Sabile Basha: Lëvizja ilegale patriotike shqiptare në Kosovë, 1945–1990 (43)

JATAKËT DHE BUNKERËT E LIRISË

JATAKËT DHE BUNKERËT E CAFO BEG ULQINIT (43)

Nga Prof. Dr. Sabile Keçmezi-Basha

Bunkeri në zemrën e shtëpisë

Me kalimin e kohës, thirrjet për likuidimin e Cafo Beg Ulqinit dhe familjes së tij po bëheshin gjithnjë e më të shpeshta dhe më të hapura. Klimën e frikës e ndiente çdo bashkëkohës i tyre, por mbi të gjitha e ndiente vetë Cafoja, i cili e kuptoi se qëndrimi në Ulqin nuk ishte më i mundur. Rreziku nuk ishte më i natyrës politike, por i natyrës fizike—ishte çështje mbijetese. Kështu, i detyruar nga rrethanat dhe nga instinkti i vetëruajtjes, ai kaloi në ilegalitet të thellë në Shkodër, duke shpresuar se aty mund të gjente një hapësirë më të sigurt.

Por edhe Shkodra, në ato vite të para të konsolidimit të regjimit komunist, ishte nën kontroll të rreptë. Autoritetet kërkonin me këmbëngulje çdo person që gjatë pushtimit italian kishte mbajtur poste të larta, të rëndësishme, apo që identifikohej me strukturat e mëparshme politike. Në këtë atmosferë tensioni, të strehoje një person të shpallur në kërkim, e aq më shumë një figurë të njohur si Cafo Begu, ishte akt guximi i jashtëzakonshëm, me pasoja të mundshme fatale për të gjithë familjen pritëse.

Megjithatë, motra e Cafos, Hamidja, mori mbi vete këtë barrë të rëndë morale dhe rrezikun që e shoqëronte. Me një vendosmëri të heshtur, ajo i strehoi Cafo Begun dhe familjen e tij në shtëpinë e saj, fillimisht duke e mbajtur Cafon të fshehur në tavanin e shtëpisë. Kjo periudhë e gjatë izolimi ishte e rëndë, e pasigurt dhe e mbushur me ankth; çdo zhurmë, çdo lëvizje e papritur mund të sillte zbulimin dhe tragjedinë.

Duke e kuptuar se qëndrimi në tavan nuk ishte zgjidhje afatgjatë dhe se rreziku po rritej dita-ditës, Hamidja ndërmori një hap edhe më të guximshëm. Ajo i kërkoi Muhametit, një ish-punëtor që më parë kishte punuar në shtëpinë e Cafos dhe Hodos në Ulqin, që të ndërtonte një strehimore të fshehtë, një bunker brenda vetë zemrës së shtëpisë.

Në mes të dhomës kryesore, nën dërrasat e dyshemesë, Muhameti hapi një zgavër të mjaftueshme për të strehuar dy persona. Kapanxha prej druri, që e mbyllte bunker-in nën dysheme, ishte krijuar në mënyrë të tillë që të shkrihej plotësisht me veshjen e dhomës, duke mos lënë asnjë gjurmë që mund të ngjallte dyshime. Ishte një zgjidhje e rrezikshme, por gjeniale: streha ishte mu aty ku askush nuk do të mendonte të kërkonte.

Në atë hapësirë të ngushtë, të errët dhe të heshtur, Cafo Begu kaloi ditë dhe net të tëra, duke dëgjuar lëvizjet e botës përmbi të, por të shkëputur prej saj. Ishte një jetë në kufijtë e padukshmërisë, një ekzistencë e mbështetur mbi kurajën e motrës dhe një solidaritet të rrallë njerëzor.

Pas muajit janar të vitit 1945, situata në Shkodër dhe në gjithë Shqipërinë veriore u tensionua në mënyrë drastike. Kontrollet nëpër shtëpi u shtuan me ritme alarmante, ndërsa forcat e reja të pushtetit kërkonin të identifikonin e të neutralizonin çdo individ që nuk ishte pajtuar me vijën komuniste. Fushata e arrestimeve ishte e gjerë dhe pa dallim: kërkoheshin ata që kishin bashkëpunuar me administratën italiane apo gjermane, kërkoheshin nacionalistët, bejlerët, intelektualët e pavarur—në thelb, kërkohej çdo zë që mund të sfidonte rendin e ri.

Në këtë listë të gjatë, ndër emrat më të kërkuar ishin Cafo dhe Hodo Alibegu, si dhe shumë të tjerë që përfaqësonin një brez të tërë atdhetarësh. Rreziku rritej çdo ditë, ndërsa tensioni brenda shtëpisë ku fshiheshin ishte i përhershëm. Familja jetonte me frikën se çdo trokitje, çdo zhurmë e papritur, mund të ishte fillimi i fundit.

Dhe ndodhi pikërisht kështu: një ditë, pa asnjë paralajmërim, në oborr u shfaqën forca të mëdha policësh dhe ushtarësh. Ishte një skenë që të ngrinte pulsimin—këpuca të rënda që përplaseshin në gurët e kalldrëmit, zëra të fortë urdhrash, armë të drejtuara, sy të dyshimtë që kërkonin çdo cep.

Në atë çast vendimtar, Cafoja dhe Hodoja vepruan me shpejtësinë që vetëm instinkti i mbijetesës mund ta diktojë: u futën menjëherë në strehimoren e fshehtë, nën dyshemenë e dhomës së madhe. Brenda pak sekondash, mbi ta u vendos drrasa e drurit, dhe mbi të u shtrua sofra me ushqime, si të ishte një ditë e zakonshme. E gjithë familja u ul rreth tryezës, duke ruajtur qetësinë e jashtme, edhe pse në brendësi zemrat rrihnin fort nga frika.

Kontrolli që pasoi ishte i imët, i rreptë, i zgjatur. Ushtarët hapën çdo dollap, zhvendosën orenditë, kërkuan në çdo qoshe të mundshme. Por strehimorja e ndërtuar me mjeshtëri, e padukshme nën drrasa prej druri, qëndroi e pa zbuluar. Pas një kohe që u duk si përjetësi, forcat policore u tërhoqën, të bindura se nuk kishin gjetur gjë.

Megjithatë, largimi i tyre nuk ishte pa shenjë mllefi. Njëri nga ushtarët, i irrituar nga dështimi, në një akt të vogël por domethënës revolte, përmbysi tepsinë mbi sofër, shenjë e dështimit të pushtetit përballë zgjuarsisë dhe trimërisë së një familjeje që luftonte për të mbijetuar.

Ajo ditë mbeti e paharruar—jo vetëm për rrezikun që kaloi në heshtje, por për dëshminë e asaj qëndrueshmërie të heshtur, të atij intelekti që di të mbijetojë edhe nën hijen më të errët të persekutimit. Sa më shumë kalonte koha, aq më të mëdha bëheshin vështirësitë. Rrethi i rrezikut ngushtohej dita-ditës, dhe fryma e pasigurisë rëndonte mbi çdo hap. Një ditë, nga bashkëpunëtorët e tij më të besuar, Cafos i erdhi lajmi i hidhur: autoritetet malazeze kishin shpallur në kërkim vëllezërit Alibegu, me qëllimin e hapur për t’i likuiduar. Ishte një lajmërim fatal që i vuloste edhe më shumë rreziqet e situatës dhe që u bë sinjal i qartë se qëndrimi në Shkodër ishte bërë i pamundur.

Përballë këtij kërcënimi të drejtpërdrejtë, ata vendosën të ndërmerrnin një hap tjetër të guximshëm: kalimin drejt Krajës, një zonë ku shpresonin se mund të gjenin strehë dhe ku autoritetet e reja, ndoshta, nuk do të arrinin dot aq shpejt. Në zemrat e tyre ende jetonte bindja—apo të paktën shpresa—se ky pushtet i ri nuk do të zgjaste gjatë, se historia do të ndërhynte në favor të drejtësisë, siç kishte ndodhur më herët në periudha kur padrejtësia kishte marrë hov.

Por Cafo Beg Ulqini nuk ishte vetëm. Ai kishte përreth një numër të konsiderueshëm vullnetarësh, burra të vendosur, të dalë nga treva të ndryshme shqiptare, që luftonin jo për interesa personale, por për idealin e shenjtë: mbrojtjen e të drejtave të popullit shqiptar dhe kundërshtimin e çdo përpjekjeje për copëtimin e tokave të tyre historike. Këta vullnetarë, të lidhur me Cafon jo vetëm nga arsye politike, por edhe nga besimi i ndërsjellë dhe ideali i përbashkët, përbënin një trupë të organizuar rezistence—njerëz që ishin gati të flijonin gjithçka për mbrojtjen e identitetit dhe dinjitetit kombëtar.

Kështu, rrugëtimi i tyre drejt Krajës nuk ishte thjesht një lëvizje taktike për t’i shpëtuar përkohësisht ndjekjes. Ishte hapja e një kapitulli të ri rezistence, një rrugë e vështirë që kërkonte vendosmëri të hekurt, zgjuarsi politike dhe një besim të palëkundur se e drejta kombëtare nuk do të mbetej përgjithmonë e shtypur.

Jatakët e Cafo Beg Ulqinit

Cafo Beg Ulqini, së bashku me Qazim Haveriqin dhe Dervish Omerbashiqin, për një periudhë të gjatë gjetën strehë në shtëpinë e mbesës së Qazim Horvatit—një familje që, me guximin e heshtur të njerëzve të thjeshtë, mori mbi vete rrezikun e madh të mbrojtjes së tyre. Kjo shtëpi u shndërrua në një qendër të fshehtë lëvizjeje, një pikë e sigurt nga ku Cafoja mund të lëvizte me lehtësi drejt Krajës, Anës së Malit dhe Shtoit, duke mbajtur gjallë lidhjet e rezistencës dhe të solidaritetit kombëtar.

Strehimi aty nuk ishte vetëm çështje mbijetese, por edhe strategji. Gjatë ditës, të tre burrat fshiheshin në mal, duke u strehuar në shkurre e rrëpira, të mbrojtur nga terreni dhe larg syve të patrullave. Me rënien e natës, ata ktheheshin në shtëpinë e mbesës, ku i prisnin duart e sigurta të familjarëve të saj, të cilët kujdeseshin që asnjë lëvizje e dyshimtë, asnjë vizitor i paftuar të mos vinte rrotull. Ishte një ritëm i vështirë, një jetë mes dy botëve—ditës së rrezikut dhe natës së përkohshme së sigurisë.

Por, siç ndodh shpesh në historitë e fshehjes dhe të përndjekjes, qetësia nuk mund të zgjasë gjatë. Një mëngjes të hershëm, kur agimi ende nuk kishte marrë ngjyrë, oborrin e shtëpisë e mbushën papritur forca policore. Heshtja e natës u këput nga zhurma e çizmeve dhe thirrjet e autoriteteve. Pa paralajmërim, policia hyri brenda dhe arrestoi Mustafën, vëllain e Qazim Haveriqit.

Ky arrestim ishte shenjë e qartë se rrethi po ngushtohej. Edhe pse Cafoja dhe shokët e tij nuk u zbuluan atë ditë, kapja e Mustafës tregonte se informacionet po qarkullonin, se dyshimet po afroheshin dhe se çdo hap i ardhshëm duhej bërë me peshën e një rreziku që tashmë ishte në prag të shpërthimit. Në këtë klimë tensioni, çdo moment merrte dimension dramatik—sepse prej tij varej jo vetëm fati i një individi, por fati i një figure që simbolizonte një kauzë më të gjerë.

E morën me vete pa i dhënë as mundësinë të merrte frymë. Në stacionin e policisë, mbi Mustafën u derdh gjithë pesha e dhunës së pushtetit të ri. E maltretuan dhe e rrahën pamëshirë, duke përdorur çdo mjet presioni për ta detyruar të tregonte vendndodhjen e Cafo Beg Ulqinit dhe shokëve të tij. Goditjet nuk ishin vetëm fizike; ato bartnin edhe synimin për të thyer vullnetin, për të shuar çdo fije rezistence morale.

Por Mustafa, edhe pse nuk ishte vetë pjesë e ilegalitetit, u tregua burrë i madh në kuptimin më të thellë të fjalës shqiptare. Nga goja e tij nuk doli asnjë fjalë që mund të rrezikonte jetën e të fshehurve. Heshtja e tij, në atë dhomë të ngushtë dhe të zymtë hetimesh, ishte një akt trimërie që pak kush do të kishte guximin ta mbante.

Në përpjekje për ta thyer, policët e kërcënuan hapur: se do ta vrisnin, se nuk do të dilte më i gjallë nga ai vend nëse nuk fliste. Por edhe atëherë, Mustafa nuk u lëkund. As frika, as dhimbja, as fytyrat e shtrembëruara të atyre që e rrihnin nuk e detyruan të tradhtonte ata që kishte marrë përsipër t’i mbronte me heshtjen e tij.

Në fund, kur u pa se dhuna nuk po jepte rezultat, ai u tha vetëm kaq:
“Para një viti kanë qenë andejpari… por sot nuk e di ku janë.” Ishte një përgjigje mjeshtërisht e formuluar, që u jepte diçka agjentëve—një copëz të vërtete të vjetër, tashmë pa vlerë operacionale—dhe njëkohësisht i mbronte njerëzit për të cilët jeta e tij ishte vënë në peshore.

Mustafa doli nga duart e tyre si një njeri i gjymtuar fizikisht, por i pathyeshëm shpirtërisht. Qëndresa e tij u bë dëshmi e një bote të tërë vlerash—besës, dinjitetit dhe guximit—vlera që në ato vite të errëta mbetën shpesh mbrojtja e vetme e shqiptarëve kundër dhunës së pushtetit. Pasi nuk arritën të nxirrnin asnjë informacion nga Mustafa—pavarësisht torturave të pandërprera—autoritetet nuk u tërhoqën. Ai mbeti i mbyllur në burg, i nënshtruar dhunës dhe presionit psikologjik, ndërsa përjashta filloi një fazë e re e ndjekjes: survejimi i shtëpisë së tij. Për muaj të tërë, sy të padukshëm vëzhgonin çdo hyrje e dalje, çdo lëvizje të dyshimtë, çdo vizitor të rastësishëm. Shtëpia e Mustafës u kthye në një skenë tensioni të vazhdueshëm, ku frika dhe dyshimi e rëndonin ajrin.

U pushkatuan shokët më të ngushtë të Cafo Beg Ulqinit

Megjithëse nuk kishin prova, autoritetet dolën në përfundimin se të arratisurit ende mund të fshiheshin në atë shtëpi. Menduan se heshtja e Mustafës nuk ishte vetëm akt qëndrese, por edhe shenjë e fshehjes së një sekreti të madh. Kështu, u mor vendimi final: të ndërmerrej një bastisje e plotë, e beftë dhe shkatërrimtare.

Një mëngjes të hershëm, para se drita të zbardhte plotësisht, mbi shtëpinë e Mustafës u derdhën mbi pesëdhjetë forca të përziera—ushtarë, policë dhe civilë të armatosur. Oborri u mbush me uniforma, me zëra të rëndë urdhrash, me kërcitje armësh të gatshme. Shtëpia u rrethua nga të gjitha anët, pa lënë asnjë shteg shpëtimi. Ishte një demonstrim i fuqisë së pushtetit, një shfaqje e frikshme e përmasave që mund të merrte ndjekja e një njeriu.

Por në këtë operacion të madh, kishte një detaj që ata nuk e dinin: Cafo Beg Ulqini nuk ndodhej më aty. Ai ishte larguar rreth një javë më parë, duke ndjerë se rreziku po afrohej dhe se duhej të lëvizte para se të ishte tepër vonë. Bastisja, megjithëse e planifikuar me kujdes dhe e zbatuar me forcë të madhe, gjeti vetëm muret e heshtura të shtëpisë—nuk gjeti asgjë nga ajo që kërkonte.

Forcat kontrolluan çdo dhomë, çdo gropë, çdo hapësirë të mundshme. Por Cafoja kishte ikur. Kishte kaluar edhe këtë rrezik me instinktin e një njeriu që e kishte ushtruar mbijetesën në prag të vdekjes. Bastisja dështoi, por ajo la gjurmë të thella në atë familje dhe në fshat: ishte dëshmi e një kohe kur një njeri, një familje dhe një popull i tërë jetonin nën hijen e frikës.

Të zhgënjyer dhe të zemëruar nga fakti se nuk arritën të kapnin Cafo Beg Ulqinin, forcat malazeze vendosën të hakmerreshin në mënyrën më të errët të asaj kohe represive. Ata arrestuan Dervish Omerbashiqin dhe Qazim Haveriqin, dy bashkëpunëtorë të ngushtë të Cafos, dhe i morën me vete në një operacion që nuk la hapësirë për shpresë. Pa hetim, pa gjykim, pa asnjë procedurë ligjore, ata i pushkatuan në Ullishtën e Ulqinit, duke vulosur me gjak një akt të pastër represioni politik.

Ekzekutimi i tyre ishte jo vetëm krim i heshtur, por edhe një përpjekje për të prodhuar një narrativë të re ideologjike. Të nesërmen, në rrugë e sheshe u shpërndanë afishe zyrtare, ku shkruhej se dy “ballistë-nacionalistë, armiq të popullit”, ishin vrarë “duke luftuar kundër partizanëve.” Ishte kjo mënyra standarde e regjimeve të asaj kohe për të maskuar padrejtësinë nën gjuhën e propagandës, për të heshtur dhimbjen dhe për ta shndërruar viktimën në agresor.

Por e vërteta nuk mund të fshihej kaq lehtë. Popullata e atyre anëve e dinte mirë se Dervishi dhe Qazimi nuk kishin rënë në betejë, por ishin likuiduar pa mëshirë, vetëm sepse ishin bashkëkohës, bashkëmendimtarë dhe bashkëveprimtarë të Cafo Begut. Pas këtij akti të rëndë, autoritetet ndërmorën një hap tjetër—po aq i paarsyeshëm sa edhe i kuptueshëm në logjikën e pushtetit represiv: Mustafën e lëshuan nga burgu. Pasi nuk mund të nxirrnin asgjë prej tij dhe pasi kishin kryer tashmë hakmarrjen e tyre më të egër, ai nuk u konsiderua më si çelësi i ndonjë informacioni të vlefshëm. Lirimi i tij ishte, në të vërtetë, vetëm një kapitull i mbyllur i një historie dhune që nuk kërkonte më dëshmitarë.

Internimi i gruas së Cafo Beg Ulqinit

Kështu, tragjedia e Dervish Omerbashiqit dhe Qazim Haveriqit mbeti një nga faqet më të dhimbshme të historisë së asaj kohe—një kujtesë e asaj se sa shtrenjtë paguan patriotët shqiptarë vetëm për faktin se besuan në lirinë dhe tërësinë e tokave të tyre. Në këtë periudhë të errët, ndërsa Cafo Beg Ulqini vazhdonte të fshihej nëpër male e streha të improvizuara, familja e tij mbetej ende në Shkodër, duke jetuar nën hijen e frikës dhe kërcënimit të vazhdueshëm. Por edhe aty, ku streha dukej për pak çaste më e sigurt, i gjeti fati i keq. Në një sulm të papritur, forcat e rendit ndërhynë brutalisht dhe arrestuan gruan e tij, Mejremen, së bashku me dy vajzat e vogla. Arrestimi nuk ishte akt drejtësie, por një formë presioni politik, një goditje e drejtpërdrejtë ndaj atij që ende u shpëtonte duarve të tyre.

Në burgun e Shkodrës, ku ato u vendosën, filloi një cikël i dhunës sistematike. Mejremja torturohej çdo ditë, maltretohej në forma çnjerëzore, vetëm sepse ishte gruaja e Cafo Begut—sepse në sytë e pushtetit, ajo nuk ishte më njeri me dinjitet e familje, por hallka më e dobët për të arritur te burri që ata nuk mund ta kapnin. Prej saj kërkonin të tregonte vendndodhjen e tij; prej saj kërkonin të thyhej. Por ashtu si burri i saj, edhe ajo ruajti heshtjen e pathyeshme, atë lloj qëndrese që lind jo nga forca fizike, por nga besimi i thellë në një kauzë dhe në drejtësinë e saj.

Pas katër muajsh torture, autoritetet vendosën një masë tjetër represive: internimin. Mejremen dhe vajzat e saj i dërguan fillimisht në Kuçovë, në një kamp afër Beratit, i njohur për kushtet e rënda dhe izolimin e plotë. Por internimi nuk kishte fund të qëndrueshëm: prej aty, ato u zhvendosën sërish në Berat, e më pas në një fshat të vogël, Valias, duke u bërë pjesë e asaj rruge të gjatë lëngimi që përshkonte shumë familje të persekutuara të asaj kohe.

Në Valias, nuk u pritën në një banesë të thjeshtë a një dhomë të zakonshme; ato u vendosën në një stallë bagëtish—një formë poshtërimi dhe çnjerëzimi i qëllimshme, që synonte t’i ulte në nivelin më të ulët të bllokut shoqëror, t’u mohonte çdo dinjitet, t’u kujtonte përditë se ishin të mbijetuara të një fati që pushteti e kishte vulosur pa mëshirë.

E megjithatë, brenda kësaj tragjedie të thellë, qëndron një e vërtetë e heshtur: sa më shumë e goditën këtë familje, aq më e fortë u bë dëshmia e saj për atë çfarë përfaqësonte Cafo Beg Ulqini. Torturat, burgosjet, internimi—të gjitha këto ishin hije të errëta që nuk mundën ta shuanin dritën e idealit për të cilin ai dhe familja e tij qëndruan.

Presioni i madh që familjarët e Cafo Beg Ulqinit ushtronin mbi organet e pushtetit, me ankesa, kërkesa dhe lutje të vazhdueshme, filloi të krijonte një situatë të pakëndshme për strukturat komuniste lokale. Për t’i shpëtuar kësaj ngarkese dhe për t’i dhënë çështjes një “zgjidhje” sipas logjikës së kohës, ata vendosën të ndërmerrnin një hap të paskrupullt: të detyronin Mejremen të hiqte dorë nga burri i saj, duke e paraqitur këtë akt si kusht për liri.

Kur përfaqësuesi i pushtetit shkoi për të biseduar me të, ai nuk erdhi për të bërë negociata, por për t’i imponuar një ultimatum të ftohtë dhe çnjerëzor. Duke folur me ton autoritar, ai i tha: “Nëse dëshiron të jesh e lirë, duhet të heqësh dorë nga emri dhe burri yt. E di vetë se ai është armik i popullit, kundër sistemit tonë dhe kundër rendit të ri.”

Kjo deklaratë synonte të thyente jo vetëm trupin e lodhur nga internimet dhe torturat, por edhe shpirtin e një gruaje që tashmë kishte duruar atë që pak kush do ta kishte përballuar. Por përgjigjja e Mejremes nuk erdhi as me frikë, as me lëkundje. Ajo foli me qetësinë e një njeriu që mban të vërtetën më të madhe se pushteti përballë tij, dhe me dinjitetin e një gruaje që e di se çfarë do të thotë të jesh bashkëshorte e një atdhetari.

Me krenari të thellë, ajo i ktheu oficerit: “Cafoja nuk është kundër popullit të vet. Ai po lufton në Mal të Zi për të mbrojtur tokat shqiptare dhe për t’i bashkuar ato me Shqipërinë. Ai nuk është armik i popullit, por bir i tij. Dhe unë, kurrën e kurrës, nuk heq dorë nga burri im atdhetar.”

Këto fjalë, të shqiptuara në zemër të një realiteti shtypës, ishin akt guximi, dëshmi e pathyeshmërisë së karakterit të saj. Ato nuk ishin vetëm mbrojtje e një burri—por mbrojtje e një ideali, e një besimi që nuk mund të shuhej nga torturat, as nga internimet, as nga kërcënimet e pushtetit. Me ato fjalë, Mejremja shkroi një kapitull të ri të dinjitetit, të rezistencës së heshtur dhe të besnikërisë ndaj idealit kombëtar.

Oficeri, i mësuar të shihte frikë e lëkundje para pushtetit, mbeti për një çast i hutuar nga qëndrimi i palëkundur i Mejremes. Fjalët e saj, të thëna me qetësi dhe dinjitet, krijuan një boshllëk të shkurtër heshtjeje në dhomën ku zakonisht sundonte dhuna e fjalëve dhe urdhrave. Ai bëri një pauzë, një moment reflektimi në vetvete, sikur të kishte dëgjuar diçka që nuk përputhej me botën ku ishte mësuar të komandonte.

Megjithatë, brenda tij nuk u zhvillua një luftë e gjatë ndërgjegjeje. Urdhri mbetej urdhër, dhe në logjikën e pushtetit, njeriu duhej ta përmbushte pavarësisht se çfarë shihte në sytë e viktimës. Kështu, ai i’u drejtua sërish Mejremes, këtë herë me një ton më të fortë, më të ftohtë, si për të mbuluar çastin e dobësisë që sapo kishte shfaqur: “Ke kohë të mendosh deri nesër. Nëse nuk pranon, ti dhe vajzat e tua do të pushkatoheni.”

Ishte një kërcënim i zhveshur nga çdo maskë politike, një shpatë e mbajtur pezull mbi kokën e një nëne dhe dy vajzave të mitura. Por Mejremja, e plakur përpara kohe nga internimet, torturat dhe vuajtjet, por e fortë në shpirt më shumë se të gjitha ato, nuk hezitoi asnjë sekondë. Pa dridhje në zë, pa frikë në sy, ajo i ktheu përgjigjen e saj të prerë: “Zotni oficer, edhe tani mund ta kryeni pushkatimin. Mendjen nuk e ndryshoj.”

Këto fjalë, të thjeshta në dukje, përmbanin një peshë që tejkalonte çdo ligj, çdo kërcënim, çdo strategji frikësimi. Ato ishin shpallje e besës, e nderit dhe e dashurisë së saj për një burrë që nuk ishte thjesht bashkëshort, por simbol i një ideali. Ishin fjalë që dëshmonin se pushteti mund të kontrollonte trupat, por jo shpirtin e një gruaje të përkushtuar ndaj të vërtetës së vet.

Në atë moment, Mejremja nuk ishte më vetëm një grua e persekutuar, ajo u bë zë i pastër i ndërgjegjes kombëtare, një figurë që me refuzimin e saj i tregoi pushtetit se dinjiteti njerëzor nuk blihet dhe nuk dorëzohet, sado e rëndë të jetë kostoja.

Ato nuk u pushkatuan, por fati i tyre mbeti po aq i rëndë dhe i hidhur. Në fillim të prillit të vitit 1948, pas një odiseje të gjatë internimesh e poshtërimesh, ato u kthyen në Tivar, vetëm për të gjetur një realitet të zhveshur nga çdo shpresë: e gjithë pasuria e tyre ishte konfiskuar nga shteti. Atdheu që dikur e quanin shtëpi tashmë nuk u ofronte asnjë strehë, asnjë pronë, asnjë kujtim të prekshëm të së kaluarës.

Megjithatë, në këtë zbrazëti të madhe materiale e shpirtërore, ato gjetën ndalesë në shtëpinë e babait të tyre, Dervish Omerbashiqit—shtëpi që tashmë mbante hijen e dhimbjes, sepse vetë Dervishi ishte pushkatuar më herët nga i njëjti pushtet që tani ua kishte zhveshur të gjitha. Ishte një kthim i hidhur, një rikthim në muret e një shtëpie që nuk mund t’u jepte më ngrohtësi, sepse kujtimi i të zotit endej si një plagë e hapur në çdo cep të saj.

Kështu, ndonëse të gjalla, ato mbërritën në një jetë të zhveshur nga prona, siguria dhe mbështetja—dëshmi e tragjedisë që përjetuan shumë familje shqiptare në atë kohë, ku ndëshkimi nuk përfundonte me individin, por shtrihej si një hije e gjatë mbi breza të tërë.

Vijon