Sabile Basha: Lëvizja ilegale patriotike shqiptare në Kosovë, 1945–1990 (42)

JATAKËT DHE BUNKERËT E LIRISË

CAFO BEG ULQINI DHE LUFTA E DYTË BOTËRORE (42)

Nga Prof. Dr. Sabile Keçmezi-Basha

Lufta e Dytë Botërore solli tronditje të thella dhe ndryshime rrënjësore në të gjithë hapësirën ballkanike, duke riformësuar kufijtë, pushtetet dhe fatet e popujve. Me 6 prill 1941, Jugosllavia e dalë nga traktatet e Versajës u shemb brenda pak ditësh dhe iu dorëzua forcave gjermane, duke i hapur rrugë një periudhe të re pushtimesh dhe riorganizimesh politike. Në të njëjtën kohë, zhvillimet në Shqipëri tashmë kishin marrë drejtim tjetër: më 7 prill 1939, ajo ishte aneksuar nga Italia fashiste, duke humbur pavarësinë e saj formale dhe duke u integruar në projektin imperial italian.

Në këtë vorbull përmbysjesh, Kosova e gjeti veten të copëtuar në tri zona të ndryshme pushtimi: veriu ra nën administrimin gjerman, një pjesë e Dukagjinit dhe një pjesë tjetër e Kosovës iu bashkëngjitën zonës italiane, ndërsa ana lindore u vendos nën kontrollin bullgar. Ky fragmentim politik nuk ishte vetëm gjeografik, ai synonte të rrëzonte strukturën shoqërore dhe etnike të trojeve shqiptare, duke shfrytëzuar hapësirat për interesa të huaja që shpesh nuk përputheshin me realitetin etnik.

Ndërkohë, vendbanimet shqiptare që padrejtësisht iu ishin dhënë Malit të Zi nga vendimet e Kongresit të Berlinit (1878), Konferencës së Londrës (1913) dhe Konferencës së Parisit (1919)—edhe pse etnikisht të pastra shqiptare—vazhdonin të mbeteshin nën administrimin malazez. Këto padrejtësi të përsëritura përbënin plagën më të qëndrueshme të nacionalizmit shqiptar në rajon.

Më 17 prill 1941, forcat italiane hynë në territorin e Malit të Zi, dhe reagimi i popullsisë malazeze ishte entuziast. Gëzimi i tyre ishte i madh, jo vetëm për faktin se Jugosllavia ishte shembur, por edhe sepse e shihnin Italinë si aleate të interesave të tyre politike dhe territoriale. Për ta, ky zhvillim përfaqësonte një mundësi për të konsoliduar influencën e tyre në zonat ku shqiptarët ishin popullsi shumicë, por ku pushteti politik rrallëherë ishte reflektuar proporcionalisht.

Në këtë mënyrë, Lufta e Dytë Botërore, me të gjitha përmbysjet e saj, nuk solli vetëm pushtime të reja, por ringjalli mekanizmat e vjetër të padrejtësisë territoriale dhe tensioneve etnike, të cilat do të shënonin thellësisht historinë e shqiptarëve në trojet e tyre.

Ndryshimet që solli Lufta e Dytë Botërore nuk e anashkaluan as Ulqinin. Struktura politike dhe administrative e qytetit u përmbys krejtësisht. Në krye të bashkisë u vendos Marko Çarmaku, një figurë e njohur si komunist që prej vitit 1941, i cili përfaqësonte rrymën e re politike që po shtrihej me shpejtësi në të gjithë territorin. Vendosja e një administrate të re nën diktatin e pushtetit komunist krijoi tensione të brendshme, veçanërisht në një qytet ku shqiptarët përbënin shumicën, por ku pushteti nuk pasqyronte realitetin demografik.

Në këtë situatë të re, Cafo Beg Ulqini nuk mund të qëndronte thjesht spektator. Karakteri i tij—i njohur për vendosmëri, sens drejtësie dhe ndjenjë të thellë përgjegjësie—nuk do t’i lejonte kurrë të pranonte me indiferencë një vendim që binte ndesh me interesat e popullsisë që ai përfaqësonte. Ai ndërmori hapin që për të ishte detyrim moral: kërkoi me këmbëngulje nga komandanti i ushtrisë që udhëheqja e qytetit të përcaktohej në bazë të përbërjes etnike, pra, që edhe kryetari dhe qeveria komunale të pasqyronin shumicën shqiptare të Ulqinit.

Kërkesa e tij ishte e drejtë dhe logjike, por nuk u pranua. Shumë shpejt, Cafo Begu mori një përgjigje kategorikisht negative, e cila dëshmonte se pushteti i ri nuk kishte as vullnetin dhe as interesin të respektonte strukturën demografike të qytetit. Ky refuzim i prerë nuk linte më asnjë hapësirë për veprim institucional.

Duke e kuptuar se qëndrimi në Ulqin do të rrezikonte jo vetëm integritetin e tij si figurë publike, por edhe sigurinë e tij personale, Cafoja mori vendimin e domosdoshëm: brenda natës u largua, kaloi kufirin dhe u drejtua për në Tiranë. Ky largim nuk ishte akt i frikës, por akt i mençurisë politike dhe i ruajtjes së dinjitetit. Ai zgjodhi të mos bëhej pjesë e një sistemi që mohonte të drejtat e popullit të tij dhe nuk garantonte as barazi, as përfaqësim.

Kështu, përmes këtij akti të heshtur, por të fuqishëm, Cafo Beg Ulqini e dëshmoi edhe një herë se nuk ishte thjesht kryetar bashkie, por një figurë kombëtare që nuk e tradhtonte parimin, dinjitetin dhe vlerat që e kishin udhëhequr gjatë gjithë jetës së tij.

Atdhetari i madh Cafo Beg Ulqini e mbajti gjatë gjithë jetës së tij një ëndërr të vetme, një aspiratë që nuk iu shua kurrë, pavarësisht rrethanave politike, ndryshimeve të kohës apo sakrificave personale: bashkimin e tokave shqiptare me shtetin amë, Shqipërinë. Për të, kjo nuk ishte vetëm një çështje territoriale, por një mision historik, një detyrim moral ndaj gjeneratave të mëparshme dhe një premtim i heshtur për gjeneratat që do të vinin.

Sapo kaloi kufirin dhe mbërriti në Tiranë, Cafoja nuk humbi kohë. Ai nisi të “lëvizte gurët” në skenën politike me vendosmëri dhe zgjuarsi, duke aktivizuar rrjete, njohje dhe përkrahës brenda institucioneve shqiptare. Me mbështetjen e shumë ministrave dhe personaliteteve shtetërore, ai ngriti me forcë çështjen e trojeve shqiptare që ndodheshin nën Malin e Zi, duke kërkuar që ato t’i bashkoheshin Shqipërisë, si një hap drejt realizimit të aspiratës kombëtare.

Angazhimi i tij u shndërrua në një veprimtari intensive diplomatike. Ai argumentoi me qartësi, këmbënguli me guxim dhe artikuloi nevojën historike e demografike për këtë bashkim. Përpjekjet e tij i kaluan kufijtë e takimeve rutinë, duke depërtuar në nivelet më të larta të diplomacisë së kohës. Rezultati ishte i prekshëm: vetë Ministri i Punëve të Jashtme të Italisë, Konti Çiano, u vu në dijeni dhe u përfshi drejtpërdrejt në këtë proces.

Pas takimit të Çianos me Kryeministrinë italiane, u mor një vendim i rëndësishëm, i cili u komunikua menjëherë: delegacionet në Ulqin, Tivar, Tuz dhe disa zona të tjera shqiptare u informuan se këto territore duhej të kalonin në administrimin e Shqipërisë dhe jo të Malit të Zi. Ky ishte një fitim i jashtëzakonshëm politik, një dëshmi e ndikimit dhe aftësisë së Cafos për t’u bërë zë i fuqishëm i tokave shqiptare në momentet vendimtare.

Edhe pse rrymat e mëvonshme politike mund ta kenë ndryshuar trajektoren e këtyre vendimeve, fakti mbetet: Cafo Beg Ulqini arriti atë që shumë të tjerë vetëm e patën ëndërruar. Ai e ngriti çështjen shqiptare në tavolinat ku merreshin vendimet e mëdha dhe e bëri këtë me dinjitet, vizion dhe besim të palëkundur në idealin e tij.

Në këtë mënyrë, ëndrra e tij—që dikur dukej e paarritshme—u bë realitet institucional, qoftë edhe për një kohë të shkurtër, duke treguar se këmbëngulja e një njeriu mund t’i japë formë fatit të një populli.

Pas bashkimit të tokave shqiptare me Shqipërinë, një moment që për shumë shqiptarë përfaqësonte realizimin e një ëndrre të kahmotshme, Cafo Beg Ulqini u rikthye natyrshëm në jetën politike të Ulqinit. Me autoritetin moral dhe reputacionin e një udhëheqësi të sprovuar, ai u zgjodh sërish kryetar i Ulqinit, duke dëshmuar se besimi i komunitetit në aftësitë dhe integritetin e tij nuk ishte venitur kurrë. Rikthimi i tij në këtë post shënonte jo vetëm vazhdimësi administrative, por edhe një formë rikthimi të dinjitetit politik të shqiptarëve në këto troje.

Përveç detyrës së kryetarit të bashkisë, Cafoja mbajti edhe poste të rëndësishme në qeverinë shqiptare, duke qenë pjesë e mekanizmave shtetërorë që kërkonin të ndërtonin stabilitet institucional në një periudhë të trazuar. Ai kontribuoi me vizion, me eksperiencë dhe me një sens të lartë përgjegjësie kombëtare, duke e parë shërbimin publik si vazhdimësi të natyrshme të misionit të tij atdhetar.

Mirëpo, zhvillimet politike që shoqëruan fundin e Luftës së Dytë Botërore sollën një klimë të re pasigurie dhe konflikti. Më 10 shtator 1943, Cafo Begu së bashku me Hodo Alibegun u arrestuan nga një grup paramilitarësh të Ulqinit, forca të armatosura që vepronin jashtë institucioneve zyrtare dhe shpesh i përdornin arrestimet si mjet për të ndëshkuar kundërshtarët politikë apo figurat me ndikim.

Megjithatë, rrjeti i miqve dhe besnikëve të Cafos, të cilët e kishin njohur gjatë viteve të tij në politikë dhe shërbim, nuk e braktisi. Me ndihmën e tyre, të dy arritën të organizonin një arratisje të guximshme nga hoteli “Jadran”, i cili në atë kohë shërbente si vend mbajtjeje për të arrestuarit. Shpëtimi ishte i rrezikshëm, por i domosdoshëm: çdo qëndrim i mëtejshëm do të kishte pasoja të paparashikueshme.

Nga aty, Cafoja dhe shokët e tij u drejtuan drejt detit. Me një anije, ata arratisen drejt bregdetit shqiptar. Ata u strehuan në vende të ndryshme të Shqipërisë, por pjesa dërmuese u vendosën në Tiranë, duke kërkuar siguri në një kohë kur kufijtë politikë, besnikëritë dhe rreziqet ndryshonin me shpejtësi dramatike.

Ky episod, dramatik dhe njëkohësisht heroik, tregon edhe një herë se jeta e Cafo Beg Ulqinit ishte e ndërthurur me fatin e popullit të tij: me rrëzime dhe ngritje, me rreziqe dhe vendime të guximshme, por gjithmonë me besnikëri ndaj idealit kombëtar.

Dihet tashmë se Ulqini, në strukturën administrative të kohës, bënte pjesë në prefekturën e Shkodrës, një hapësirë që kishte peshë të veçantë politike, kulturore dhe simbolike për shqiptarët. Në këtë kuadër, Shkodra, si qendër e prefekturës, kishte të drejtën të delegonte katër përfaqësues në Kuvendin Kushtetues—organin më të lartë politik të Shqipërisë së asaj kohe, ku merreshin vendimet kyçe për të ardhmen e shtetit.

Ndër emrat që përfaqësonin këtë prefekturë në Kuvend ishte edhe Cafo Beg Ulqini, një figurë e njohur për veprimtarinë e tij politike, për autoritetin moral që gëzonte ndër shqiptarët dhe për përkushtimin e tij të patundur ndaj çështjes kombëtare. Përfshirja e tij në delegacionin e Shkodrës nuk ishte thjesht një zgjedhje administrative, por një vlerësim i qartë i rolit që ai kishte luajtur ndër vite.

Më 1 tetor 1943, Cafo Begu u bë zyrtarisht anëtar i Parlamentit shqiptar, duke e kurorëzuar kështu një karrierë të gjatë shërbimi publik. Ky moment përfaqësonte kulmin e angazhimit të tij politik dhe ishte dëshmi e besimit që i ishte dhënë nga populli i tij, i cili e shihte tek ai një zë të dëgjueshëm, të mençur dhe të drejtë.

Anëtarësimi në Parlament e vendoste Cafo Begun në qendër të proceseve vendimtare të shtetit shqiptar, sidomos në një periudhë tejet të trazuar historike, kur vendimet politike nuk kishin vetëm peshë juridike, por edhe ndikim të drejtpërdrejtë në fatet e popullit dhe të trojeve shqiptare. Në këtë arenë, Cafoja nuk ishte thjesht deputet; ai ishte përfaqësues i një ideali dhe i një popullsie që kërkonte të ruante identitetin e vet nëpërmjet përfaqësimit legjitim.

Kështu, pjesëmarrja e tij në Kuvendin Kushtetues dhe hyrja në Parlament ishin momente që shënojnë jo vetëm biografinë e një individi, por edhe kapitullin e një populli që kërkonte të vendoste themelet e shtetit të vet në mes të një kohe të trazuar.

Konteksti politik i viteve 1943–1944 ishte jashtëzakonisht i vështirë. Shqipëria gjendej në një gjendje fluiditeti institucional, me pushtete që ndryshonin me shpejtësi dhe me rrethana të jashtme që diktonin ritmin e brendshëm politik. Në një terren të tillë të trazuar, Kuvendi Kushtetues nuk kishte luksin e pritjes apo të debatit të zgjatur. Nevoja për vendimmarrje të shpejtë ishte imperativ i kohës.

Kështu, të nesërmen, më 21 tetor 1943, Kuvendi mblodhi në mënyrë të njëpasnjëshme mbledhjen e katërt dhe të pestë, një ritëm i pazakontë që dëshmon për urgjencën e situatës. Në këto mbledhje u mor një vendim me rëndësi të jashtëzakonshme për strukturimin e pushtetit shtetëror: u krijua Këshilli i Regjencës së Shqipërisë, i njohur ndryshe si Këshilli i Nalt, i cili do të shërbente si organi më i lartë drejtues i shtetit në mungesë të sovranit.

Ky këshill përfaqësonte përpjekjen për të ruajtur funksionimin e shtetit shqiptar në një periudhë kur forcat e jashtme dhe të brendshme po kërkonin ta riformësonin fatin e vendit. Brenda këtij trupi politik u përfshinë figura me peshë, që gëzonin autoritet moral dhe besim publik.

Më 25 qershor 1944, në këtë Këshill të Nalt të Regjencës u zgjodh edhe Cafo Beg Ulqini, i cili zëvendësoi Fuad Dibrën, një prej personaliteteve të shquara të kohës që kishte ndërruar jetë në moshën 52-vjeçare. Emërimi i Cafos në këtë post të lartë nuk ishte rastësi: ai ishte rezultat i një karriere të gjatë në shërbim të interesit kombëtar, i integritetit të tij personal dhe i besimit që gëzonte ndër bashkëpunëtorë dhe institucione.

Përfshirja e Cafo Begut në Këshillin e Regjencës shënoi kulmin e veprimtarisë së tij politike dhe ishte një moment historik që e vendosi atë në qendër të vendimmarrjes shtetërore në një nga periudhat më të trazuara të historisë shqiptare. Ai nuk ishte më thjesht përfaqësues i Ulqinit apo deputet i Parlamentit; ai ishte bërë pjesë e strukturës së lartë që mbante në duar drejtimin e shtetit shqiptar në prag të ndryshimeve të mëdha politike.

Veprimtaria atdhetare e Cafo Beg Ulqinit

Në vitet 1944–1945, në horizontin e trazuar të Evropës po shfaqeshin shkëndijat e para të përfundimit të Luftës së Dytë Botërore—një lufte e gjatë, shkatërruese dhe e përgjakshme, e cila kishte riformësuar hartën politike të kontinentit dhe kishte ndryshuar fatet e kombeve. Në këtë periudhë të zymtë, por njëkohësisht shprese, Cafo Beg Ulqini nuk qëndroi i tërhequr. Përkundrazi, ai intensifikoi veprimtarinë e tij politike dhe atdhetare.

Gjatë këtyre viteve ai kishte vendosur kontakte të rëndësishme me patriotë shqiptarë, si nga Shqipëria ashtu edhe nga Kosova. Këto takime, biseda dhe bashkërendime nuk ishin thjesht shfaqje solidariteti, por përpjekje të mirëfillta për të artikuluar një platformë kombëtare, në një kohë kur rreziku i fragmentarizimit të tokave shqiptare rishfaqej me të njëjtin intensitet si në fundin e Luftës së Parë Botërore.

Cafoja, i mësuar me gabimet e së kaluarës dhe i vetëdijshëm për padrejtësitë territoriale të pësuara nga shqiptarët, punoi me ngulm që këtë herë historia të mos përsëritej. Ai dhe bashkëkohësit e tij shpresonin që në momentet e formësimit të rendit të ri evropian, trojet shqiptare të mos copëtoheshin sërish, por të mbroheshin si një tërësi etnike dhe historike.

Në këtë mënyrë, veprimtaria e tij gjatë viteve vendimtare 1944–1945 nuk ishte vetëm politike, por edhe një akt vigjilence kombëtare, një përpjekje për të siguruar që sakrificat e një populli të tërë të mos përfundonin në përsëritjen e tragjedive të mëparshme.

Në këtë periudhë vendimtare të historisë kombëtare, më 25 maj 1944, u formua “Komiteti për Mbrojtjen e Tokave Shqiptare”, një organizëm i cili kishte si mision parësor mbrojtjen e integritetit territorial të trojeve shqiptare në prag të riorganizimit politik të pasluftës. Formimi i këtij komiteti shënoi një vetëdije të lartë kombëtare: ishte një përpjekje e strukturuar për të mos lejuar që padrejtësitë e së kaluarës—atë të vitit 1878, 1913 apo 1919—të përsëriteshin në një formë tjetër.

Sapo u krijua komiteti, u vendos që të thirrej një kongres gjithëpërfshirës, i cili do të artikulonte qëndrimin e shqiptarëve të kësaj treve përpara zhvillimeve të ardhshme politike. Data u caktua: 11 qershor 1944. Vendndodhja: fshati Katërkoll, një hapësirë me simbolikë të fortë, që ofronte terren të qetë për tubimin e qindra pjesëmarrësve.

Dita e kongresit u shndërrua në një ngjarje me karakter thuajse festiv. Pjesëmarrja ishte jashtëzakonisht e madhe, duke treguar qartazi mobilizimin e popullsisë dhe rëndësinë që i jepej çështjes kombëtare. Banorë të fshatrave përreth, figura të njohura, patriotë të të gjitha shtresave dhe përfaqësues lokalë u bashkuan në këtë kuvend historik, duke e bërë atë një dëshmi të gjallë të unitetit dhe qëllimit të përbashkët.

Në këtë kongres u morën vendime të shumta dhe të rëndësishme, të cilat lidhnin aspektin politik, administrativ dhe strategjik të mbrojtjes së trojeve. Por mbi të gjitha, u kristalizua një detyrë që i tejkalonte të gjitha: mbrojtja e atdheut të pacopëtuar dhe e popullit të tij. Ky ishte thelbi i misionit të komitetit dhe zemra e ideologjisë së kongresit—të ruhej tërësia etnike e shqiptarëve kundër çdo rreziku të fragmentimit. Kongresi i Katërkollit mbeti një gur themeli në historinë e përpjekjeve shqiptare për vetëmbrojtje territoriale. Ai dëshmoi se, edhe në kohë lufte dhe pasigurie, vetëdija kombëtare mbetet forca më e fuqishme që mban një popull të bashkuar.

Pas përfundimit të Luftës së Dytë Botërore dhe fitores së fuqive aleate, harta politike e Evropës u riformësua në mënyrë të thellë. Ky rikonfigurim i madh gjeopolitik solli pasoja të menjëhershme edhe në trojet shqiptare, ku shumë figura të njohura atdhetare u gjendën përballë një realiteti të ri politik, shpesh armiqësor ndaj veprimtarisë së tyre të mëparshme patriotike. Regjimet e reja, të ndërtuara mbi ideologji dhe interesa të ndryshme nga ato kombëtare, i panë këta burra si kërcënim, si zëra të padëshirueshëm të një Shqipërie tjetër—atë të aspiratave të lirisë dhe bashkimit kombëtar.

Për këtë arsye, shumë prej tyre u detyruan të braktisnin vendin, duke kërkuar strehim në shtete të ndryshme të Evropës, madje edhe më tej, në kontinente të largëta. Emigrimi i tyre nuk ishte akt dëshire, por akt mbijetese; një përpjekje për të ruajtur jetën dhe për të shmangur persekutimin politik që tashmë ishte bërë i pashmangshëm. Ata që mbetën, e përjetuan realitetin në forma edhe më të rënda. Disa u burgosën, të akuzuar pa prova e shpesh të dënuar me procedura farsë, ndërsa disa u likuiduan pa gjyq, viktima të një mekanizmi represiv që synonte të mbyllte çdo zë kundërshtimi. Të tjerë, të ndërgjegjshëm për rrezikun që i kanosej, vendosën të mos dorëzoheshin. Ata u tërhoqën në male, duke zgjedhur një jetë të vështirë, por të lirë; një jetë rezistence, ku mbijetesa e tyre ishte një formë e vazhduar e luftës për dinjitet.

Kështu, periudha e pasluftës nuk ishte vetëm një kapitull i ri politik, por edhe një tragjedi njerëzore që përfshiu qindra atdhetarë. Ajo shënoi shpërndarjen e një brezi idealistësh nëpër botë, burgosjen e shumë të tjerëve, dhe kthimin e maleve shqiptare në strehë të fundit të atyre që nuk pranonin të nënshtroheshin. Në këtë dramë të madhe historike, fati individual i secilit prej tyre mbetet pjesë integrale e historisë së rezistencës shqiptare.

Një fat të ngjashëm me atë të dhjetëra e qindra atdhetarëve të tjerë e ndoqi edhe Cafo Beg Ulqini, së bashku me vëllanë e tij, Hodon, dhe me gjithë familjen. Me hyrjen e forcave komuniste në Ulqin, klima politike ndryshoi rrënjësisht. Lajmet se Cafoja kërkohej për t’u likuiduar nuk ishin më thjesht thashetheme politike, por paralajmërime të zymta të një realiteti të ri, ku figurat me të kaluar të ndritur kombëtare shpalleshin armiq të rendit të ri.

Përballë këtij rreziku, Cafo Begu u detyrua të kalonte në ilegalitet të thellë. Ky nuk ishte vetëm një akt vetëmbrojtjeje; ishte një vendim i dhimbshëm që i ndante njerëzit nga shtëpia, prona dhe jeta e qetë, duke i shtyrë drejt një rruge të pasigurt, por të vetmen të mundshme për të ruajtur jetën dhe dinjitetin. Së bashku me mikun e tij të besuar, Gjon Zef Ivanajn, Cafoja u largua drejt Shtojit, duke zgjedhur një terren të izoluar si strehë të përkohshme. Ndërkohë, vëllai i tij, Hodoja, gjeti mbrojtje te dajat, një traditë e hershme shqiptare ku familja e nënës bëhej strehë në ditë të vështira. Kabili, djali i Hodos, u detyrua gjithashtu të kërkojë strehim në shtëpinë e një shoku—një nga ato lidhje miqësie që në kohë tensioni bëhen më të shenjta se çdo dokument zyrtar.

Kështu, familja Alibegu u shpërnda nëpër treva, duke mbijetuar në fragmente, si shumë familje shqiptare të asaj kohe. Çdo individ mori me vete peshën e pasigurisë, por edhe qëndresën e një trashëgimie që nuk pranoi kurrë nënshtrim pa dinjitet. Akti i hyrjes në ilegalitet nuk ishte dorëzim; për Cafo Begun ishte një vazhdim i rrugës së tij të gjatë të rezistencës, tashmë në një formë tjetër, të heshtur, por po aq të rrezikshme dhe të rëndësishme.

Vijon