin marrë me vete pjesën e mbetur të tufës. Kishin lënë pas gjak, lëkurët e rjepura dhe rropullitë e shpërndara. Ishin larguar për të bërë me njerëzit, atë lemeri që bënë me bagëtinë.

Medet, medet për Çamërinë!

Dha e mori të zgjidhej, por ishte e pamundur.Sytë i digjnin nga djersa, pështyma i ishte mpiksur, goja farmak,kurmi i therte, litari i shtrënguar po i hynte në mish. Aty nga mesdita, kur dita ishte ne të thyer,kur i kishte humbur shpresat, erdhi Malo Çobani, që kishte dalë nga grava[4] ku ishte fshehur dhe e zgjidhi. Mori xhuranë dhe u nisën të dy për në shtëpi, ku e dinin të vdekur…… E gjithë Vola, që t’i shpëtonte vdekjes, ngarkoi e shkoi, i ndiqnin pas plumbat, zjarret dhe flakët. Pa ditur ç’të merrnin e të linin, ai e fshehu xhuranë te mazgalla posht shkallës. Dhe aty mbeti e burgosur në errësirë e lot, plot pesëdhjet vjet, deri sa i erdhi i zoti e në dritë e nxori.

4

Kthimi.

U kthye nga e njëjta udhë. Kaperceu shtegun dhe u gjend në Vërvë,  brenda kufirit shqiptar. I lodhur, por i dëlirë e i çliruar nga ankthet dhe makthet, i lehtësuar se kishte shlyer një borxh, një amanet. Dita ishte në të sosur. Dielli në perëndim kishte ndezur flakë retë në malet e Milesë e Saraqinit.Në ndarje i dha një të puthur qiellit të Çamërisë. U ul mbëdhe.Toka ishte e ngrohtë nga dielli i ditës. Nxori nga çanta e shpinës xhuranë. E vuri në buzë, ishte si një e puthur e munguar, i dha frymë, frymën e shpirtit të tij. Xhuraja fërgëlloi, rënkoi, nuk këndoi, vajtoi, ishte klithma dhe gjëma për të rënët, për pafajsinë e vrarë, fëmijë, gra, burra e pleq të therur e masakruar të Paramithisë,Pargës, Filatit…. për gjakun e derdhur lumë. Ajo psherëtimë tingëllore që jehoi në buzëmbrëmje  u shtiu drithmën gurëve e drurëve, drodhi dhe kërkëlliu kokalet e të vdekurve në varre dhe shpirtërat e të gjallëve. Për një çast ngashërima heshti, pshertëtiu, për të dalë nga terri në dritë, nga vdekja në jetë. Buroi melodia e ëmbël, e përmallshme, si një e qeshur e harlisur për bukuritë e Çamërisë,lulëzimin e bajameve, kuqëlimin e luleshegëve, blerimin e ullinjve, cicërimin e zogjve, e qeshura e fëmijëve, blegërima e shqerrave, bukurinë e vashazve, fisnikërinë e nanave,levendërinë e burrave, ritmet e valleve, bardhësia e fustanellave, kaltërsia e qiellit, drita e diellit, shushurima e suvalave të detit, aroma e trumzës, manxuranit dhe borzilokut, ditët e bardha dhe netët me hënë……Ishte kënga e Çamërisë, kënduar nga një prej bijve të saj.

Çamëri e paharruar,plagë në zemër për të gjallët,kujtesë e shpresë për mendjen, amanet për brezat.

Janar 2019