Nexhat Rexha: Refleksione të heshtura në arkën magjike

| E merkure, 22.07.2009, 06:57 PM |

Nexhat Rexha

REFLEKSIONE TË HESHTURA NË ARKËN MAGJIKE

(Liviu Lungu, Lekë Bukurani. Dashi..., OMSCA-1, Tiranë, 2008, fq.144)

Nga Nexhat Rexha

Romani i Liviu Lungut “Lekë Bukurani. Dashi...”, vjen në gjuhën shqipe në përkthim të shkëlqyer të Adriana Tabakut, me një medalion të Dr.. Luan Topçiut në paskopertinë. Edhepse i shkruar në një gjuhë të huaj, vepra komunikon edhe me lexuesin shqiptar, sepse tërësia përmbajtësore e romanit tingëllon dhe artikulon arealin shqiptar, me një  lidhje tematike e me një gjuhë të rrjedhshme stilistike që reflekton realitetin shpirtëror të autorit me rrëfimin e imazheve të kujtesës. Ndërtimi i brendshëm ka një harmoni të rrjedhshme të ngjarjeve, sepse autori  ka paraqitur vlera burimore që i takojnë një periudhe  jo të largët historike, nëpër mes të cilave ka shtjelluar evenimente që e kanë rrethuar njeriun  e tij me të gjitha përplasjet e jetës. Të gjitha këto skena janë ndërtuar me një dramatizëm që bart në vete diçka burimore nga kjo periudhë nëpër të cilën lidhen ngjarjet dhe fatet e personazheve.

Tema e romanit është shoqërore, që tani i takon  realitetit tjetër dhe merr karakter e  motiv historik, sepse vetë shtjellimi i ngjarjeve në roman shpalos  nyjet e kësaj periudhe me  kryeprotagonistin  e veprës, Lekë Bukurani Dashi, i cili në karakterin e tij të brendshëm ka ruajtur  elementin autokton  të rrethit shoqëror e të  familjes së tij. Tiparet e tija janë gërshetuar bukur dhe kanë funksion edhe real edhe artistik në vepër. Rrëfimet e personazhit kryesor  marrin karakterin e kujtimeve. Ato shpalosen në formë të bisedës së lirë. Në disa raste ato marrin trajtën e një  ngjarjeje të afërme, të cilat lidhen përmes një të ndodhure. Përmes këtyre të ndodhurave, personazhet komunikojnë dhe zhvillimin e ngjarjeve  e lidhin nëpërmjet kujtimeve.

Liviu Lungu

Në roman rrëfimet e Liviu Lungut trajtojnë gjëra shumë interesante nga tradita e kohës, të cilat ai i ka trashëguar nga rrëfimet e  gjyshes së tij. Elemente veçuese që e pasurojnë dhe i japin funksionalitet e origjinë  burimore përmbajtjes së brendshme, janë edhe pjesë të zgjedhura nga tradita, si: lindja, dasma, vdekja, të cilat kanë një përshkrim  interesant dhe në vete ruajnë relikte  burimore. Autori këto skena i ka sendërtuar mbi bazën e një realiteti të dikurshëm, por që për lexuesin janë të kapshme e që gjatë shtjellimit të tyre ai i ka fuqizuar këto përjetime të fëmijërisë, ani pse ato ishin rrëfime të  fëmijërisë së hershme. Tradita dhe ambienti i paraardhësve është ruajtur jashtëzakonisht bukur edhe përmes tragjikës vëllavrasëse, që ishte dikur  si një nga shëmtitë e popullit tonë.  Vrasjet ndodhnin e ndodhin në mënyra të ndryshme, kudo në botë dhe te të gjithë popujt, edhe aty ku civilizimi dhe zhvillimi ekonomik ka patur një ecje para disa popujve të robëruar, por ajo  që është me peshë dhe gjithnjë ka krijuar situata edhe më të shëmtuara është gjakmarrja.

          Të gjitha këto ngjarje zhvillohen e reflektojnë,sikur kanë ndodhur në periudhën kur autori të ishte i pranishëm gjatë të ndodhurave të tyre. Mirëpo, përkundër këtyre shpërputhjeve kohore; të lindjes,edukatës,emancipimit dhe zhvillimit të personalitetit të tij si njeri e intelektual e mbi të gjitha ato që kanë ndikuar për  të shpalosë këtë heshtje të ruajtur në arkën magjike të gjyshes Sevasta. Liviu Lungu me zotësi  prej krijuesi, ka kultivuar e ruajtur  këtë kujtesë me të gjitha këto zhvillime  dramatike dhe atyre iu ka qasur nga afërsia e përjetimit të tij shpirtëror. Këto përjetime janë refleksion i ndjenjave shpirtërore me të cilat autori  ka bashkëjetuar e ka bashkudhëtuar gjithnjë, sepse rrëfimet e gjyshes  Sevasta janë ruajtur dhe ngulitur  jo vetëm në kujtesën e tij, por ato janë edhe pjesë edukative që ai i ka ruajtur  e kultivuar si thesar, bile ato i ka ruajtur të heshtura me xjelozi, më shumë për vete, që një ditë ato të shkrihen e të marrin një formë tjetër të artikulimit, të cilat edhe i ka realizuar me shumë dashuri e sukses.

Emri Bukurani vjen si thesar  i familjes së tij të bartur nëpër disa gjenerata, deri te i vëllai Kosta me Lekë Bukurani Dashi, sepse të parët e tyre  kishin trashëguar vepra të mëdha bujarie dhe në këtë vijimësi brezë pas brezi e morën edhe emrin  Bukurani. Në roman autori ka rrëfuer edhe legjenda ,të cilat janë ruajtur  të gjalla, e disa edhe janë  shkrirë apo kanë pësuar ndryshime nëpër kohë. Largimi i heroit nga vendi i lindjes  specifikon më shumë me  një dukuri të rrallë ose legjenda  e murosjes  së gruas  për së gjalli në murin të cilin  e ndërtonte i shoqi, janë elemente mitologjike  shqiptare, që janë të njohura në të gjitha trevat e tyre ku kanë jetuar shqiptarët. Pastaj ndalesa e martesave në mes fisit: Shala, Shoshi e Mirëdita si dhe ruajtja e ligjit të të parëve janë vlera të qëndrueshme, që autori i romanit i ka spikatur   me qëllim  të ruajtjes apo  ka sjellur në ndërdijen e lexuesit  këto vlera të rëndësishme të cilat  mund të kenë elemente të mitike. Vrasja e Kostës të vëllait të Lekë Bukurani Dashi në vazhdimësi të vrasjeve ndër shqiptarët është çështje e traditës  që ka krijuar pengesa  të vazhdueshme për civilizimin  tonë nëpër rrjedhat e historisë. .

          Autori përmes dialogut mjaft bukur ka përshkruar e paraqitur vëllavrasjen, e njëherit përmes  momenteve të caktuara ,ai ka pasqyruar traditën historike të pajtimit të gjakmarrjes dhe vlerën historike që e ka ruajtur populli ynë përmes virtytit dallues, besës. Dialogu në mes Fotit e Lekë Bukurani Dashi është i rëndësishëm dhe ka vlera të qëndrueshme jetësore, sepse përmes takimit dhe qëndrimit të tyre  ata e shpalosin të panjohurën, duke treguar kujtime të fëmijërisë së njërit dhe tjetrit. Autori me mjeshtri ka realizuar njohjen e Lekë Bukurani Dashit me Foti-Elena, si dhe dashurinë e tyre që fillon të rrezatojë për një të ardhme të përbashkët   të tyre  me shpresë se ata tani do të jenë vazhdues të  njërës dhe familjes  tjetër, por ndodhë e papritura dhe romani përfundon  me këtë tragjedi që lexuesi nuk do ta pres se mund të përfundojë në këtë mënyrë, kjo mënyrë e rrëfimit ia shton vlerën  romanit. Por, autori ka zgjedhur  këtë mënyrë të përfundimit të jetës  se këtyre personazheve, që në një farë mënyre i përngjason fatit të  personazheve kryesore  në dramën “Nita” të Relës. Apo më thjeshtë  nënkuptohet se largimi  i njerëzve  nga trungu i tyre, me apo pa dashje merr këtë dimension të rrjedhës së jetës ,herë si lum i trazuar e herë si lum i qetë.

            Mirëpo, krejt kjo ndodh në suaza të mundshme  edhe për kohën  për të cilën  zhvillohet  jeta  në roman. Autori e ka lënë  jetën të rrjedh edhe më tutje,por si duket rrjedhja e kësaj jete nuk ka asgjë të parapërgatitur. Ajo mbetet të zhvillohet e të vazhdohet në një pikëtakim të panjohur, po që gjithsesi dikund e ka  pikësynimin  për t`u takuar. Kush mund të kontestojë realizimin  e këtij pikëtakimi me lexuesin rumun dhe atë shqiptar! V e kësaj proze kërkon edhe shtrirje të mëtutjeshme gjuhësore, me qëllim që  brendia artistike dhe funksioni figurativ i shprehur  qartë për një periudhë kohore ngërthen në vete episode shumë interesante, sepse autori  ka shkëputur pjesë të traditës shqiptare, një pjesë e tyre të ruajtura për shumë shekuj.

Liviu Lungu  përmes  rrëfimeve të  përgjithshme që ka shtruar në vepër, ka kurorëzuar dashurinë, duke i dhënë asaj jetë të lirë, e njëherit i ka dhënë qarkullim të lirë dhe ka funksionalizuar rrjedhën e gjakut nëpër  trupin, memorien e tij si njeri dhe si intelektual. Ndërsa narracioni i  artistik dhe konfiguracioni i tërësishëm artikulojnë me theks të veçantë memorien e njeriut e të artistit Liviu Lungu. Ai me këtë temë, jo vetëm që ka integruar ngjarje, por edhe e ka zgjeruar atë, duke i dhënë asaj shpirt substancial, sepse në kornizën e brendshme të romanit  ka unifikuar trajtimin e probleme shoqërore të një periudhe sa reale, po aq edhe mitike  për brazat e ardhshëm, që gjithsesi është në përfundim të shkallës së harresës.  Pra, në vepër autori ka  ndriçuar edhe elemente të traditës autoktone edhe nga periudha Ilire, të cilat janë ruajtur  vetëm nëpër  shkrime të ndryshme historike dhe shkencore.

          Romani i Liviu Lungut, ”Lekë Bukurani. Dashi...”, artikulon e sqaron tipare karakteristike që e dallojnë një fazë të zhvillimit shoqëror brenda aktualitetit njerëzor e historik, por që dallon me specifikat e veta, të cilat e portretizojnë një njeri, një popull që t`i ketë veçantitë e veta. Padyshim se këto skena  japin jo vetëm imazhe gjeografike, por edhe  nga aspekti antropologjik kanë përputhshmëri pararendëse dhe mbështeten në ndërtime logjike e tematike, me parafytyrimet  e kohërave, si dhe rrjedhën dinamike të  proceseve e vejnë në korelacin të individualitetit në mes dhembjes, dashurisë përfillëse  që dikton bota e njeriut  me shpirt të trazuar, për të  ngritur monumentin e kërkuar për sa kohë të Lekë Bukurani Dashi. Këtë qëllim autori e ka arrirë, duke i dhënë veprës kuptim  e vlerë estetike si  dhe komunikim të përhershëm me lexuesin.