Zemra Shqiptare
https://www.zemrashqiptare.net/
https://www.zemrashqiptare.net/
| E shtune, 10.12.2011, 01:28 PM |
POZITA JURIDIKE E FEMRËS NË TRASHËGIMI
Nga Prof dr Riza SMAKA
· Trashëgimia dhe e drejta trashëgimore[1]
Trashëgimia është cedimi i autorizimeve juridike të entitetit natyral ( personit fizik) të vdekur ose të shpallur për të humbur në favorin e entitetit natyral tjetër, mbijetues, trashëgimtarit , si beneficient.
Trashëgimtari , me aktin e trashëgimit, nuk hyn në tërësinë e raporteve juridike të trashëgimlënësit, por , vetëm në ato relacione legale referuar institutit juridik të trashëgimisë dhe bazës juridike të trashëgimise- ligjit përkatësisht testamentit . Konkretisht , raportet juridike të trashëgimlënësit[2] referuar martës, miqësisë personale , reputacionit nuk hyjnë në skopin e trashëgimisë.
Objekti i trashëgimisë, kryesisht, konsiston në raportet juridike juridike civile- pronësore megjithatë me restriksione të konsideruara siç janë servitutet personale, raportet jurdike kontraktore të tipit ”Intuitu Personae” , të karakterit personal !
Trashëgimi është suksesioni i autorizimeve jurdike civile pronësore por edhe të të drejtave të caktuara të trashëgimlënësit ,të specifikuara nga trashëgimlënësi i vdekur adresuar trashëgimmarrësit mbijetues, të gjallë, të autorizuar me bazë juridike respektive, me ligj përkatësisht me testament.[3]
Në kontesktin e sistemit juridik dhe të doktrines juridike, trashëgimia trajtohet me të drejtën trashëgimore ,ndersa ,në kontekstin e rendit juridik dhe në aspektin pragmatik, rregullohet me akte ligjore , të cilat , konsistojnë në aktin ligjor special ( Lex Specialis Derogat lex Generalis) ,por ,edhe me akte ligjore të përgjithshme referuar tematikës së trashëgimisë në kontekstin e pronës, marrëdhënieve familjare e kontraktore ,siç është Ligji për Pronat, Ligji per Marredheniet e Prindërve me Femijt, Ligji per të Drejtat e Autorit,[4] Ligji për Banesat…
Rrjedhimisht, e drejta trashëgimore , në kontekstin e rendit juridik dhe në aspektin pragmatik, konsiston në të gjitha normat juridike të cilat e rregullojnë trashëgiminë dhe raportet juridike - civile referuar trashëgimisë.[5] Në këtë skop, pashmangshëm hyjnë edhe normat morale e zakonore.
Pasuria qe mbetët pas vdekjes së entitetit natyral, dekujusit , personit fizik, trashëgimlënësit, qe mund të trashëgohet, paraqet masën trashëgimore apo objektin trashëgimor. Jashtë objektit trashëgimor mbetën të drejtat dhe autorizimet personale , të drejtat në emer, të drejtat në thirrje si dhe të drejtat dhe autorizimet pasurore , servituti personal , autorizimet dhe obligimet kontraktore të tipit “Intuitu Personae” -të karakterit personal.
· Aktiva dhe pasiva trashëgimore dhe, e drejta trashëgimore
Masa trashëgimore konsiston në aktivën dhe pasivën trashëgimore.
Aktivën trashëgimore e përbejnë të drejtat përkatësisht sendet e se drejtës , ndersa , pasivën trashëgimore e përbëjnë obligimet dhe sendet të cilat janë lëndë e detyrimeve të dekujusit , si debitor.
Nëpërmjet valorizimt monetar të aktivës dhe passivës trashëgimore, përcaktohet neto masa trashëgimore ,e cila ,si e tillë, është objekt trashëgimor.
E drejta trashëgimore, në kuptimin objektiv, është një nga disciplinat juridike të se drejtës civile dhe , konsiston në tërësinë e normave juridike me të cilat, në një shtet, rregullohet tematike e trashëgimisë.
E drejta trashëgimore, sikunder edhe disciplinat juridike tjera, në kontekstin dhe aspektin objektiv, në secilin shtet, konform me natyrën dhe karakterin e rendit juridik respektiv, kushtëzohet nga faktorët dhe rrethanat historike, politike, ekonomike, kulturore , sociale dhe klasore të periudhës historike të caktuar.
Nderkaq , e drejta trashëgimore në sensin subjektiv , konsiston në pushtetin juridik, të cilin , subjektet e se drejtës ( entitetet natyrale dhe legale apo personat fizikë dhe personat juridikë) e absorbojnë nga normat e se drejtës objektive.[6]
· Historiku i mendimit juridik për trashëgiminë
Sikunder institutet juridike tjera, edhe trashëgimia , gjatë etapave të zhvillimit të civilizimit, është perceptuar , rregulluar dhe trajtuar llojllojshëm dhe , konkretisht, në konformitet me rrethanat shoqërore, historike, politike, kulturore dhe tradicionale të shoqërive politike të caktuara.
Në anën tjetër, për hir të rendësisë shoqërore, ekonomike , politike, psikologjike kulturore dhe tradicionale , trashëgimi dhe trashëgimia ,kurdoherë , janë perceptuar dhe trajtuar përkatësisht, filluar nga komunitetet e demokrative ushtarake e , rrjedhimisht, nëpër formacione ( shoqërore politike ) ekonomike deri në bashkëkohësi.
Përshtatshmërisht dhe varësisht nga struktura institucionale e organizative e familjes përkatësisht shtetit të caktuar , të bazuar në konceptin dhe botëkuptimin e familjes egzogame, endogame matriarkale gjegjësisht , patriarkale, kooperativiste apo atomike[7] , edhe instituti juridik – trashëgimi , është perceptuar, trajtuar dhe normuar në favor të komunitetit, të femrës apo të mashkullit dhe ,tek në bashkohësi , kryesisht, në harmoni me parimin e barazisë .
Në komunitetete primitive [8], kryesisht, trashëgimia individuale nuk ( mund të) ekzistonte, sepse , e tërë pasuria e hordave njerëzore ishte kolektive dhe , sëandejmi edhe suksesioni kryhej në formë universale kolektive.
Në shtetet skllavopronare ,në përshtatje me raportet shoqërore – politike dhe ekonomike, me prodhimin e mbiprodhimin shoqëror , me familjen dhe shtetin dhe, përgjithsisht, në kontekstin e relacioneve të infrastruktures dhe superstrukturës shoqërore, tematika referuar trashëgimisë perceprohej, rregullohej dhe realizohej , kryesisht , konform me natyrën e patriarkatit dhe me prioritetin predominant të mashkullit ndaj femrës.[9]
Në shtetet skllavopronare despotike orientale përkatësisht në shtetet monarkike oksidentale, trashëgimia perceprtohej , rregullohej dhe realizohej , me dallime të pashmangshme ,megjithatë , të parëndësishme, gjithnjë në favorin e mashkullit dhe në disfavorin e femrës.
Në shtetet skllavopronare, përgjithsisht, burime juridike për trashëgiminë ishin e drejta zakonore, aktet ligjore, urdhëresat përkatësisht dekretet ligjore dhe praktikat gjyqësore e zakonore përkatësisht precedentet juridike .
· Trashëgimia sipas Kodit të Hamurabit
Hamurabi ishte sundimtar , monark despotik , i Babilonisë ,në Mesopotami, gjatë viteve 1794 - 1750 para Epokës së Re.
Hamurabi , sipas të dhënave historiografike ishte shtetar i zoti, entuziast dhe energjik, i cili, pos kontributeve tjera të shenuara , ka organizuar bërjen dhe ka legatuar Kodin, të quajtur Kodi i Hamurabit , i cili , vetëm në pjesën normative përmban(te) 282 akte ligjore.[10]
Kodi i Hamurabit, pos rregullimit të materjes referuar gjykatave dhe procedurave gjyqësore, pronave dhe marrëdhënieve pronësore , raporteve juridike - civile posaçërisht raporteve kontraktore tok me instrumentet juridike për përforcimin e kontratave , mbrojtjes së integritetit fizik dhe jetës se njeriut, çështjeve penale dhe punës me marrëdhëniet punësore, në vëllim të konsideruar normonte martesën, relacionet martesore ndermjet burrit e gruas, familjen, prikën , pajën dhe trashëgiminë (sic)! Zatën , Kodi i Hamurabit,krahasuar me tematikat juridike tjera, trashëgimisë ia dedikonte vetëm disa nene, ndersa , pjesa tjetër e saj , përcaktohej , konform me te dhe me të drejtën zakonore.
Konform me postulatet kohore dhe me botëkuptimet juridike të përcaktuara nga kompleksi i marrëdhënieve në prodhimin shoqëror skllavopronar, në çështjet trashëgimore, në Kodin e Hamurabit, pozita e femrës përballë mashkullit , ishte diskriminuese në favorin e mashkullit i cili trajtohej trashëgimtar kuptimplotë. Se sa ishte pozita solide e mashkullit në trashëgimi - sipas Kodit të Hamurabit, reflektohet edhe nga dispozita e tij , sipas se cilës, nëse i ati , trashëgimlënës kishte disa djelm mashkuj, asnjerin nga ata nuk mund ta (dis)favorizonte ; përjashtimisht , ai mund ta përjashtonte apo ta disfavorizonte djalin nga trashëgimia , vetëm kur , ky i fundit, do të kishte përseritë (sic) aktin penal kunder trashëgimlënësit , me at qe , edhe për atë rast , kërkohej të vendoste gjykata vendore. .Në rastin e vdekjes së trashëgimlënësit, sipas një zgjidhjeje pak ca më të përparuar të Kodit të Hamurabit, virtuelisht , barazoheshin djemt e vajzat e pamartuar-a të trashëgimlënësit , të cilëve, paraprakisht u ndahej dhe u jepej paja e quajtur “S h i r i t k a ” . Në rast të tillë, edhe bashkëshortës mbijetuese i jepej paja e quajtur “ N u d u n a”. Rrjedhimisht , pjesa ngelëse e pasurisë se trashëgimlënësit , u ndahej barazisht djelve të tij. Poqese, trashëgimlenësi nuk do të kishte trashëgimmarrës mashkull, masën trashëgimore do ta merrnin , bijat e mbesat por nipat, vëllezërit përkatësisht axhët. Pra, nga masa trashëgimore e mbetur pa shiritkë (pajë, prikë) përjashtoheshin femrat.Vajzat, të drejtën trashëgimore e konsumonin me pajën e ndarë e cila kurdoherë ishte më e ultë me vlerë nga kuota trashëgimore e ndarë barazisht. Gjithsesi, shiritka përkatësisht paja e vajzës dhe nuduna e bashkëshortës së burrit të saj të vdekur, ishte zgjidhje relativisht e qelluar dhe e drejt ,,kurdoherë, në kontekstin shoqëror – historik konkret ! Madje , krahasuar me të drejtën feudale të influencuar fuqishëm nga kasha e krishterë e cilaq femrën e konsideronte qenie të pa shpirt, referuar relacioneve reciproke ndermjet femrës dhe mashkullit në trashëgimi, Kodi i Hamuabit , edhe pse , sëpakut, dy mijë vjetë më parë , ishte shumë me përparimtar dhe humanist (sic)!
Sipas Kodit të Hamurabit, kur trashëgimlënësi lente fëmij me gruan e lirshme dhe fëmijë tjerë me gruan skllave, të pranuar nga ai, ata fëmij barazisht e trashëgonin vetëm pasurinë e luajtshme ,ndersa, pasurinë e paluajtshme e trashëgonin vetëm fëmijtë nga gruaja e lirshme. Trashëgimia e tillë , në Babiloni, sipas Kodit të Hamurabit , ishte e karakterit ligjor, ndersa , trashëgimia testamentore, e cila me Kodin e Hamurabit, nuk permendet eksplicite, ka gjasa të jetë aplikuar konform me institutin e porosisë së fundit, amanetit gojor, qe është njohur dhe aplikuar në të drejtën zakonore nga lashtësitë historike deri në bashkëkohësi.
Eshtë indikative qe, e drejta trashëgimore babilonase nga Kodi i Hamurabit, në masë të konsideruar është e njejtë me të drejtën zakonore të popujve tjerë të lashtë e posaçërisht me të Drejtën Zakonore Shqiptare.[11]
Në A t h i n ë , deri në reformat e Solonit, praktikohej e drejta trashëgimore e bazuar në të drejtën zakonore dhe në traditat e të parëve . Sipas të drejtës zakonore, në trashëgimi, parësi kishin mashkujt ,ndersa , femrat e pamartuara , ngjajshëm me zgjidhjet ligjore në Kodin e Hamurabit , kishin të drejtë vetëm në pajë. Ndryshe, të drejtë trashëgimore kishin vetëm mashkujt- djemt legjitim; Fëmijve ilegjitim, trashëgimlënësi mund tu dedikonte pjesë të pasurisë së vet apo të drejta të caktuara vetëm me legat. Fëmijt ilegjitim barazoheshin me fëmijt legjitim vetëm me aktin legal të adoptimit. Pas reformave të Solonit, pos zgjidhjeve të theksuara , aplikohej edhe trashëgimia testamentore. Trashëgimlënësi , me testament , nuk mund t’i përjashtonte tërësisht trashëgimtarët ligjorë ,por ,atyre mund tua pakësonte masën trashëgimore; Femra nuk kishte zotësi procedurore për të aplikuar testamentin referuar pasurisë se saj as në trashëgimi, pos në pajë.
· E drejta trashëgimore në epokën e feudalizmit
Feudalizmi është formacion shoqëror ekonomik më i rinjë dhe ca më përparimtar nga formacioni skllavo - pronar.
Bazën ekonomike – shoqërore , Feudalizmi e kishte në marrëdhëniet shoqërore - ekonomike të krijuara mbi pronën bujqësore. Madje termi “ feud” e, rrjedhimisht, feudalizëm, kishte kuptimin e pronës bujqësore. Seandejmi edhe termi feudalizëm , i cili ,në Europë, lindi nga shekulli i V-të i Epokës së Re dhe , kryesisht, zgjati deri në shekullin XVIII-të.
Karakteristikat themelore të feudalizmit ishin :
o Bujqësia ishte dega ekonomike kryesore;
o Baza ekonomike e feudalizmit konsistonte në pronën feudale në toke;
o Në feudalizëm , dominonte ekonomia natyrale dhe autarkike;
o Feudalizmi ishte sistem ekonomik – shoqëror i p a b a r a z i v e ekonomike, sociale e politike;
o Në feudalizëm , roli i institucioneve religjioze në shoqërinë politike ishte dominant dhe, se andejmi, shtetet feudale, përgjithsisht, ishin shtete
t e o k r a t i k e ;
o Feudalizmi ishte i mbarsur me shumë relikte të sistemit skllavopronar…
Në epokën feudale , referuar doktrinës juridike janë lindur dhe zhvilluar shkolla opinione dhe doktrina juridike të ndryshme, në radhë të parë,
Fillimisht, e drejta feudale , njifte vetëm trashëgiminë ligjore.
E drejta zakonore e Frankëve njifte parimin e reprezentimit në trashëgmi . Konform me të drejtën e Frankëve , nga shek. i V-të, aplikohej një formë e testamentit , e quajtur “afatomia”, e cila, virtuelisht, ishte kontratë ndermjet trashëgimlënësit dhe trashëgimmarrësit, me të cilën, nder tjera, përcaktoheshin kushtet e suksesionit të pasurisë së dekujusit dhe të suksesionit vijues të trashëgimmarrësit në gjenerata vijuese .
Nderkaq , sipas Ligjit të Salikëve , të drejtë në trashëgimi kishin të afërmit e gjakut deri në brezin e gjashtë .
Referuar statustit jurdik të fëmrës në trashëgimi, edhe në feudalizëm , aplikohej diskriminimi i saj në favorin e trashëgimmarrësit mashkull dhe , një politikë, botëkuptim dhe praktikë trashëgimore e tillë , ka zgjatë deri në shek. XVIII-të, përgjitshsisht , deri në revolucionet borgjeze.
Në epokën feudale , referuar institutit juridik të trashëgimisë si dhe, përgjithësisht, të drejtës
civile , rol themelor ka pasë, madje, vijon të këtë në tërë Sistemin Juridik Europian Kontinental , Kodi Civil i Justinianit ( Corpus Iuris Civilis ) , i cili ishte perandor romak ( bizantin) me origjinë Ilire [12], dhe ka sunduar jashtëzakonisht sukseshëm gjatë periudhës 483 – 565.[13]
Justiniani, perandor romak ( bizantin) me origjinë ilire , sundoi jashtëzakonisht sukseshëm gjatë periudhës historike 483 – 565 . Justiniani, për Perandorinë Romake madje , edhe për civilizimin në përgjithsi , kontributoi shumë dhe, për te , la legacione të vlerave universale.
Nder veprat madhore të Justinianit , me rendësi për civilizimin njerëzor, ishte dhe gjithnjë mbetet Kodi Civil, i njohur, si Kodi Civil i Justinianit , i cili , u aplikua gjatë , bile, rezistoi aktivisht nëpër shekuj deri në bashkëkohësi .
Kodi Civil i Justinianit përkatësisht Corpus Iuris Civile , konsistonte në :
o Kodin e Justinianit ( Codex Justinianus),
o Digesta ose Pandectae,
o Instituciones dhe ,në
o Novella-e.
Kodi Civil i Justinianit , fillimisht u aplikua në Perandorinë Romake - Bizant, pastaj , me modifikime të caktuara edhe në shtetet e ngritura në themelet e saj , madje edhe më tej.
Kodi Civil i Justinianit, shërbeu për bazë solide të Kodit Civil të Napoleonit ( shek. XIX), i cili ,edhe sot e kësaj dite ,është fundament i Sistemit Juridik (The EU Continantal Legal System) Europian Kontinental përkatësisht i rendeve juridike ( Legal Order) konforme me të edhe të shumë shteteve jashtë kontinentit Europian.
Referuar trashëgimisë, Kodi Civil i Justinianit , përmbante zgjidhje juridike koherente dhe konsistente me të drejtën dhe shtetin feudal . Me Kodin Civil të Justinianit , gjithnjë sanksionohej prioriteti i pa kontestuar i mashkullit ndaj fëmrës. Pos asaj, e drejta dhe shteti feudal, kryesisht, ishin të funksionit dhe të karakterit teologjik nën influenceën e fuqishme të kishës dhe të klerit të krishterë; aq më pare kur , doktrina e krishterë me influencë dominante në të drejtën dhe shtetin feudal, fëmrën deri në shek. XVII nuk e ka njohur për qenie njerëzore as për qenie me shpirtë por, për qenie inferiore në çdo aspekt njerëzor.[14]
Gjatë të gjitha etapave të feudalizmit, sipas Kodit Civil të Justinianit ( nga shek. VI) , doktrinës dhe percepcionit të:
nën influencë të fuqishme të Krisherizmit, jo vetëm në çështje të trashëgimisë, fëmra vlerësohej qenie inferiore, sekondare , “e pa shpirt” , karshi mashkullit primar dhe superior! [15]
E drejta dhe shteti feudal inspiruar dhe shternguar nga doktrina reaksionare antihumaniste krishtere, femrën , padrejtsisht e ka konsideruar qenie të pa shpirt sikunder kafshët, madje e ka ranguar dhe kategorizuar , në rastet më të mira , në nivelin e skllavës ordinare.
Seandejmi, pozita juridike e femrës gjatë mesjetës feudale , në të gjitha sferat e jetës shoqërore pra edhe në trashëgimi, përballë mashkullit, jo qe ishte e diskriminuar ,por, ishte e trajtuar në pozicion të saj edhe më të ultë nga rangu qe e kishte gjatë epokës se skllavopronarisë!
Perandoria Osmane është krijuar në shekullin e XIII – të dhe, varësisht nga karakteristikat organizative dhe zhvillimore, zakonisht , periodizohet në dy etapa, në tëparën gjatë shekujve XIII – XIX dhe, në të dytën , ç’prej gjysmës së shkullit XIX deri në fundin e po atij shekulli
Përkufizimi i tillë ,kryesisht , konsiston nga forma e sundimit të Perandorisë Osmane , e cila, gjatë etapës së parë , ishte monarki absolutiste e, gjatë të dytës, ishte shtet monarkik kushtetutar. Gjatë tërë etapës së parë, Perandoria Osmane karakterizohej , jo vetëm me sundimin monarkik absolutist dhe despotik por edhe me komponentën teokrate , e cila , në formë pak ca më të zbutur , ekzistoi edhe gjatë etapës së dytë .[16]
E Drejta e Perandorisë Osmane përkatësisht E Drejta Osmane konsistonte në dy komponente juridike paralele ,
o në të Drejtën e Sheriatit , e cila, ishte e karakterit teokratik dhe,
o në të Drejtën Laike, të cilat , virtuelisht nuk përjashtoheshin por përkundrazi komplementoheshin reciprokisht dhe , rezultonin një unitet të përbashkët.
E Drejta e Sheriatit, e drejtë teokratike islame, rrjedhë nga e Drejta Arabe , të cilën ,në kushte dhe rrethana të veçanta, e paten recipuar Turqit Selgjukë e sëandejmi, tok me Islamin , e paten adoptuar Turqët përkatësisht Perandoria Osmane.
E Drejta e Sheriatit , ngjajshëm me të drejtën natyrore , konsiderohej e paprekshme përkatësisht e pandryshueshme dhe , për aq , statike dhe kosnsistente.
E Drejta e Sheriatit krijohej dhe mbeshtetëj në burime themelore ( Kur’anin[17], Hadithin,[18] Ixhmën[19] dhe Kijasin [20] dhe në burimet plotësuese ( Er-rein [21] dhe Urf-adetin[22]).
Trashëgimia , në të Drejtën Osmane , rregullohej , kryesisht me Sheriat , i cili , stipulonte trashëgimin ligjor dhe trashëgimin testamentor.
Trashëgimi ligjor konstitutohej nga martesa , dhe gjinia e gjakut me atë qe, trashëgimi ligjor mbante përparësi nga trashëgimi testamentor.
Sipas Sheriatit, , gjinia civile konsistonte në kujdestarinë dhe në emancipimin e skllavit. Të afermit nga gjinia civile , i / e kujdesuri/a , skllavi i emancipuar ( i liruar) dhe liruesi i tij , nëse trashëgimlënësi nuk kishte të aferm nga gjaku, reciprokisht ishin trashëgimtarë ligjorë . Trashëgimtari , në çastin e vdekjes së trashëgimlënësit , sikunder në të drejtat bashkëkohore, kërkohej t’ishte i gjallë , i denjë si dhe , eventualisht, ende i/e pa lindur po që se do të lindte gjallë e normal/e ( Nasciturus Pro Iam Nato Habetatur). Pretendenti/ja për trashëgimtar/e , sipas të Drejtës Osmane , fillimisht , diskualifikohej referuar insuficiencës së dinjitetit , pozitës sociale - skllavi , personi me fe dhe shtetësi tjetër nga ajo e trashëgimlënësit si dhe personi qe kishte vrarë , me apo pa qellim , trashëgimlënësin. Edhe pse femra nuk trajtohej e barabartë me mashkullin[23], ajo, sipas Sheriatit, mund t’ishte trashëgimtare ligjore sidhetestamentore.[24] Madje bashkëshortët trashëgoheshin reciprokisht. Gratë qofshin edhe ato të katertat 9 e Drejta Osmane e toleronte poligminë ) trashëgonin “pjesën e gruas” ndersa burri trashëgonte “pjesën e burrit” nga cila do nga grate e tij qe vdisnin më pare. Femra e shkallës më të aferme të gjinisë së gjakut nuk përjashtohej nga trashëgimi i trashëgimtarit mashkull më të largët , ashtu qe , as trashëgmtari nga via e të atit nuk kishte përparësi referuar trashëgimtarit të vijes së nënës. Fëmiu ilegjitim nuk kishte pozitë të barabartë me fëmiun legjitim por trajtohej , më favorshëm nga e drejta e krishterë , në përgjithsi, sepse , kishte të drejtë ta trashëgonte të emën . Për dallim nga të drejta të shteteve tjera si edhe nga ajo shqiptare, e Drejta Osmane ,sipas Sheriatit , nuk e njifte institutin juridik të përfaqësimit në trashëgimi. Kur trashëgimlënësi kishte trashëgimtarë ligjor, ai , në disfavorin etyre mnd të dispononte deri në një të tretën emasës pasurore të cilën mund ta testonte në favor të trashëgimtarit/es testamentor/e. Ndryshe, kur trashëgimlënësi nuk kishte asnjë trashëgimtar/e ligjor , ai , tërë masën trashëgimore mund ta dispononte me testament.
Me testament, nuk mund të ndryshohej renditja trashëgimore sipas ligjit madje as trashëgimtarit / es ligjor/e nuk mund t’i cedohej pasuri nga masa trashëgimore.
Është interesante zgjidhja juridike ,sipas Sheriatit , e cila e autorizonte trashëgimlënësin për ta disponuar me testament pjesën e caktuar nga masa trashëgimore në favor te gruas (jo) muslimane të tij.
Testamenti ( vasijet-i) gojor ose shkrimor , konsiderohej valid, nëse do t’ ishte konform me parimet e Islamit.
Testamenti , sipas të Drejtës Osmane, konsiderohej valid nëse:
Objekt i trashëgimisë , sipas së Drejtës Osmane , mund t’ishin sendet e luajtshme dhe të paluajtshme ( Res Mobiles & Res Imobiles) poqëse do t’ishin të lejuara për qarkullim ( Res In Commercia) .
Shtetet liberale borgjeze, edhe si rezultat i revolucioneve borgjeze gjatë shek. XVIII-të , janë bazuar në institucionet juridike dhe shtetërore të establishuara në parimet fundamentale, në radhë të pare të lirisë, barazisë sipas dhe para ligjit, lirive qytetare e politike, sovranitetit popullor dhe shtetëror, kushtetutsisë, ligjësisë, ndarjes dhe kontrollimeve të ndërsjella të pushteteve shtetërore , qarkullimit të lirshëm të njerëzve, lirisë dhe garancisë pronësore, ekonomisë se tregut... Këto dhe parime themelore tjera ishin bazëmenti i ndertimit , organizimit dhe i funksionimit të shoqërive politile liberale borgjeze, në saje të të cilave ,njeriut dhe qytetarit , i garantohej pozitë politike e juridike dinjitoze me integritetin fizik , moral e shoqëror dhe me sigurinë juridike e politike.[25]
Rrjedhimisht, nder vlerat shoqërore, politike, ekonomike, kulturore tjera, edhe pozita juridike e politike e femres , në shtetin liberal borgjez, krahasuar me të drejtën dhe shtetin feudal , është përmirësuar cilësisht deri në barazinë juridike e politike relative me mashkullin, deri atëherë absolutisht por padrejtësisht të privilegjuar dhe të favorizuar në dëmin e saj.
Pas revolucioneve borgjeze , krijimit dhe funksionalizimit të shteteve liberale borgjeze, kryesisht, në Europë , nga shek. XVIII –të e vijimisht, edhe në kontinente tjera, pozita relativisht e barabartë e femrës me mashkullin , është sanksionuar, fillimisht me dokumente politike siç ishte Deklarata e Pavarësisë së SHBA-ve e vitit 1776, Deklarata për të Drejtat e Njeriut dhe të Qytetarit të Francës e vitit 1789 e , rrjedhimsiht , me akte kushtetutare e ligjore.
Në shtete të caktuara, pozita relativisht e barabartë e femrës me mashkullin në të gjitha sferat e jetës shoqërore e politike, pra edhe në çështjet e trashëgimisë, është sanksionuar , pos me akte kushtetutare edhe me kode civile e penale.
Një nga aktet ligjore më me influence ishte K o- d i C i v i l i N a p o l e o n i t , i cili, në masë të konsideruar ,mbeshtetej në Kodin Civil të Justinianit e, rrjedhimisht në këtë të fundit , kryesisht , bazohej dhe vijon të bazohet Sistemi ( actual) Juridk Europian Kontinental.[26]
Pas Revolucionit Borgjez Francez dhe miratimit të Deklaratës për të Drejtat e Njeriut dhe Qytetarit të Francës (1789) , Asambleja e Francës , nën përkujdesjen e drejtpërdrejt të Napoleonit , më 1804 [27] e miratoi , Kodin Civil , të njohur “ Kodi Civil i Napoleonit” ( Code Civile). Code Civile përmbanë 36 kaptina dhe 2281 nene.
Në pjesën hyrëse ( librin e parë) ,Code Civile në kontekstin e trashëgimisë dhe të pozitës juridike të femrës përkatësisht të mashkullit në trashëgimi , stipulohet materja qe ju referohet personave fizikë e juridikë ( entiteteve natyrale e legale) , zotësia juridike e procedurore e subjekteve të se drejtës , personave fizikë e juridikë si dhe raportet juridike - famljare ndermjet bashkëshortëve dhe fëmijve si dhe marrëdhëniet pronësore…
Në pjesën e dytë (librin e dytë) , Code Civile, nder tjera, referuar trashëgimisë, stipulon dhe normon institutin juridik pronësor, të drejtat dhe detyrimet për sendet.
Në pjesën e tretë (librin e tretë) , Code Civile , përcakton rregullat dhe bazat e fitimit të pronës dhe të pronësisë dhe konform me parimin e barazisë gjinore , e stipulon qartë dhe plotë tematikën e trashëgimit dhe të trashëgimisë…
Trashëgimia, si institut juridik - civil, konsiderueshëm ndervaret edhe nga institute juridike - civile relative, në radhë të parë, nga martesa, jeta familjare, fitimi i pronës dhe disponimi me te, raportet juridike ndermjet bashkëshortëve , fëmijve dhe antarëve tjerë të familjes. Ato raporte dhe çështje juridike
Code Civile , i ka stipuluar dhe normaur r e l a ti v i s h t konform me parimin fundamental për barazinë gjinore , të e mashkullit – burrit përkatësisht femrës – gruas.
Konkretisht, pos parimit dhe përcaktimit normativ të pozitës relativisht të barabartë të gruas dhe burrit në martesën legale, kësaj të fundit , Code Civile ia përcakton disa restriksione apo limite , në radhë të parë, nëpërmjet trajtimit të gruas në martesë legale, të obliguar për t’iu nënshtruar pushtetit të burrit, për ta marrë mbiembrin e burrit , për të mos pasë të drejtë për tu paraqitë në gjykatë si një nga palët në procedureë, për të mos pasë autorizim për të kontraktuar as për të tjetersuar pasurinë bashkëshortore - pa pelqimin e burrit.
Megjithë këto dhe këso restrikcioneve në disfavorin e gruas karshi burrit të saj, Code Civile, krahasuar statusin juridik të fëmrës përkatësisht gruas në shtetin dhe të drejtën feudale, stipulon dhe sanksionon norma juridike dukshëm më progressive me inspirim të theksuar shumë më humanist.
Sipas Code Civile, çkurorëzimi është lejuar vetem në procedurë gjyqësore vetëm në saje të shkaqeve të arsyeshme dhe, për aq, e ka mbrojtur gruan nga arbitrarizmi eventual i burrit respektiv Në anën tjetër, Code Civile , e favorizonte vetëm burrin për të mos u burgosë kur do të vriste gruan e zënë në pabesi bashkëshortore ,në një anë por , n jë të drejtë të tillë në të njejtat rrethana ,nuk stipulonte edhe për gruan në anën tjetër!
Megjithatë, nëse burri do të sjellte në shtëpi konkubinën krahas bashkëshortës legale, atëherë, kjo , bashkëshortja legale , do t’ishte e autorizuar per të ngitë aktpadi në gjykatë kunder aktit të tillë ; në rastin juridik të tillë, gruaja , sipas Code Civile, mund t’ishte pale active në procedure, si pale gjyqësore me interes juridik për çështjen juridike të tillë. .
Code Civile , përkitazi me fëmijtë nga bashkëshortia, atit e jo nënës , i jepte autorizime të pushtetit atnor eksklusiv.
Code Civile stipulonte trashëgiminë në bazë ligjore dhe testamentore si dhe mbrojtjen e të drejtave të trashëgimtarëve të domosdoshëm, të parantelës së parë.
Code Civile, institutin juridik të martesës e trajtonte si rezultat të marrëveshjes – kontratës ndermjet bashkëshortëve e cila për hir të rendësisë shoqërore kërkohej të lidhej para organit kompetent publik.
Trashëgimia ligjore , sipas Code Civile-s, aplikohej nga dekujusi deri në brezin e dymbëdhjetë dhe ,kur nuk do kishte trashëgimtar pas atij brezit , trashëgimtarin e suksedonte bashkëshorti-ja.
Code Civile e sanksiononte marrëveshjen bashkëshortore si institute juridik “Pacta Sunt Servanda” të natyrës , karakterit dhe rolit ligjor. Konkretisht , me nenin 1134 të Code Civile-s, “Marrëveshja e lidhur sipas ligjit , për palët (bashkëshortët) bëhet ligj për palët në marrëveshje”. [28]
Në shtetet moderne të cilat rendet juridike i establishojnë në harmoni me parimet themelore dhe me institutet juridike - civile të Sistemit Juridik Europian Kontinental si dhe në Sistemin Juridik Anglosakson, trashëgimia dhe e drejta trashëgimore përcaktohet, stipulohet , normohet dhe implementohet krejtësisht konform me b a r a z i n ë g j i n or e duke mos e njohur as aplikuar asnjë formë apo dimension diskriminues në disfavorin e trashëgimmarrësve të cilës do gjini. Ndryshe , në rrethanat shoqërore – politike, ekonomike, kulturore kontemporare, do të konsiderohej zgjidhje juridike anakronike, regressive , primitive dhe me asgjë e justifikuar , poqese, në çfarë do pikëpamjeje do të normohej juridikisht cila do premisë apo cili do postulat diskriminator sikunder për femrën ashtu edhe për mashkullin përkatësisht për gruan apo burrin.
Trashëgimi dhe trashëgimi konform me të drejtën dhe me
precedentet zakonore
Në Kosovë, nga shkaqe shoqërore, politike, ekonomike , kulturore e tradicionale, deri në vitin 1945 ,[29] çështjet dhe rastet trashëgimore, kryesisht, janë rregulluar dhe aplikuar sipas të drejtës zakonore shqiptare - precedenteve zakonore, në masë të konsideruar, ngjajshëm me Comon Law të Sistemit Juridik Anglosakson.[30]
Kosova , në suazat shtetërore të Jugosllavisë II ( 1945 – 1989/91) e , vijimisht, të “Jugosllavisë III ( 1989/91- 1999), kishte statuse politike oscilative, herë më pak e herë më shumë të advansuara , krejtësisht, konform me raportet e forcave politike centraliste e etatiste ( kryesisisht Sërbë) në një anë dhe, të atyre decentraliste , deetatiste e demokratike ( kryesisht : Sllovene, Kroate, Shqiptare, Boshnjake, Hungareze) , në anën tjetër. Jugosslavia II ,madje , edhe ajo arbitrarisht dhe me violence antikushtetutare e vetëquajtur “Jugosllavia III, referuar trashëgimisë, kishin legjislacion coherent me parimin dhe postulatin themelor për barazinë e plotë të fëmrës me mashkullin përkatësisht të grauas me burrin. Rastet trashëgimore në procedurat gjyqësore, në atë shtet përkatësisht në Kosovë, janë zgjidhur në harmoni me ligjin aplikativ , ashtu qe , femrës i është njohur dhe siguruar hisja e barabartë e pa diskriminuar negativisht me asgjë në kontekstin e trashëgimisë.Nderkaq, më shumë raste trashëgimore jashtë procedurave gjyqësore , janë trajtuar dhe zgjidhur sipas se drejtës zakonore shqiptare dhe , ashtu, veprohet, përgjithsisht , edhe në aktualitet.
Aplikimi më i preferuar i se Drejtës Zakonore Shqiptare ( ngjajshëm edhe i të drejtave zakonore të popujve tjerë) , në çështjet trashëgimore, në masë të konsideruar , justifikohet me influencën impressive të vlerave dhe postulateve kulturore e tradicionale por edhe me komponentet sociale dhe ekonomike.
E drejta Zakonore Shqiptare , në masë të konsideruar është shprehje e autonomisë shoqërore –politike e kulturore e Shqiptarëve, në përgjithsi, e etosit dhe patosit kombëtar dhe e vlerave kulturore e tradicionale shumë të përparuara dhe affirmative në praktikë, të cilët, pos formave tjera të luftërave çlirimtare dhe të rezistimeve efikase kunder autoriteteve pushtetore të huaja, me ngulmim dhe devocion , e kanë substituar të drejtën e huaj dhe zakonet e veta, ligjet popullore të traditës historike.
Aplikimi më i preferuar i të Drejtës Zakonore Shqiptare nga zgjidhjet ligjore për trashëgiminë, justifikohet edhe nga komponentet socio - ekonomike dhe natyra e familjes patriarkale e preservuar përshtatshëm me kohën deri në vitet e pesëdhjeta të shek. XX-të. Në familjet kooperativiste kolektive jo vetëm te Shqiptarët, kurdoherë është kultivuar dhe konsideruar :
Krahas aplikimit të se drejtës dhe të precedenteve zakonore në çështjet trashëgimore , në Kosovë, kryesisht, në rastet e nisura në procedura gjyqësore, zbatohen zgjidhjet ligjore.
Në Kosovë, në aplikim është Ligji nr. 2004/26 për Trashëgiminë (LT).
LT-ja , tematikën e treshëgimisë e normon konform me standardet , vlerat dhe parimet e përbashkëta të Unionit Europian.
LT-ja e rregullon plotësisht të drejtën e trashëgimisë dhe, sipas tij, objekt i trashëgimit janë sendet ( Res In Commercia) dhe të drejtat e caktuara të entiteteve natyrale.
Sipas LT-së , të gjithë entitetet natyralë ( personat fizikë ) në kushte të njejta , janë të b a r a b a r të në trashëgimi. Edhe fëmijt jashtëmartesorë të cilëve ju dihet atsia si dhe fëmijt e adoptuar , me LT-në , barazohen juridikisht me fëmijt legjitim. Nderkaq, fëmiu i adoptuar, sipas n. 3.3 të LT-së , nuk trashëgon në familjen e origjinës dhe anasjelltas!
Të huajt, me nenin 3.4. të LT-në , në kontekstin dhe kushtet e reciprocitetit , barazohen në çështjet e trashëgimisë .
Me nenin 5.3 të LT-së, konform me postulatin Ius Fruendi, Abutendi , Ius Uendi, sanksionohet e drejta e trashëgimmarrësit për të disponuar me hisen e vet edhe nëpërmjet dorëheqjes në të cilin rast nuk konsiderohet se trashëgiminë e vet asnjëherë nuk e ka fituar.
Me nenin 6 të LT-së , është përcaktuar se , do t’ishte e pavlerë juridike çfarë do marrëveshjeje ndermjet trashëgimtarëve të ardhshëm si dhe ndermjet tyre , në një anë dhe personave të tretë, në anën tjetër , përkitazi me trashëgiminë ende të pa hapur. Kjo zgjidhje juridike mund të justifikohet me postulatin nga neni 4.1 të LT-së , me të cilin, është stipuluar se , trashëgimi bëhet për shkak të vdekjes ( se decujusit) dhe në momentin e vdekjes ( se decujusit); poashtu , zgjidhja juridike në fjalë mund të valorozohej si koherente edhe me dispozitën e nenit 5.1 të LT-së me të cilën është stipuluar se, decujusin , personin fizik , trashëgimlënësin e trashëgon personi qe në çastin e vdekjes së tij ka fituar të drejtën trashëgimore.
Edhe përballë stipulimeve të nderlidhura me kushtin qasës, vdekjen e dekujusit si trashëgimlënës-e, zgjidhja juridike e sipërthënë, nuk do të mund të mos kontestohej , sëpakut, në kontekstin e lirisë së disponimit me të drejtat subjektive ( Ius Utendi, Ius Abutendi, Ius Fruendi).
Me nenin 7 të LT-së, është recipuar instituti juridik tradicional ”Nasciturus Pro Iam ..Habitur” i njohur dhe i aplikuar edhe në të Drejtën Zakonore Shqiptare para shumë shekujsh e qe njihet e përfillet edhe aktualisht.
Sipas LT-së, trashëgimi mund të fitohet me ligj ose me testament, si vullnet i fundit të decujusit.
Përderisa , sipas së drejtës zakonore, kur trashëgimlënësi nuk kishte asnjë trashëgimarrës as nuk kishte lenë testament, pasuria e tij i mbetej komunitetit fisnor ndersa konform me nenin 10 të LT-së, në të njejtin rast, pasuria i mbetet komunës – bashkësisë shoqërore- politike themelore të trashëgimlënësit.Komuna përkatëse , për dallim nga trashëgimtari entitet natyral – person fizik, nuk ka autorizim për të heq dorë nga trashëgimia sepse masa trashëgimore do të shëndrrohej në Res Nullius dhe situata e tillë nuk do t’ishte në favor të shoqërisë, në përgjithsi.
Sipas nenit 11.1 të LT-së, trashëgimtarë ligjorë janë :
me pasardhës dhe bashkëshorti-ja ;
Nga stipulimi i tillë, normohet barazia e plotë e trashëgimtarëve eventual të gjinive diferente në radhë të parë të bashkëshortëve, të bashkëshortës së njejtësuar me status juridik trashëgimor të fëmijve në parantelën e parë.
Aq më parë kur , shprehimisht, me nenin 12.1 të LT-së, është përcaktuar se trashëgimlënësin-en , e trashëgojnë fillimisht ( parantela e parë) fëmijtë dhe bashkëshorti-ja. Fëmijt dhe bashkëshorti-ja tejjetues, me n. 12.2 të LT-së, me të drejtë , trajtohen trashëgimtarë të barabartë.
Barazia e femrës në trashëgimi, me nenin 13 të LT-së garantohet edhe me institutin juridik – trashëgimor të përfaqësimit të saj.Konkretisht, poqese femra trashëgimtare do të kishte vdekë para dekujusit, pas vdekjes se tij, hisen përkatëse do ta merrnin pasardhësit direkt të saj.
Femrës në trashëgimi, LT-ja ia siguron pozitën juridike trashëgimore të barabartë jo vetëm në radhën ( parantelën) e parë , por në të dytën e rrjedhimisht.[31]
Trashëgimlënësin – en , konform me nenin 11.2 të LT-së, e trashëgon edhe bashkëshorti-ja jashtmartesor-e qe barazohet me bashkëshortin-en martesor-e.
Kjo dispozitë për sa mëton për të qenë parimore referuar statusit të bashkëshortit-es trashëgimtar-e , për aq mund të reflektohet si inkonsekuente me parimin e legalitetit bashkëshortor, ndaj si e tillë, atrakton vëmendje profesionale për meditim refruar aspektit logjik e racional të saj.
Trashëgimtarët e radhës më të afert të trashëgimisë , sipas nenit 11.4 të LT-së, i përjashtojnë nga trashëgimia personat e radhës më të largët.
Sipas nenit 14.1 të LT-së , pasurinë e trashëgimlënësit që nuk ka lënë pasardhës , e trashëgojnë prindërit dhe bashkëshorti i tij. Zgjidhja juridike e tillë, në parim, nuk do të mund të kontestohej ,gjë qe, nuk do mund t’ishte rast edhe përkitazi me dispozitën vijuese, par. e dytë të atij neni. Konkretisht, me nenin 14.2 të LT-së, është përcaktuar se, prindërit e trashëgimlënësit , trashëgojnë gjysmën e pasurisë në pjesë të barabarta ,kurse , gjysmën tjetër të pasurisë , e trashëgon bashkëshorti i trashëgimlënësit. Gjithsesi, stipulimi i klausës së tillë , e tejfavorizon bashkëshortin-en mbijetues-e përballë të dy prindërve të decujusit edhe në rastet kur bashkëshorti-ja mbijetues të këtë kaluar krejt pak vite bashkë me trashëgimlënësin-en ,ndersa ,prindërit e tij – saj ,pikërisht me te të kënë jetuar e bashkëpunuar me dekada të tëra. Seandejmi, rezulton se , dispozita e theksuar , sepakut, në funksion të parimit të barazisë por edhe të drejtëshmërisë ( Equity) do të meritonte të meditohej racionalisht dhe logjikisht për modifikim eventual të saj.
Definimi i dispozitës së nenit 22 të LT-së : ” Fëmijt e lindur në martesë , jashtë marteses, kur atsia e tyre është e dijtur si dhe fëmijt e adoptuar dhe pasardhësit e tyre kanë të drejta trashëgimore të barabarta” , në parim, i barazon drejt fëmijt nga martesa me fëmijt jashtë martese në çështjet trashëgimore por, për aq , disfavorizon statusin pasuror të fëmijve legjitim nga instituti juridik – martesor ; Në anën tjetër, përcaktimi ligjor i tillë , në masë të konsideruar, stimolon raportet martesore jashtë postulateve ligjore, në një anë dhe luhatjen e stabilitetit martesor, aq të dobishëm për familje dhe shoqëri politike solide dhe të shëndoshë, në anën tjetër.
Dispozita e nenit 26.1 e LT-së, ” bashkëshorti i trashëgimlënësit ka të drejtë të kërkojë pjesën përkatëse të pasurisë së përbashkët të fituar me punë gjatë martesës”, e definon mirë dhe qartë të drejtën e bashkëshortit-es mbijetues-e në hisen e fituar me punë dhe kontribut personal. Tek e fundit, formulimi i tillë është koherent me postulatet themelore të së drejtës civile referuar pronësisë , në përgjithsi.
Me nenin 27 par. 1 të LT-së është stipuluar se – ” E drejta e trashëgimit midis bashkëshortëve pushon me çkurorëzimin ose me nulimin e martesës” , mirëpo, nuk është përcaktuar elementi i fajsisë si bazë për përjashtimin e mundësisë për të pleduar për hise nga trashëgimia! Veçanërisht , po kjo vërejtje mund t’i adresohej paragrafit 2 alinesë (a) të LT-së kur , poashtu , pa kushtëzimin e fajsisë së bashkëshortit të përjashtuar nga e drejta në trashëgimi, është definuar se ” Në se trashëgimlënësi ka paraqitur (akt)padi për çkurorëzim kurse pas vdekjes së trashëgimlënësit është bërë çkurorëzimi me aktgjykim të formës së prerë” , përderisa , në vijim, referuar alinesë (b) dhe (c) të së njejtës dispozitë, nuk do të mund të apostrofohej vërejtja e tillë ,nga se ,me vend është stipuluar kushti i njohurisë së bashkëshortit-es pasjetues për kauzën e çkurorëzimit përkatësisht pushimi i bashkëjetesës me fajin e bashkëshortit pasjetues!
Me dispozitën e nenit 28.1 të LT-së, është stipuluar se - burri dhe gruaja në një bashkësi jashtëmartesore , mund të trashëgojnë njeri tjetrin si bashkëshortë , nëse , bashkësia jashtëmartesore deri në momentin e vdekjes së trashëgimlënësit-es ka zgjatur së paku 10 vjetë , poqëse nga ajo marrëdhënie ka lindë fëmij- të paktën 5 vjet dhe, në çastin e vdekjes së trashëgimlënësit –es as njeri nga personat qe kanë bashkëjetuar të mos këtë qenë ligjërisht i martuar me ndonjë person të tretë ...” Kjo dispozitë rezulton problematike referuar synimit të stabilizimit , konsolidimit dhe stimulimit të familjes legale; diksioni i kësaj dispozite do të mund të akseptohej kushtimisht për aq sa nuk do të egzistonte bashkësia martesore legale e asnjerit bashkëjetues jashtëmartesore gjatë tërë periudheës së bashkjetesës ilegale të tyre ; ndryshe, ab initio, fillimisht, me par. 1 të nenit 28 të LT-së , krijohet bazë juridike për dëmtimin e bashkëshortit-es (eventual) legal duke iu përgjysmuar porcioni trashëgimor, të cilin , në vend të plotë , do ta ndante me partnerin jashtëmartesor-e! Rrjedhimisht, me alinenë ( a) të nenit 28.1 të LT-së, është kushtëzuar e drejta trashëgimore e bashkëjetuesit-es jashtëmartesor –e me sëpakut dhjetë vjet ”stazh bashkjetese jashtëmartesore dhe me fëmij sëpakut pesë vjeçar” ; nderkaq, me këtë dispozitë është abstraktuar mundësia reale ( e shpeshtë) e bashkësiaë martesore legale të bashkëjetuesit-es gjatë tërë apo pjesës së konsideruar të stazhit të bashkëjetesës jashtëmartesore apo të martesës ilegale. Në kontekstin e tillë, bashkëshorti-ja legal-e , pos torturave psikike e, shpesh herë edhe fizike dhe ,barrës së obligimeve familjare, do të disfavorizohej dukshëm edhe me privilegjimin e partnerit-es ilegale nëpërmjet grantimit të së drejtës edhe për të trashëguar bashkëshortin-en legal-e , njeherë , bashkëjetuesin-en ilegale!
Vijimisht , me nenin 28.3 të LT-së, është specifikuar se personi që ka bashkëjetuar nuk ka të drejtë në trashëgimi nëse çifti nuk ka jetuar për një kohë të gjatë së bashku! Ky formulim , sikunder pjesa e konsideruar e LT-së , nuk është i definuar qartë, në një anë dhe është në kolision edhe me paragrafin 1 alinenë (a) të së njejtës dispozitë; ky konkludim rezulton nga përcaktimi ”...nëse çifti nuk ka jetuar për kohë të gjatë së bashku” i cili kurdoherë , gjatë aplikimit, do të shkaktonte dilema dhe hezitime referuar se e cila dhe çfarë periudhe do të mund të cilësohej si ”kohë e gjatë e bashkëjetesës”; në anën tjetër, me alinenë (a) të par. 1 të të njejtit nen, kjo periudhë është definuar të jetë sëpakut 10 vjeçare!
Jo vetëm në këtë dispozitë ligjore ( të LT-së) , formulimi nuk është i rrjedhshëm as gjuhësisht i drejtë,në nja anë dhe, termat juridike përdoren në mënyrë inkonsekuente, herë bashkëshort e herë çift madje edhe personi në bashkëjetesë martesore!
Poashtu, me dispozitën e nenit 28 të LT-së, vend të inkriminimit dhe të sanksionimit juridik, në kundershtim me parimin e legalitetit, konvalidohet dhe ”legalizohet: statusi ilegal i bashkëjetuesve jashtëmartesorë në një anë dhe për aq dëmtohet interesi pasuror i partnerit-es legal-e, në anën tjetër.
Me të drejtë, me n. 30. 1 të LT-së , është stipuluar pozita juridike e bashkëshortit-es pasjetues-e nga trashëgimlënësi – ja për të qenë në rrethin e trashëgimtarëve të domosdoshëm me paratagrat respektive.
Poashtu, me dispozitën e nenit 37 të LT-së është stipuluar klausa e drejtë , e cila , paraprakisht, bashkëshortit-es pasjetues-e ia siguron orenditë , mobiljet dhe pajimet themelore nga trajtimi i tyre në masën trashëgimore.
Dispozita e nenit 54 e LT-së “ Dhurimet e rëndomta nuk llogariten në pjesën trashëgimore”, qartas është e pa formuluar saktë e plotë dhe si e tillë , në procedurë, pashmangshëm krijon dilema referuar definimit konkret se ç’është dhe çfarë mund të jetë dhurimi i rëndomtë për dallim nga ai i parëndomtë. Gjithsesi, formilimi i tillë dhe formulimet e tilla në akte ligjore , fillimisht krijojnë paqartësira të panevojshme e rrjedhimisht krijojnë precedente inkonsistente , reciprokisht kunderthënëse.
Dispozita e nenit 64 e LT-së , përshtatshëm e mbronë paraprakisht bashkëshortin-en nga tjetersimi eventual I masës trashëgimore nga partneri respektiv nëpërmjet cedimit të pasurisë , mirëpo, një gjë të tillë , padrejtësisht nuk e definon edhe për trashëgimtarë tjetër apo tjerë të statusit të domosdoshëm nga dispozita e nenit 30 të LT-së !
Dispozita e nenit 66 .1 e LT-së, me të cilën është përcaktuar se, ceduesi është i autorizuar të kërkojë restitucion nga beneficienti nese ai/jo do të kishte manifestuar “…mosmirënjohje të vrazhzë ndaj tij- ceduesit”, është e formuluar në stil inkonsistent me nenin 111 të të njejtit Ligj, nga se , pala me legjitimitet aktiv , do të mund të kërkonte shuarjen e kontratës për cesion vetëm për shkak të pamirënjohjes “… së vrazhdtë” të beneficientit…” , por, jo edhe për baza ligjore tjera të numruara me diepozitën e nenit 111 të LT-së. Poashtu, formulimi …: mosmirënjohje e vrazhdë” është term i pa definuar qartë e saktë dhe, si i tillë, pashmangshëm gjatë aplikimit , ab initio, fillimisht, do të krijonte dilema e, së andejmi , edhe interpretime diferente e inkonsistente.
Dispozita e nenit 68 e LT-së “ Kontrata e mbajtjes së përjetshme rregullohet me Ligjin për Detyrimet” , është inkonsekuente me eksperiencat afirmative legjislative, sepse:
LT-ja , panevojshëm e stipulon klausën e n.
Me dispozitën e nenit 73 të LT-së , është përcaktuar testimi i vlershëm poqëse do bëhej në Kosovë dhe në atë mënyrë është cenuar standardi juridik uniform nga sistemet juridike me të cilin liria testamentore njejtësohet me atë të kontraktimit dhe të disponimit të lirshëm të pasurisë në kushte dhe rrethana të rëndomta por edhe të jashtëzakonshme. Ndryshe, sipas doktrinës juridike – civile , testimi mund të bëhej në vend Ius Domicile por edhe jashtë vendit, në aeropëlan, anije të shtetit të huaj etj.
Edhe me dispozitën e nenit 106 të LT-së, sikunder edhe me nenin 68 të po këtij Ligji, është përcaktuar formulim i papërshtatshëm për praktikat legjislative të mira kur është theksuar …”t’i kërkojë Gjykatës Trashëgimore…”për të emruar ekzekutuesin e testamentit, sepse , pos arsyeve të theksuara referuar rastit nga neni 68 i LT-së, sëpakut, aktualisht, në vendin tonë nuk ka ekzistuar as nuk ekziston Gjykata Trashëgimore ! ndaj, teksti i kësaj dispozite , sikunder edhe një numër jo i vogel i dispozitave të këtij Ligji do të duhej të amendohej përkatësisht të riformulohej , nder tjera nëpërmjet zëvëndësimit të shprehjes në fjalë me …” t’i kërkojë gjykatës kompetente” eventualisht …”t’i kërkojë gjykatës civile..” !
Referuar pasardhësit-es për të mos qenë trashëgimtar-e për shkak të padenjësisë, të përcaktuar me nenin 110.2 të LT-së “ Padenjësia nuk i pengon pasardhësit e personit të padenjë të trashëgojnë njësoj sikur personi i padenjë të kishte vdekuar para trashëgimlënësit” , megjithatë, në praktikë, rezulton e kunderta e synimit të legjislativit dhe e kushtit pengues - insuficiencës së komponentës morale elementare – dinjitetit, sepse , sipas formulimit të tillë, edhe entitetit të padenjë për trashëgimi, virtuelsiht, i mundësohet realizimi i së drejtës trashëgimore nëpërmjet institutit juridik të përfaqësimit!
Përderisa me dispozitën e nenit 111 të LT-së , janë definuar qartë e plotë pesë bazat juridike për cilësimin e padenjësisë për trashëgim, në po atë mënyrë, paarsyeshëm , nuk është vepruar edhe me nenin 114 të të njejtit Ligj referuar shkaqeve të përjashtimit të trashëgimtarit të domosdoshëm ! Ndryshe, kur personi, i vlerësuar , sipas nenit 111 të LT-së , i pa denjë për të trashëguar, aq më parë, Argumantum Ad Fortiori, i tillë do duhej të kualifikohej cili do nga trashëgimtarët e domosdoshëm ; A. A. Fortiori , sepse , këta të sprasmit , shumë më tepër nga cili do trashëgimtar eventual jashtë rrethit të trashëgimtarëve të domosdoshëm , do të duhej për të pasë qendrim fisnik , plotësisht të ndershëm dhe krejtsisht moralisht të paster referuar trashëgimlënësit.
Dispozita e nenit 116.3. e LT-së “ Në rast kontesti rreth bazueshmerisë së përjashtimit , detyrën për të provuar se përjashtimi është i arsyeshëm e ka mbeshtetësi për përjashtim” në parim është korrekte me parimin juridik :”Kush pretendon, argumenton” , por , në kontekstin e natyrës juridiek të institutit juridik të përjashtimit për të trashëguar, do të nevojitej stipuluar e njejta kërkesë për (kunder) argumentim. Në radhë të parë nga së pretenduesi për trashëgim është palë në procedurë me legjitimitet aktiv dhe me interes juridik për ta sëndërtuar , eventualisht, kërkesën e vet!
Teksti i LT-së, në pjesë jo të pakta përmbanë formulime inkonsekuente dhe inkonsistente me standardët legjislative, siç është edhe rasti me dispozitën e nenit 126 par. 1 dhe 2 të tij! Konkretisht në vend të definimit të temës me dy këto dy paragrafe:
“126.1 . Trashëgimtar mund të jetë vetëm personi i cili është i gjallë në çastin e hapjes së trashëgimit.
126.2. Fëmija i zënë në çastin e hapjes së trashëgimit do të konsiderohet si i lindur, në qoftë së lind i gjallë” , do të mund të formulohej edhe më qartë edhe më shkurtë, siç vijon:
“ 126.1. Trashëgimtar mund të jetë personi i gjallë në momentin e hapjes së trashëgimisë sikunder edhe personi i zënë në momantin e hapjes së trashëgimit poqëse do të lindte i gjallë dhe normal”.
Ndryshe, instituti juridik – civil në çështjet e trashëgimisë njifet nga e Drejta Romake sikunder edhe nga E Drejta Zakonore Shqiptare dhe kurdoherë është përfillë në favorin e foshnjës ende të palindur në momentin e hapjes së trashëgimisë, poqese do të lindte e gjallë dhe , pashmangshëm normale. Aq më parë kur sipas doktrinës juridike dhe eksperiencave juridike afirmative , hisja e ndasisë përkatësisht e trashëgimisë , nuk i lejohet foshnjës monstrume as asaj qe do të lindte e vdekur.
Formulimi i nenit 132.1 të LT-së “ Nuk mund të heq dorë nga trashëgimi , trashëgimtari që ka disponuar tërë pasurinë trashëgimore ose një pjesë të saj” , është përcaktuar në kundershtim me postulatin fundamental referuar lirisë pronësore dhe lirisë për disponimin “Bona Fidei “ të pasurisë së pronarit “ Ius Utendi , Ius Fruendi, Ius Abutendi” !
Neni 138 . 1 I LT-së referuar së drejtës për të kërkuar pasurinë trashëgimore me afatin subjektiv një vjeçar dhe afatin objektiv dhjetë vjeçar, në një anë dhe neni 128.3 referuar kujdestarisë për trashëgimtarët e panjohur me afatin njëzet vjeçar pa e përcaktuar se është apo s’është afat objektiv, në anën tjetër, edhe pse janë të natyrës juridike identike përkitazi me afatet ligjore , nuk janë koherentë reciprokisht.
Në kontekstin e njejtë përkitazi me të drejtën për të ushtruar trashëgiminë me aftin tre vjeçar nga dita e ndarjes së pasurisë , poashtu , do të mund të harmonizohej me dispozitat e neneve 128.3 dhe 138.1, në një anë dhe , në te nuk do të duhej të egzistonte fjala …” dispozitat e Ligjit të Detyrimeve…” nga se referuar parashkrimit të të drejtave në procedurat civile , nëse nuk janë të rregulluara me ligjin përkatës , konkretisht me LT-në , atëherë Lex Specialis për raste tëtilla do t’ishte temë , jo e Ligjit për Detyrimet por e Ligjit për Parashkrimet e Kërkesave.
Përfundime
Seandejmi, LT-ja do të duhej të rishikohej kritikisht dhe, të amendohej si dhe të riformulohej në pjesët e vlerësuara konform edhe me vërejtjet e sipërme.
[1] Legitima hereditas est, quae ab intestate defertur= Trashëgimia ligjore është kur trashëgohet
pa testament
[2] PATERNA PATERNIS , MATERNA MATERNIS = (Trashëgimia) nga I ati, t’atit, e nënps, të nënës
[3] Si intestato moritur cui sous heres nec escit adgnatus proximus familiam habeto .
Si adgnatus nec escit gentiles familiam habento: Leges XII Tab., 5,5,5 : Nese dikush
vdes pa testament dhe nuk ka të aferm, pasuria e tij le t’I takojë agnatit më të afërm; nëse
nuk ka agnat , le t’ takojë gentilit ( të tij)
[4] Copy Right
[5] LEGES XII, TAB.5/5/5: SI INTESTATO MORITUR CUI SUUS HERES NEC
ESCIT ,ADIGNATUS PROXIMUS FAMILIAM HABETO ; SI ADGNATUS NEC
ESCIT , GENTILES FAMILIAM HABENTO= Nëse dekujusi vdes pa lënë testament dhe
nuk ka lën farefisnorë , pasuria e tij/ saj le t’I takoj agnatit më të aferm dhe, nëse nuk ka lën
as agnat, le t’I takojë gentility!
[6] Azzariti Francesco Saverio , Giovani Martinez .., SUCCESSIONI PER CAUSA DI
MORTE E DONAZIONI , 3 Ed, Padova, Cedam, 1959
Bailey S. J., THE LAW OF WILLS INCLUDING INTESTATIS AND ADMINISTRATION
OF ASSETS, 6 Ed,
[7] Në literatureën juridike -familjare, familja bashkëkohore e përberë nga bashkëshortët dhe
fëmijt, praktikohet të quhet “familje atomoke” !
[8] Bashkësia politike e pare, në literature emertohet bashkësi primitive, komunitet primitive,
shoqëri primitive, shoqëri parahistorike , demokrati ushtarake etj…
[9] Karakteristikat themelore të shoqërive dhe shteteve skllavopronare konsistonin në :
- komponentën eksploatuese klasore;
- ekonomitë autarkike dhe natyrale;
- organizimin dhe koncepcionin luftarak;
- ideologjitë religjioze nisë nga politeizmi deri të monoteizmi;
- numër të konsideruar të relikteve klanore dhe në premisat e pabarazisë gjinore , etnike,
fetare, gjuhësore, ekonomike e politike si dhe
- në premisat e p a b a r a z i s ë formale juridike e politike;
Shtetet skllavopronare ishin të ngarkuara me antagonizma etnike, fetare , klasore e politike
të ndryshme.
[10] Kodi i Hamurabit ( shek. XVIII para Epokës se Re) konsistonte (sepse aktualisht nuk ekziaton i tëri
nga shkattrrimet e pashmangshme)në tri segmente , në prolog, pjesën normative dhe në epilog.
[11] Hilmi Ismajli & Fatmir Sejdiu, Historia e Institucioneve Juridike dhe Shtetërore, UP,
FJ, Prishtinë,
[12] Justninan is considered a saint amongst Eastern Orthodox Christians and is also commemorated by some Lutheran Churches. JUSTINAIAN WAS BORN IN TAURESIUM IN THE ROMAN PROVINCE OF DARDANIA ( MODERN KOSOVA) IN AD 483…HIS LATIN SPEAKING PEASANT FAMILY IS BELEIVED TO HAVE BEEN OF ILLYRO ROMAN ORIGINES …
[13] Iusinain I ( Latin: Flavius Petrus Sabbatius Iustinianus Augustus ) commonly known as Justinian the Great was Roman Byzantine Emperor sought to revive the empire’s greatness and reconquer the lost western half of the classical Roman Empire….A still more resonant aspect of his legacy was the uniform rewriting of Roman Law the Corpus Juris Civilis which is still basis of civil law in many modern states.
[14] Stephen KNAPP, PROOF OF VEDIC CULTURE’S EXISTENCE, The Dark Side of Christianity, p.206- 212
[15] Ibidem, pg. 209, 210…”the accused women would be raped before being tortured… …an innocent women would be implicated and tortured until she confessed and named others of being whiches …once a women was accused of being a which , her death was certai …during one period of 150 years , a total of 30.000 women had been burned at the stake … ALL IN THE NAME OF CHRISTIANITY…SAINT AUGUSTINE OF HIPPO WENT SO FAR AS TO SAY WOMEN HAD NO SOULS!
EVEN SAINT PAUL TAUGHT THAT WOMEN SHOULD BE SILENT AND SIMPLY SERVE THEIR HUSBANDS…
AFTER
EVEN SAINT THOMAS AQUINAS IN THE MIDDLE AGES PLACED WOMEN LOWER THAN SLAVES Ibidem, pg. 210
[16] Gjithsesi, në bazë të componentëve dheelementeve më karakteristike tjera, perandoria Osmane do të mund të etapizohej krejt më ndryshe, e cila temë nuk është në kontekstin analitik të këtij Punimi.
[17] Kur’ani është libri ishenjët ibesimit islam…
[18] Hadithi ose syneti apo tradita juridike;
[19] Ixhma është doktrina juridike islame;
[20] Kijasi është analogjia juridike islame;
[21] Er-rei konsiston në zgjidhjet juridike conform me parimin e drejtëshmërisë ngjajshëm me
Equity në tëDrejtën Anglosaksone
[22] Urf – adet ose El Urf është e drejta zakonore e karakterit local;
[23] Sipas së Drejtës Osmane të bazuar në Sheriat, kur burri e vriste gruan, për te duhej ta paguante
vetëm gjysmën e shumës së përcaktuar për një gjak !
[24] Op. cit: Hilmi Ismajli & Fatmir Sejdiu…, f. 225
[25] Pos faktorëve shoqëror, ekonomik e politik në të mire të shoqërisë politike borgjeze liberale, rol të çmuar në favorin e saj kanë ushtruar mendimtarë juridikë e politikë perparimtarë në rashtë të pare Hobsi, Savinji, Volteri, Hygo, Ruso, Dekarti, Spinoza, Lajbnici…
[26] E drejta romake, kryesisht , e bazuar në Kodin Civil të Justinianit, është aplikuar në shtetet mesjetare dhe liberale borgjeze europiane e njohur si E DREJTA ROMAKE E RECIPUAR.
[27] Rrjedhimisht, Asambleja Franceze miratoi Code de Procedure Civile - Kodin për Procedurën Kontestimore Civile( 1806), Code de Commerce -Kodin Tregtar ( 1807), Kodin për Procedurën Penale ( 1808) dhe , në vitin 1810 Kodin Penal ( Code Penale).
[28] Code Civile , me tematikën, teknikën dhe stilin e mbarështimit dhe të normimit ishte dhe gjithnjë mbetët një nga kodet civile më të rendësishme të civilizimit njerëzor. Code Civile është recipuar përkatësisht është akseptuar nga pothuaj se të gjitha shtetet europiane kontinentale , pos shteteve anglosaksone sidhe nga shumë shtete jashtë Europës. Code Civile është bazamenti I Sistemit Juridik EU Kontinantal
[29] Deri në përfundimin e Luftës Botërore të Parë më 1918, jo vetëm në Kosovë por përgjitthësisht në të gjitha vendet ballkanike , trashëgimia është rregulluar sipas normave juridike zakonore të cilat me pak përjashtime ishin të njejta përkatësisht të ngjajshme.
[30] Prof dr Riza SMAKA, Një paralelë komparative ndermjet të Drejtës Zakonore Shqiptare dhe Comon Law-it të Sisitemit Juridik Anglosakson, E Drejta, Fakulteti Juridik I Universitetit të Prishtinës, 2002
[31] Shih dispozitat e neneve 14, 15 e 16 të Ligjit nr. 2004/26 për Trashëgiminë