Zemra Shqiptare

  https://www.zemrashqiptare.net/


Aleksandër Stipçeviq: Vendi i shqiponjave

| E diele, 26.04.2009, 03:28 PM |


Aleksandër Stipçeviq
Aleksandër Stipçeviq
Udh?p?rshkruesit kroat? n?p?r Shqipëri

Vendi i shqiponjave

Nga Prof. dr. Aleksandër Stipçeviq
 
Shum? kroat? nga motive dhe arsye t? ndryshme e kan? vizituar Shqip?rin?, respektivisht ato vende ku kan? jetuar shqiptar?t dhe kan? shkruar mbi at? se çfar? kan? par? dhe p?rjetuar atje. Kan? udh?tuar si luft?tar?, udh?tar?, prift?rinj, murgj, tregtar?, spiun? dhe kureshtar? q? nga mesjeta e deri m? sot. Shum? kroat? as nuk kan? shkuar dhe as q? e kan? pasur nd?rmend t’u shkonin n? vizit? shqiptar?ve, por ?sht? dashur t? lundrojn? p?rgjat? bregdetit shqiptar kur kan? udh?tuar me anije p?r n? Greqi, Turqi, Palestin? dhe vende t? tjera t? Mesdheut lindor. Disa nga ata n? raportet e tyre kan? p?rmendur bregdetin shqiptar dhe at? çfar? kan? mundur t? ken? par? nga kuverta e anijes, nd?rsa disa t? tjer? t? preokupuar me udh?timin e tyre n? vendet tjera t? Levantit nuk u kan? kushtuar v?mendje porteve shqiptare, n? t? cilat duhej t? ankoroheshin anijet e tyre, dhe as njer?zve q? takonin atje.

Kureshtje interesante

Megjithat?, n? mesin e atyre udh?tar?ve ka pasur edhe t? till? q? nuk kan? mundur t’i b?jn? ball? kureshtjes dhe na kan? l?n? lajme interesante, sado q? t? shkurtra, mbi bregdetin e Shqip?ris?. Nj?ri nga ata ka qen? edhe françeskani Jakov Pletikosa (1704-1769). Nuk mund ta fusim n? radh?t e udh?p?rshkruesve q? kan? rrug?tuar n?p?r Shqip?ri, mir?po, k?tu po e p?rmendim ngase n? librin e tij Udh?timi p?r n? Jerusalem, ka p?rshkruar takimin me nj? anije luftarake nga Mleti p?rpara Durr?sit, portit m? t? madh dhe m? t? r?nd?sish?m strategjik n? bregdetin shqiptar. Pletikosa as q? ka shkelur n? bregdetin shqiptar dhe as q? p?rshkruar ndonj? gj? q?, eventualisht, ka par? nga anija me t? cil?n nxitonte p?r n? Palestin?.

P?r dallim nga Pletikosa dhe shum? t? tjer?ve q? nxitonin p?r t? arritur n? vendet e larg?ta, disa udh?tar? t? tjer? kan? qen? m? kureshtarë. Futeshin n? tokat shqiptare, p?rshkruanin viset q? i shihnin dhe njer?zit q? takonin dhe kan? l?n? shum? p?rshkrime interesante, interesante edhe p?r lexuesit e sot?m, por q? kan? qen? shum? m? interesantë p?r bashk?koh?sit e tyre.

Udh?tar?t dhe udh?p?rshkruesit

Nuk munden q? t? gjith? kroat?t q? kan? shkruar mbi Shqip?rin? dhe shqiptar?t t? futen n? radh?t e udh?p?rshkruesve, ngase raportet e tyre mbi at? se çfar? kan? p?rjetuar dhe par? kan? pasur q? q?llime dhe synime t? ndryshme dhe p?r k?t? arsye shkrimet e tyre do t’i ndajm? n? tri grupe, prej t? cilave vet?m grupi i par? mund t? futen n? radh?n e udh?p?rshkrimeve, n? kuptimin e plot? t? fjal?s.

Me sa e dim?, p?rshkrimin m? t? vjet?r mbi viset veriore t? Shqip?ris? e ka dh?n? humanisti dhe luft?tari i njohur Koriolan Cipiko (1425-1493), an?tar i familjes s? shquar dhe arsimuar Cipiko nga Trogiri. Vet? i mbante detyrat e r?nd?sishme n? Trogir dhe n? Mljet, nd?rsa kur turqit pushtuan gadishullin Eube n? Greqi (1470) dhe kur mljetasit nd?rmor?n fushat? ushtarake kund?r turqve n? krye me Petar Mocenig?n, n? t? mori pjes? edhe Koriolani yn? si komandant i anijes luftarake nga Trogiri. Por, ai ka luftuar kund?r turqve edhe n? Azin? e Vog?l, Peloponez dhe gjetiu, po ashtu ka marr? pjes? edhe n? operacionet luftarake kund?r turqve n? Shqip?rin? veriore, posaç?risht n? rrethimin e qytetit t? Shkodr?s. T? gjitha betejat q? ka marr? pjes? i ka p?rshkruar n? vepr?n Petri Mocenici imperatoris gesta, t? cil?n e ka shtypur n? Mljet, n? vitin 1477.

Rezistenca e shqiptarëve

Duke p?rshkruar sulmin e turqve n? Shkod?r, Cipiko flet mbi liqenin e Shkodr?s, mbi lumenjt? Bun?n dhe Drinin, mbi plleshm?rin? e jasht?zakonshme t? tok?s rreth liqenit, mbi vreshtat dhe ullishtet. P?r shkak t? moçaleve, bregdetin e asaj ane e mbulojn? pyjet p?r prerje, t? cilat jan? t? p?rshtatshme p?r nd?rtimin e anijeve. P?r k?t? arsye Otomani q? po shpreson – duket se – se do ta pushtoj? krejt bot?n, e konsideron at? vend, p?r shkak t? dy lumenjve, shum? t? p?rshtatsh?m p?r t? ushqyer ushtrin? dhe p?r nd?rtimin e anijeve, dhe p?r ruajtjen e anijeve, ka vendosur t? pushtoj? Shkodr?n, qytetin kryesor dhe k?shtjell?n e gjith? asaj ane. Me k?to arsyetime Cipiko paralajm?ron mletasit mbi r?nd?sin? e Shkodr?s, p?r interesat e pushtimeve t? tyre t? m?tutjeshme n? at? pjes? t? Europ?s dhe p?r k?t? arsye n? librin e vet ai jep t? dh?na t? holl?sishme t? veçorive gjeografike t? Shkodr?s dhe mbi taktik?n q? kishin aplikuar mbrojt?sit e Shkodr?s. N? m?nyr? t? holl?sishme ka p?rshkruar operacionet luftarake t? turqve n? p?rpjekjet p?r t? pushtuar at? qytet, por ?sht? interesant t? p?rmendet edhe fakti se Cipiko e di se vendi ku gjendet Shkodra quhet Shqip?ri, mir?po luft?tar?t shqiptar? q? kan? luftuar n? an?n e mletasve kund?r turqve, i quan ilir?, e jo shqiptar?.

Antikiteti arkeologjik
 
Si njeri me arsim humanist e ka ditur se banor?t e Shqip?ris? kan? jetuar n? po t? nj?jtat vende ku n? koh?t e lashta kishin jetuar fise t? ndryshme ilire, dhe ka menduar se do t? ishte me vend dhe me mend q? pasardh?sit e tyre t’i quante me em?r nga koh?t e lashta. Ai me simpati flet mbi trim?rin? e tyre, mbi taktikat e luft?s dhe mbi m?nyr?n se si i zmbrapsnin sulmet e armiqve n? Shkodr?n e fortifikuar duke i vrar? m? shum? se 3.000 ushtar? turq.

Shqipëria joshëse

Nj? nd?r udh?p?rshkruesit m? interesant n?p?r Shqip?ri ka qen? Ivan Kukuljeviq Sakcinski. N? vitin 1856, Kukuljeviq kishte vizituar Shqip?rin? n? kuad?r t? nj? udh?timi shkencor p?r n? Itali. Atij Shqip?ria nuk iu duk aq interesante si hulumtues i librave dhe i dor?shkrimeve t? vjetra t? r?nd?sishme p?r historin? e Kroacis?, ngase n? qytetet shqiptare nuk kishte materiale t? tilla, por gjat? rrug?timit p?r n? Itali ai ka q?ndruar n? tok?n e shqiptar?ve dhe, si hulumtues kurioz, nuk ka mundur t? mos i p?rshkruaj? at? q? iu ka dukur interesante.

Q?llimi i rrug?timit t? Kukuljeviqit ka qen? Italia, por pasi q? nuk kishte lidhje t? drejtp?rdrejtë t? lundrimit nd?rmjet porteve kroate dhe atyre italiane, at?her? ka qen? i detyruar t? udh?toj? nga Kotori me anije me avull, s? pari n? ishullin Kërf, dhe m? pas t? niset p?r n? Itali. N? at? rrug?tim, anija ?sht? ndalur n? disa vende n? bregdetin shqiptar, dhe p?r k?t? arsye ka patur mund?si t’i vizitoj? disa qytete bregdetare n? at? vend. Kishte vizituar Durr?sin, ku kishte jetuar Ciceroni n? ekzil, nd?rsa ushtria detare e Cezarit kishte festuar fitoren, mir?po, siç thot? Kukuljeviq, tash nuk ka kurrfar? p?rmendoresh as t? sunduesve grek? as romak?. N? qytet i v?ren dy kisha t? vjetra me kube t? shnd?rruara n? xhami turke. Çfar? ka par? n? Durr?s, nuk e ka fascinuar edhe aq shum?. Sipas tij: K?shtjella ?sht? gjysm? e rr?nuar, nd?rsa p?rfundi mureve t? qytetit shtrihen disa topa t? vjet?r, t? cil?t i ruan nj? ushtar turk, i mb?shtjell? me tallagan fare nuk l?viz dhe rri ulur si mumje egjiptiane.

Kruja e Skënderbeut

Anija vazhdoi rrug?timin e saj dhe u ndal n? Vlor?. Rrug?s p?r n? at? qytet mund t? shihen shum? kapitele t? kishave dhe nd?rtesave, nd?rsa pak m? larg n? kodrat e larta shquhet Kruja e famshme, froni i Skënderbeut dhe qyteti i Tiran?s me tet? xhamit? e saj, dhe me banor?t e saj shqiptar? t? njohur p?r shkak t? dinak?ris? s? tyre t? madhe.

K?tu Kukuljeviq ishte ngat?rruar, ngase e kishte d?gjuar nj?rin prej bashkudh?tar?ve, i cili ia kishte dh?n? t? dh?nat e gabuara, p?r shkak se nga anija ai kurrsesi s’ka mundur t? shihte Kruj?n duke udh?tuar prej Durr?sit p?r n? jug. N? versionin m? t? gjer? t? botuar m? von? n? revist?n Vienac, n? vitin 1872, ka qen? m? preciz. Kur u nis anija nga Durr?si dhe derisa lundronte p?r n? Vlor?, sipas fjal?ve t? tij, nga deti i hapur kam par? n? t? majt? qytetin e Kruj?s, selin? e famshme t? Skënderbegut, t? rrethuar me kod?r, n? t? cilin shk?lqente d?bora. Natyrisht se Kukuljeviq nuk ka mundur t? mos e p?rmend Kruj?n, ngase pik?risht n? at? k?shtjell? u pat?n zhvilluar ngjarjet q? i kishte p?rshkruar rreth vitit 1840, n? dram?n e pap?rfunduar Skënderbeg, dor?shkrimi i s? cil?s ruhet n? Arkivin e AASHK n? Zagreb. N? k?t? version t? udh?p?rshkrimit ai m? holl?sisht p?rshkruan edhe Tiran?n: Sht?pit? e tyre jan? dykat?she dhe jan? t? rrethuara me kopshte dhe pemishte t? bukura. Xhamit? e tyre stolisen nga plepat dhe qiparisat e lart?, nd?rsa vendi karakterizohet me nj? past?rti t? rrall?.

Përshkrimi fizik i shqiptarëve

Nga kuverta e anijes q? lundronte p?r n? jug, Kukuljeviq kurrgj? nga e gjith? kjo s’ka mundur t? shihte, ngase Kruja dhe Tirana jan? goxha larg n? veri.

N? Vlor? takon shqiptar?, t? cil?t i p?rshkruan k?sisoj: Q? t? gjith? kishin shtat t? bukur dhe fytyra t? bukura, gjysma e tyre kishin hund?shkabe, nd?rsa gjysma tjet?r ishin hund?drejt?. Disa ishin flok?verdh?, disa flok?zi, ama t? gjith? kishin shikim prej trimi, syt? e mpreht? e t? çak?rdisur te disa tregonin eg?rsin? e skajshme, ashtu q? n? ta as q? mund t? shikoje, dhe padashur m’u kujtua Apiani, i cili mbi ilir?t e lasht? thot?, se kishin sy q? t? kallin dat?n ose q? t? magjepsin.

Kukuljeviq ka pasur njohuri mbi qytetet e m?dha antike n? bregdetin shqiptar dhe e ka shfryt?zuar koh?n e shkurt?r q? e kishte n? dispozicion, dhe q? me shpejt?si t’i shihte ato mbeturina arkeologjike nga koh?t e lashta, por edhe t’i v?shtronte qytetet e at?hershme dhe banor?t q? jetonin n? to.

Epoka e Skënderbeut
 
N? Vlor? ia ka dal? mban? q? t? vizitonte qytetin dhe rrethin?n: Para se t? niseshim, e vizitova rrethin?n. Qyteti Jablon (Vlora) shtrihet n? kod?r, i ka nja shtat? xhami dhe minare, nj? konak t? madh Vlorida, nj? nga familjet m? t? vjetra dhe m? t? respektuara arbanase. Jan? nja 400 sht?pi, t? shp?rndara dhe t? fshehura pas kaçubave, ullinjve dhe pem?ve t? tjera, nga ana e pasme qytetin e rrethojn? kodrat e zhveshura shk?mbore, pjes? t? maleve himariote, t? cilat sjellin vap? t? padurueshme, kur t’ia m?syn dielli. N? kodr?n tjet?r shtrihet fshati Kanin? me nd?rtime t? rrënuara...

Misionarët françeskanë

Duke l?n? pas vete bregdetin shqiptar mendimet e tij ktheheshin tek Skënderbeu, te heroi q? n? Evrop?n e krishterë u b? simbol i rezistenc?s kund?r turqve. Duke sh?titur n? kuvert? t? anijes iu kujtua epoka e madhe e Skënderbeut, kur kodrat e larta, q? kalonin pran? meje, ringjallnin heronjt? e pavdeksh?m q? sfidonin çdo gj? q? ishte e fuqishme, perandorin? e at?hershme turke, dhe kur Shqip?ria e vog?l ishte n? ball? t? krishterimit.

N? Shqip?ri kan? shkuar prift?rinj e murgj t? shumt?, t? cil?t, disa prej tyre me sh?rbim zyrtar, nd?rsa t? tjer?t sipas bindjeve t? tyre, p?rshkruanin at? çfar? shihnin dhe p?rjetonin n? mesin e shqiptar?ve. Posaç?risht m? t? shpesht? kan? qen? françeskan?t, t? cil?t n? mesin e shqiptar?ve shkonin si misionar?, klerik? dhe m?sues. Ata nuk kan? qen? t? detyruesh?m t’i d?rgojn? raportet e veta n? Rom?, por n? mesin e tyre ka pasur edhe t? atill? q? i kan? d?rguar dor?shkrimet e veta krye n? vete. Nga fundi i shekullit XIX dhe n? fillim t? shekullit XX jan? shkruar dy udh?p?rshkrime t? r?nd?sishme nga pena e françeskan?ve kroat?.

Perceptimet e këndshme

I pari ka qen? françeskani boshnjak Lovro Mihaçeviq (1856-1920). Nga gjenerali i urdhrit françeskan, n? vitin 1883, ka qen? em?ruar m?sues i rinis? françeskane dhe kryetar i kolegjiumit lokal dhe famullitar i kuvendit n? Troshan?, n? Shqip?ri. N? ato detyra, Mihaçeviq, ka qëndruar dhjet? vjet. Pasi q? u pat kthyer n? Bosnj?, n? vitin 1903 pat marr? nga Roma dekretin me t? cilin em?rohej provincial i par? i provinc?s françeskane t? sapoformuar n? Shkod?r. Qysh n? vitin 1907, sipas kall?zimit t? tij, m? ?sht? dashur t? p?rshkoja t?r? Shqip?rin? bashk? me Epirin dhe Maqedonin?, çdokund nga m? shtrihej provinca françeskane q? ma kishin besuar. E dinte se gjat? rrug?s sime t? v?shtir? kat?rmujore do t? shihja e t? v?reja shum?çka interesante e t? r?nd?sishme, k?shtu q? i shkruante p?rceptimet e veta q? t’i kem si kujtim t? k?ndsh?m.

N? at? rrug? nuk e kam kursyer as vullnetin e as gj?rat materiale q? t? shihja dhe t? studioja sa m? mir? k?t? vend t? guximsh?m. Me t’u kthyer nga ajo rrug? dhe duke dashur t’ua kthente borxhin shqiptar?ve, t? cil?t e kishin pranuar dhe gostitur për merak, kishte vendosur q? t’i publikonte v?zhgimet e tija.

T? mos harrojm? se vendimin p?r botimin e udh?p?rshkrimit t? tij kishte marr? n? koh?n pik?risht pas shpalljes s? pavar?sis? s? Shqip?ris?. K?t? e potencon vet? Mihaçeviq n? parath?nien e udh?p?rshkrimit t? tij: E tash, ku populli trim i Shqip?ris? n? horizont t? Europ?s lufton p?r lirin? e vet, m? bie nd?rmend, q? k?to sh?nime t? mia t’i qes n? drit? dhe q? populli kroat t? m?soj? diçka mbi Shqip?rin? dhe bile deri diku t’ua kthej borxhin shqiptar?ve trima p?r takimet mbres?l?n?se, p?r ndjenjat e dashuris? dhe respektit, me t? cilat m? kan? st?rmbushur gjat? kat?rmb?dhjet? vjet?ve t? q?ndrimit tim n? mesin e tyre.

Zakonet shqiptare

Udh?p?rshkrimi i Mihaçeviqit p?rmban n? fillim p?rshkrimin e vendeve q? i ka p?rshkuar. N? p?rcjellje t? tre shqiptar?ve ishte nisur nga Shkodra p?r n? brendin? e viseve malore. Ka vizituar fiset Hoti dhe Klimenti, pastaj krahin?n e Mirdit?s, qytetet: Lezh?n, Durr?sin, Kruj?n, Tiran?n dhe gjitha qytetet tjera deri n? Janin? n? Epir (tash n? Greqin? veriore). Ka p?rshkruar gjendjen e kishave n? disa kuvende, mir?po n? udh?p?rshkrimet e tij mbizot?rojn? t? dh?nat mbi njer?zit q? ka takuar, zakonet e tyre, vendbanimet e tyre dhe sht?pit? ku jetonin. P?rveç k?saj, ai po ashtu, ka vizituar edhe kuvendet shqiptare n? Kosov? (Prizren) dhe Maqedoni.

Kapitull t? veçant? i ka kushtuar Kish?s Katolike n? Shqip?ri (f.70-83), si dhe Zakoneve arbanase (f.88-119). Sado q? nuk mund t? thuhet se ka zbuluar shum?çka nga ajo q? dihej m? par? mbi zakonet n? fshatin shqiptar, megjithat? Mihaçeviq n? m?nyr? t? qart? dhe goxha besnik?risht ka shkruar mbi t? gjitha zakonet e vjetra tradicionale, disa prej t? cil?ve ishin zakone tipike p?r shoq?rin? rurale shqiptare.

Kurioziteti për Shqipërinë

V?mendje t? posaçme i ka kushtuar bes?s, pastaj gjakmarrjes q? ishte goxha e p?rhapur n? at? koh?, po ashtu edhe zakoneve q? kishin t? b?jn? me fejes?n dhe martes?n. N? m?nyr? piktoreske shkruan mbi veshjen e pasur popullore, mbi edukimin familjar dhe jet?n familjare, etj. Kapitull t? veçant? i ka kushtuar let?rsis? popullore, gojore, dhe n? fund ka b?r? edhe nj? v?shtrim mbi veprimtarin? letrare t? shqiptar?ve. Vlen t? p?rmendet se udh?p?rshkrimi i tij n? vitin 1913 ?sht? publikuar n? form? t? shkurtuar n? gjuh?n sllovake, por po n? t? nj?jtin vit edhe p?rkthimi n? gjermanisht ?sht? botuar, gj? q? m? s? miri flet se libri ?sht? shkruar dhe botuar n? koh?n e duhur, kur interesimi mbi shqiptar?t ?sht? rritur me t? madhe p?r shkak t? ngjarjeve politike q? ndodhnin n? at? vend.

Historia e Shqipërisë

Mihaçeviq e kishte m?suar gjuh?n shqipe p?r bukuri, ishte shoq?ruar me shqiptar? dhe i donte ata, dhe p?r k?t? arsye mund t’i besohet se e njihte mir? popullin shqiptar, historin? e tij dhe rrethanat n? t? cilat jetonte. N? t? v?rtet?, Mihaçeviq nuk u ndal vet?m n? librin e sip?rmendur t? udh?p?rshkrimit. Por n? vitin 1912 botoi n? Sarajev? librin “Skica nga historia shqiptare”. Duhet p?rmendur k?tu, se bash n? koh?n kur Mihaçeviq botonte librat e tij, mbi Shqip?rin? dhe shqiptar?t, albanalogu m? i madh kroat Milan Shufflay shkruante studime t? shk?lyeshme dhe libra. Mes tjerash, pati planifikuar t? shkruante, sado q? me ndihm?n e ekspert?ve t? tjer?, nj? lib?r voluminoz me titull “Historia e Shqip?ris?” n? gjuh?n gjermane n? gjasht? v?llime, si dhe vepra t? tjera themelore mbi historin? e Shqip?ris?. Mihaçeviq ende ka qen? n? Shqip?ri, kur n? vitin 1890, kapitulli i rregullt françeskan, i cili u mbajt n? Guçja Gor?, pati vendosur t? d?rgonte si m?sues dhe edukator n? seminarin e Troshanit af?r Lezh?s, n? veriun e Shqip?ris?, fratin Josip Dobroslav Bozhiqin (1860-1900).

I mirëprituri

Bozhiq ka qen? tejet inteligjent, ama ka pasur temperament t? pap?rmbajtur. N? m?nyr? t? shastisur luftonte p?r interesat kroate n? Bosnj? dhe Hercegovin?, dhe p?r shkak t? k?saj lufte n? atdhe krijoi shum? armiq. Sipas fjal?ve t? tij, vendimi p?r t’u d?rguar n? Shqip?ri, n? t? v?rtet? n?nkuptonte nj?far?lloj internimi. Nuk ka qen? i lumtur, por i zem?ruar ngase duhej t? shkonte atje, mir?po kur u vendos n? Epir, n? atdheun e Kastriotiq Jurjes, af?r Lezh?s, menj?her? populli i huaj, me gjuh? t? huaj, me gjak dhe zakone t? huaja u dashurua n? t? sikur t? ishte bir i tij, si v?lla dhe baba, ashtu q? nga t? gjitha an?t e Shqip?ris?, bile edhe nga Prizreni, nxitonin te ai dhe k?rkonin prehje shpirt?rore, p?r t’i ndihmuar sadopak trupit. N? Shqip?ri, Bozhiq q?ndroi vet?m nj? vit. Megjithat?, p?r at? koh? t? shkurt?r arriti t? shkruante disa artikuj, n? t? cil?t d?shmonte se goxha mir? e njihte jet?n dhe zakonet e shqiptar?ve me t? cil?t kishte pasur kontakte. Gjat? vitit 1891, pati botuar n? revist?n “Glas Hercegovca” fejtonin n? n?nt? vazhdime n?n titullin e p?rbashk?t “Shqip?ria”. Pasi q? n? vitin 1892 u kthye nga Shqip?ria n? Bosnj?, donte q? at? fejton ta botonte si lib?r t? veçant? n?n titullin “Shqip?ria, skica mbi popullin dhe historin? e Shqip?ris? deri n? r?nien e saj n? duart e turqve 1571”, dhe k?t? d?shironte ta b?nte te shtypshkronja dhe botuesi Spindler dhe L?chner. ?sht? shtypur vet?m tabaku i par? (f.1-16), dhe pastai pasoi ndalimi.

Vështirësitë politike

Dor?shkrimin ia pat?n konfiskuar, ashtu q? nuk e dim? se sa do t? ndryshonte teksti n? lib?r nga teksti i botuar n? “Glas Hercegovca”. Duket se Bozhiq ka ndryshuar shum? gj?ra n? tekst ngase pushteti do t? intervenonte gjat? botimit t? fejtonit n? at? revist?. N? fakt, teksti i fejtonit ?sht? shum? i shkurt?r dhe gjithsesi nuk do t? ishte i mjaftuesh?m p?r t’u botuar n? form? t? librit – nuk do t? dilnin m? shum? se dyzet faqe! Sado q? Bozhiq p?r nj? koh? t? shkurt?r ka q?ndruar n? mesin e shqiptar?ve, e ka m?suar gjuh?n shqipe dhe i ka pasur t? njohura zakonet dhe jet?n e tyre. Ai shkruan mbi shqiptar?t me simpati t? m?dha, por i qet n? shesh edhe an?t e tyre t? k?qija, p.sh. p?rçarjen e tyre politike, analfabetizmin etj., por i shqyrton edhe v?shtir?sit? politike n? t? cilat e shtynin popullin shqiptar fuqit? e m?dha t? asaj kohe. Mihaçeviq dhe Bozhiq nuk kan? qen? t? vetmit françeskan? kroat?, t? cil?t si misionar? dhe m?sues? q?ndruan n? Shqip?ri. I kemi t? njohur shum? emra t? respektuar françeskan, t? cil?t kan? kryer detyra t? r?nd?sishme n? Shqip?ri, posaç?risht pas vitit 1883, n? koh?n kur sipas d?shir?s s? gjeneralit t? urdhrit françeskan dhe me mb?shtetjen e autoriteteve austro-hungareze, autoritetet kroate pat?n marr? kolegjiumin p?r edukimin e rinis? n? kuvendin e Troshanit.

Pavar?sisht se udh?p?rshkrimi i Zlatarit ngjall emocione p?r shkak t? raporteve jonjer?zore dhe ahistorike q? mbizot?ronin n? at? koh? n? Shqip?ri, nuk ka dilem? se, nga distanca e sotme kohore, udh?p?rshkrimi i tij ka r?nd?sin? e d?shmis? autentike p?r nj? nga periudhat m? t? dhimshme dhe m? t? fatk?qija n? historin? e gjat? t? popullit shqiptar.

Kur Kisha e Rom?s pas koncilit t? Tridenit futi praks?n q? peshkop?t, respektivisht p?rfaq?suesit e tyre t’i vizitojn? t? gjitha kuvendet e dioqezave t? tyre dhe mbi gjendjen e tyre me shkrim ta informojn? Rom?n, at?her? vetvetiu u b? zakon q? n? dioqeza n? tokat shqiptare t? vendosen murgjit dhe fret?rit nga Kroacia, ngase n? Rom? me t? drejtë vler?sonin se ata ishin m? t? p?rshtatshmit q? t? merrnin detyrat kishtare n? Shqip?ri. Pap?t e Rom?s pat?n vler?suar se klerik?t, françeskan?t dhe dominikan?t kroat? i njihnin mir? rrethanat n? Shqip?ri, po ashtu ata do t? dinin m? s? miri t? komunikonin me turqit q? kishin okupuar Shqip?rin?.

Zullumi turk

Sipas nj? praktike tashm? veç t? stabilizuar, peshkop?t s? pari duhej t? shkruanin raporte t? holl?sishme mbi rrethanat religjioze, por n?nkuptohej se peshkop?t duhej t? trajtonin edhe rrethanat n? t? cilat jetonin besimtar?t e besimit katolik n?n sundimin turk, po ashtu duhej t? shkruanin mbi raportet e atyre besimtar?ve me ata q? kishin kaluar n? fen? islame, por duhej t? shkruanin n? raportet e tyre edhe mbi gjendjen e kishave, mbi plaçkitjet dhe rr?nimet e objekteve kishtare, mbi zullumet e n?pun?sve dhe ushtar?ve turq ndaj t? krishter?ve dhe gj?ra t? ngjashme. Pik?risht p?r k?t? arsye, vizitat apostolike sjellin t? dh?na jasht?zakonisht interesante mbi jet?n e katolik?ve dhe çdo gj?je q? kishte t? b?nte me Kish?n, dhe mund t? thuhet se ato raporte n? shum? elemente kan? karakteristika t? p?rshkrimeve informative me nj? varg vrojtimesh interesante etnografike, por edhe p?rshkrimesh gjeografike, si dhe t? dh?na q? kan? qen? goxha t? r?nd?sishme p?r analist?t ushtarak? n? Vatikan dhe n? p?rgjith?si n? Europ?n per?ndimore.

Fatkeq?sisht, shumica e atyre raporteve deri m? sot nuk jan? botuar dhe studiuar, por ajo q? ?sht? e njohur deri m? sot flet mjaft qart? mbi r?nd?sin? e tyre t? madhe p?r t’u njohur me rrethanat shqiptare.

Meremetimi i kishave

K?tu duhet t? cekim se vizitat apostulike nuk mund t? trajtohen si literatur? udh?p?rshkrimi, por as nuk kemi mundur dhe as kemi guxuar t’i l?m? anash, ngase n?se jo p?r shkak t? karakteristikave formale dhe q?llimit t? tyre, at?her? sipas p?rmbajtjes renditen n? shkrime q? zakonisht ne i quajm? udh?p?rshkrime .

Sipas radh?s kronologjike, s? pari duhet t? p?rmendim françeskanin Dominik Andrijasheviq (1572-1632), françeskan me prejardhje nga fshati Ravno n? Hercegovin?. Ka qen? tip q? s’i linte dy gur? bashk?, dhe mes tjerash kishte planifikuar t? organizonte nj? kryengritje t? besimtar?ve t? krishter? kund?r autoriteteve turke n? Shqip?ri. Ka qen? em?ruar peshkop i Shkodr?s, dhe derisa ishte n? at? detyr? kishte meremetuar kishat dhe kuvendet kishtare, kishte vendosur rregullin dhe disiplin?n e klerikut n? dioqez?. Kishte njohuri shum? t? mira mbi rrethanat e atjeshme dhe p?r to i kishte shkruar raporte propagand?s p?r p?rhapjen e fes? (De propaganda Fide), t? cilat p?r shkak t? planeve komplotiste t? autorit kund?r turqve, jan? shum? interesante jo vet?m p?r arsye t? njohjes s? rrethanave kishtare n? veri t? Shqip?ris?.

Rrethanat politike

T? dh?na goxha interesante dhe t? sakta mbi Shqip?rin? dhe shqiptar?t gjejm? n? vizit?n apostulike t? rabjanit Marin Biza (1570-1625). Bizza n? nj? koh? ka kryer detyr?n e arqipeshkopit n? Tivar, dhe n? at? cil?si e pati vizituar popullat?n katolike n? vitin 1610 n? arqipeshkvin? e tij. Raportin e vet ia pati dor?zuar Pap?s Pali V n? Rom? n? vitin 1612. N? at? vizit? apostolike ka p?rshkruar gjendjen e katolik?ve n? Novi Pazar, Svaç, Prijepolje, Plev?, Konavle, Kotor, Tivar, Shkod?r, Durr?s, Trepç?, Budv? dhe n? vendet tjera ku jetonin shqiptar?t. N? at? udh?tim kishte shkruar nj? raport t? gjer? me titull Relatione della visita fatta da me Marino Bizzi, arcivescovo d’Antivari, nelle parti della Turchia, Antivari, Albania et Servia alla Santita di Nostro Signore papa Paolo Quinto.

Raporti p?rmban gjendjen e katolik?ve q? jetonin n? sundimin turk, po ashtu edhe gjendjen e kishave dhe kuvendeve. ?sht? interesant se me angazhimin e bashk?qytetarit t? tij, rabjanit Mahmud Pasha, iu ishte mund?suar q? t? vizitonte Tivarin, i cili n? at? koh? ishte n?n sundimin turk.

Sipas nj? praktike t? r?ndomt? Bizza nuk ndalet n? p?rshkrimin e objekteve fetare dhe t? besimtar?ve katolik?, por jep edhe t? dh?na interesante mbi gjuh?t q? flisnin banor?t e arqipeshk?vis? s? tij, mbi rrethanave politike, mbi autoritetet lokale turke dhe marr?dh?nieve t? tyre me popullin, mbi familjet e shquara shqiptare, mbi k?shtjellat dhe t? ngjashme.

Barbaritë

Po ashtu jan? shum? interesante p?r historian?t e sot?m, arkeolog?t dhe historian?t e artit p?rshkrimet e holl?sishme t? inventarit kishtar n? disa kisha, dhe mbi gjendjen e vet? kishave n? koh?n kur ai i kishte vizituar. Pjesa m? e madhe t? asaj q? ai kishte par? n? kisha, ?sht? fjala p?r veprat artistike dhe sendeve tjera, n? nd?rkoh? jan? shkat?rruar nga turqit, dhe nga pasojat e koh?s. Bizza flet edhe mbi zakonet shqiptare, mbi sht?pit? dhe vendbanimet e tyre, mbi marr?dh?niet nd?rmjet midis katolik?ve shqiptar? dhe autoriteteve turke. Posaç?risht bie n? sy se ky raport ka m? pak aso t? dh?nash q? zakonisht gjenden n?p?r vizitat apostolike, nd?rsa m? shum? ka t? dh?na mbi jet?n dhe rrethanat n? t? cilat jetonin katolik?t n?n pushtimin turk. Shpresher? Bizza b?n ekskurzione historike rreth vendeve q? i ka vizituar, flet edhe mbi Betej?n e Kosov?s kur e p?rshkruan Fush?-Kosov?n, etj.

Mbi r?nd?sin? e k?tij raporti p?r rekonstruimin e ngjarjeve historike na ka paralajm?ruar qysh m? par? historiani i shquar gjerman Leopold Ranke, mir?po kjo ndodhi pasi q? Franjo Raçki e kishte botuar n? t?r?si, at?her? u b? e qart? r?nd?sia e k?tij raporti p?r njohjen e popullit shqiptar n? koh?n e okupimit turk. Simbas fjal?ve t? Raçkut Raporti i Marin Bizzas ?sht? i nj? r?nd?si t? veçant? p?r shkak se ka t? b?j? me vendet e Gadishullit Ballkanik, p?r t? cilat m? her?t ka pasur shum? m? pak raporte t? tilla, n? em?r t? viseve per?ndimore bregdetare nga Tivari deri te Durr?si, pastaj prapatokat malore shqiptare t? asaj Serbie t? moçme.

Prej t? gjith? vizituesve apostolikë kroat? q? kan? q?ndruar n? tokat shqiptare dhe q? i kan? d?rguar raportet e veta n? Rom?, pa dyshim se m? i r?nd?sishmi ?sht? Vicko Zmajeviq. I lindur n? Perast, n? gjirin e Bok?s s? Kotorit, n? vitin 1670.

Spiunazhi dhe kundërspiunazhi

P?rveç k?saj Zmajeviq ka dh?n? informacione t? sakta t? jet?s shoq?rore dhe ekonomike t? shqiptar?ve n? ato kohra t? v?shtira.

Nuk ka shum? shkrime nga ajo koh? n? t? cilat ka aq informacione precize dhe t? sigurta mbi veriun e Shqip?ris?, dhe n?se Zmajeviq nuk i ka p?rshkuar viset shqiptare si udh?p?rshkrues, por si vizitor apostolik, raportet e tij i kan? t? gjitha karakteristikat e nj? udh?p?rshkrimi, t? atij udh?p?rshkrimi t? shkruar nga njeriu q? e njihte p?r mrekulli situat?n politike, kulturore dhe bile edhe at? ushtarake n? Shqip?rin? turke.

Albertini ka qen? shum? i arsimuar, ka shkruar poezi dhe poezi t? rastit, por i ka shkruar, dhe sipas Milja Brlekut dhe i ka botuar, veprat Descriptio ecclesiastica unversae Albaniae dhe Constitutiones synodales Dioecesis Scodrensis, t? cilat, me sa e dim?, nuk jan? ruajtur. Prej vet? titujve shihet qart? se ato kan? qen? vepra me p?rmbajtje kishtare, mir?po vepra e par? e tij (Descriptio...), pa dyshim, p?rmbante t? dh?na mbi gjendjen e kishave n? argjipeshkvin? e Shkodr?s, gjat? koh?s t? sundimit turk.

Karakteristikat e udhëpërshkrimit

P?r krejt at? çfar? ka ndodhur n? Shqip?ri gjat? sundimit turk, kan? qen? goxha t? interesuara Fuqit? e M?dha n? Per?ndim, posaç?risht Venediku, dhe p?r k?t? arsye, ai pati zhvilluar nj? veprimtari goxha aktive t? drejtuar kund?r turqve. N? ato aktivitete qen? p?rfshir? edhe kroat?t, posaç?risht kotorasit dhe dubrovnikasit, t? cil?t m? s? miri se kushdo tjet?r n? Evrop? njihnin bot?n turke. K?tu arrijm? deri te grupi i fundit i shkrimeve, t? cilat nuk mund t? konsiderohen si udh?p?rshkrime, por q? p?rmbajn? shum? elemente t? literatur?s udhp?rshkruese.

Historiani italian Paolo Preto ka shkruar nj? lib?r voluminoz mbi aktivitetet e spiunazhit dhe kund?rspiunazhit mljetas, n? t? cilin kishte konstatuar se Dubrovniku ka qen? der? e Orientit p?r t? krishter? dhe der? e Per?ndimit p?r turq.

Dubrovnikasit dhe kroat?t tjer? nga qytetet bregdetare t? jugut t? Kroacis? shpeshher? kan? udh?tuar n? misione diplomatike, si tregtar?, si marinar? etj., drejt Levantit dhe patjet?r ?sht? dashur t? ndaleshin n?p?r portet shqiptare. Dhe k?sisoj kan? pasur rast t? njohin vende n?n okupimin turk. P?rpos k?saj, kan? njoftuar personalisht edhe pashallar?t turq dhe autoritetet tjera civile dhe ushtarake. P?r k?t? arsye kroat?t n? syt? e mljetasve dhe t? tjer?ve n? Per?ndim g?zonin fam? si njoh?s t? mir? t? tokave shqiptare. K?t? fakt m? s? miri e shfryt?zuan mljetasit, t? cil?t me ryshfete, ose duke shfryt?zuar dinak?rin? e tyre, por edhe fuqin? politike dhe ekonomike, angazhonin individë p?r t? mbledhur t? dh?na ushtarake dhe informata tjera n? pronat turke.

Të dhëna për Sanxhakun e Shkodrës

K?tu nuk mund t’i p?rmendim t? gjith? kroat?t q? jan? marr? me spiunazh dhe q? d?rgonin raporte t? fshehta n? Venedik dhe Dubrovnik mbi situat?n n? Shqip?ri, mir?po v?mendja jon? p?rqendrohet n? raportin q? kishte shkruar Marijan Bolica, an?tar i familjes s? njohur kotorase. N? vitin 1614, ai kishte hartuar nj? udh?p?rshkrim t? r?nd?sish?m, n? t? v?rtet?, nj? raport spiunazhi ku kishte dh?n? informacione t? vlefshme mbi Shkodr?n dhe sanxhakun e Shkodr?s.

Marijan Bolica kishte studiuar drejt?sin? n? Padov?, ku kishte doktoruar n? t? dy t? drejtat, nd?rsa m? pas nj? koh? kishte kryer detyra t? r?nd?sishme n? Kotor. Si shtetas mljetas, kishte q?ndruar n? Shkod?r, at?bot? n?n sundimin turk, dhe i njihte goxha mir? rrethanat n? sanxhakun e Shkodr?s. Pas kthimit nga udh?timi, kishte shkruar nj? raport t? holl?sish?m me titull Relatione et descritione del sangiacato di Scuttari, dove si ha piena contezza della citt? et siti, loro villagi, case et laboratori, riti, costumi, havere et armi di quei popoli, et quanto di considerabile mi?utamente si contenga in quel ducato: fatta da Mariano Bolizza nobile di Cattaro. Nga vet? titulli ?sht? e qart? q? Bolica ka shkruar jo vet?m p?r sistemin administrativ t? sanxhakut t? Shkodr?s, por n? m?nyr? t? holl?sishme ka p?rshkruar, sipas fjal?ve t? Shime Ljubiqit, t? gjitha vendet q? p?rb?nin nj? komun?, zyrtar?t e tyre veç e veç, numrin e sht?pive dhe banor?ve, sa prej tyre jan? t? aft? p?r arm?, profesionin e tyre, mir?qenien, religjionin etj.

Raportet e porositura

I p?rshkruan lumenjt?, malet, rrug?t, etj. Posaç?risht jan? interesante p?rshkrimet e tij mbi peshkimin dhe gjuetin? n? liqenin e Shkodr?s dhe rreth tij dhe lumenjve t? tij.

Sh. Ljubiq sjell n? po t? nj?jtin num?r t? revist?s Starina edhe tekstin e nj? raporti m? t? hersh?m nga viti 1570, i cili gjendet n? Arkivin e HAZU (AASHK). Sipas nj? sh?nimi n? t?, Ljubiq konkludon se at? e ka shkruar Antun Bisanti. Dor?shkrimi mban titullin Relazione dell’ Albania e sue cittá, fiumi, monti, luoghi, piani, confini etc. Fatta l’anno 1570. Autori i k?tij raporti e njeh mir? Shqip?rin? dhe shkruan mbi Lezh?n, Shkodr?n, Durr?sin, Kruj?n, Vlor?n dhe Ulqinin.

N? arkivin shtet?ror t? Mljetit (Archivio di Stato di Venezia) Ljubiq e ka gjetur edhe nj? p?rshkrim t? shkurt?r t? Shqip?ris? nga shekulli i XVI.

Ky dor?shkrimi i fundit, ?sht? i nj?jt? sikur raporti q? e kishte shkruar Marijan Bolica, dhe q? t? dy kan? mbaruar n? duart e mljetasve. Kjo nuk ?sht? gj? e rastit, ngase ?sht? e qart? se kan? qen? t? porositur dhe t? paguar nga mljetasit.

Të dh?na t? tjera mbi Shqip?rin? dhe shqiptar?t

Historiani i sip?rmendur italian Paolo Preto p?rmend pik?risht familjen prestigjioze dhe t? pasur Bolica nga Kotori si faktor t? r?nd?sish?m n? aktivitetet e spiunazhit t? mljetasve kund?r autoriteteve turke. Me k?t? pun? nuk ?sht? marr? vet?m Marijani, por edhe an?tar?t tjer? t? familjes – Benedikti, Franjo, Vicko dhe t? tjer?t, p?r t? cil?t Preto thot? se kan? qen? udh?heq?s t? v?rtet? t? sh?rbimit sekret mljetas n? Dalmaci.

Raporte t? fshehta p?r mljetasit, por edhe p?r Republik?n e Dubrovnikut shkruajn? edhe shum? diplomat? t? tjer? dhe spiun? profesionist, por pavar?sisht q?llimit t? atyre raporteve n? to gjejm? p?rshkrime interesante gjeografike, hidrografike, etnografike dhe t? dh?na t? tjera mbi Shqip?rin? dhe shqiptar?t. Deri m? tash jan? botuar disa raporte t? tilla prej t? cil?ve nxjerrim t? dh?na shum? interesante, p?r shum?çka jan? shum? m? interesante sesa ato q? i gjejm? n? udh?p?rshkrimet q? autor?t i kan? shkruar p?r t’i botuar.
 
M? von?, posaç?risht pas mbarimit t? Luft?s s? Dyt? Bot?rore, shum? kroat? e kan? vizituar Shqip?rin? dhe pas kthimit kan? shkruar mbi Shqip?rin? dhe shqiptar?t. Kryesisht gazetar?t kan? qen? t? zellsh?m p?r t? shkruar mbi Shqip?rin? gjat? sundimit t? Enver Hoxh?s, p?r ta Shqip?ria ka qen? tem? e dashur. Ndoshta m? i njohuri n? mesin e gazetar?ve ka qen? Pero Zllatar, i cili n? at? vend ka q?ndruar shum? her?. I shkruante p?rshtypjet e veta mbi njer?zit e zakonsh?m, mbi politikan?t, letrar?t dhe t? tjer?t q? vinte n? kontakt.

Observimet racionale

Rezultatin e udh?timeve t? veta n? Shqip?rin? e at?hershme t? mbyllur hermetikisht e ka botuar n? tri v?llime: “Glasnik iz Tirane: Albanija u eri Envera Hoxhe”. 1. “Dnevnici s putovanja”, Zagreb, Grafi?ki zavod Hrvatske, 1984. (f. 244). N? at? lib?r jan? sh?nimet ditore nga udh?timet e autorit n? vitet 1965, 1970, 1979 dhe 1982. N? po t? nj?jtin vit dhe te po i nj?jti botues zagrebas ?sht? botuar pjesa e dyt? e asaj vepre me titull “Gospodar zemlje orlova. Albanija u eri Envera Hoxhe”. 2. Politiçki zhivotopis” (f.332). V?llimin e tret? me titull “Enver Hoxha. Politiçka biografija” e ka botuar n? Beograd , te sht?pia botuese Rad, 1986.

P?r ne k?tu, v?llimi i par? ?sht? m? interesanti, n? t? cilin Zlatar si gazetar i shquar p?rshkruan situat?n e turbullt n? Shqip?ri n?n tiranin? e Enver Hoxh?s. Ai lib?r nuk z? vend t? lart? as n? gazetarinë kulmore dhe as n? literatur?n kulmore t? udh?p?rshkrimit, por ai tipik p?r udh?p?rshkrime t? ngjashme gazetareske, t? cilat n? at? koh? gjenin material me boll?k p?r observime interesante q? tek lexuesit e at?hersh?m, dhe bile m? shum? tek lexuesit e sot?m, shkaktonin dhe shkaktojn? habi, dhe ngandonj?her?, neveri.

Heroi i shqiptarëve

Mund t? konkludojm? se kroat?t gjithmon? kan? shkruar me simpati mbi shqiptar?t, mbi t? kaluar?n e tyre t? lavdishme, zakonet e tyre, vendbanimet dhe qytetet. Veçan?risht n? m?nyr? pozitive kan? shkruar mbi luft?n e tyre kund?r armikut t? p?rbashk?t, ngase bash shqiptar?t e kan? dh?n? heroin, Skënderbeun, i cili u b? simbol i rezistenc?s kund?r osman?ve p?r t? gjith? t? krishter?t.

Simpatit? ndaj shqiptar?ve jan? plot?sisht t? kuptueshme, n?se e kujtojm? se shqiptar?t dhe kroat?t kurr? nuk kan? luftuar nd?rmjet vete, dhe se kurr? nuk kan? pasur ndaj nj?ri-tjetrit pretendime territoriale. Shum? shqiptar? q? kan? ardhur, q? nga mesjeta e deri n? dit?t e sotme, n? tokat kroate, kan? begatuar sken?n kulturore kroate n? fush?n artistike dhe shkencore, nd?rsa kroat?t n? an?n tjet?r kan? ndihmuar luft?n e shqiptar?ve p?r pavar?si aq sa kan? mundur dhe sa kan? guxuar. Literatura udh?p?rshkruese ka dh?n? pa dyshim kontribut n? njohjen e t? kaluar?s shqiptare te kroat?t.

E përktheu nga kroatishtja: Mr. Xhafer Syla

Bota Sot