Sabile Basha: Lëvizja ilegale patriotike shqiptare në Kosovë, 1945–1990 (38)

JATAKËT DHE BUNKERËT E LIRISË

DASMA NË BUNKER-MISIONI I MUNDUR  (38)

Nga Prof. Dr. Sabile Keçmezi-Basha

Duhet theksuar se në takimin historik të mbajtur në malet e Senjakut, përveç çështjeve organizative dhe strukturore të Divizionit të Ibrit, një vend të veçantë zuri edhe diskutimi për mbijetesën gjatë dimrit — një dimër që për ilegalët shqiptarë nuk ishte thjesht stinë, por një provë e vërtetë e qëndrueshmërisë fizike e shpirtërore. Në ato male të ashpra, ku bora mbulonte shtigjet dhe erërat rrëmbeheshin mes kreshtave, çdo vendim i marrur ishte çështje jete a vdekje.

Në këtë kontekst, u diskutua hollësisht për mënyrat se si grupet do të vendoseshin në mënyrë ilegale, pa rënë në duart e ndjekjes së pamëshirshme jugosllave. U vendos që Osman Bunjaku, bashkë me grupin e tij, ta kalonin dimrin në një kasolle të re, të cilën do ta ngrinin në vetë malin e Senjakut — një strukturë modeste, por funksionale, e fshehur mes dendësisë së pyjeve, që do të shërbente si strehë për muajt e acartë.

Ndërkaq, për Ukshin Kovaqicën dhe Ahmet Selacin, u konkludua se dimrin do ta kalonin pranë Boletinëve, në rrethin e fshatit Selac, duke ndërtuar bunker për strehimin e tyre — një vend historikisht i lidhur me rezistencën, dhe ku besimi, mikpritja dhe siguria shkonin paralelisht. Boletinët, me traditën e tyre të hershme luftarake, përbënin jo vetëm mbrojtje fizike, por edhe mbështetje morale për këta burra që qëndronin në ballë të rezistencës.

Pas përfundimit të mbledhjes dhe shpërndarjes së grupeve, Ukshin Kovaçica, i shoqëruar nga Smajl Sfarça, morën drejtim tjetër, duke kërkuar një vend strehimi të përshtatshëm dhe më të izoluar. Pas pak kohe, atyre iu bashkua edhe djali i Ukshinit, Hashim Kovaçica, i cili tashmë ishte pjesë e pandashme e lëvizjes. Të tre së bashku, me duart e tyre dhe me vendosmërinë e luftëtarëve që i dinë rreziqet në çdo hap, ngritën një bunker — një strehë të vogël nën dhe, të kamufluar me kujdes, ku do të vendoseshin për të përballuar dimrin.

Ky bunker nuk ishte vetëm një vend i ngrohtë, ai ishte simbol i besimit të palëkundur se qëndresa do të vazhdonte, pavarësisht se sa të ashpra ishin stuhitë, sa të pakta ishin mjetet dhe sa të mëdha ishin rreziqet. Brenda tij, në heshtjen e malit dhe në ankthin e ndjekjes, rrihnin zemrat e burrave që nuk u dorëzuan kurrë para pushtuesit.

Duke ndjekur gjurmët e bunkerëve të ilegales shqiptare dhe duke hulumtuar me kujdes sagat e atdhetarëve që i dhanë kuptim rezistencës sonë, njeriu shpesh përballet me rrëfime që e rrëqethin deri në palcë – histori të ngarkuara me dhimbje, sakrificë dhe një pathyeshmëri që sfidon çdo logjikë njerëzore. Por po aq sa të tronditin, këto dëshmi të lëvizjes ilegale të mbushin me një ndjenjë të thellë krenarie, sepse në to gjen të skalitur shpirtin e pathyeshëm të shqiptarëve që nuk pranuan kurrë t’i përkuleshin pushtuesit.

Në këtë galeri të qëndresës, historia e heronjve të mëdhenj si Ukshin Kovaqica, Ahmet Selaci dhe Bislim Bajgora shfaqet si një kapitull i veçantë i epopesë kombëtare. Ata ishin ndër ata burra të cilët nuk i lidhte vetëm ideali i lirisë, por edhe besimi i palëkundur se Kosova duhej të rreshtohej krah për krah me Shqipërinë, si pjesë e pandashme e një trungu të vetëm historik e shpirtëror. Në çdo hap të jetës së tyre ilegale, në çdo vendstrehim të ndërtuar me duar të dridhura nga lodhja por me zemër të vendosur, ata ushqenin të njëjtën ëndërr: çlirimin e trojeve shqiptare dhe bashkimin e tyre.

Megjithëse Lufta e Dytë Botërore, de jure, kishte përfunduar, në realitet shqiptarët e Drenicës dhe viseve të Kosovës vijonin të jetonin nën trysninë e represionit të ri jugosllav. Për ta, lufta nuk mbaroi me heshtjen e armëve të mëdha; ajo vazhdoi në malet e Çiçavicës e Kosovës, në strehimoret e fshehta, në kasollet dimërore të ngritura në terr, në komunikimet ilegale, në marshimet e pafundme natën, në betejat e përditshme për të mos u dorëzuar. Ukshini, Ahmeti, Bislimi dhe shumë të tjerë mbanin gjallë idealin e një populli që refuzonte robërinë dhe ishin të gatshëm të jepnin gjithçka – edhe jetën.

Rënia e tyre heroike, e shpeshherë e pabarabartë përballë një ushtrie të tërë, nuk ishte fundi, por pikërisht kurora që vulosi qëllimin e tyre suprem: t’i dëbonin okupatorët nga trojet e tyre dhe t’i linin brezave një testament të pashlyeshëm të dinjitetit dhe lirisë. Në kujtesën historike të Kosovës, ata nuk mbeten vetëm figura të së kaluarës, por simbole të një rruge që vazhdoi të frymëzojë breza të tërë deri në çlirimin e vendit.

Dasma në bunker-Misioni i mundur

Në panoramën e gjerë të rezistencës ilegale shqiptare, ndër figurat që shënuan këtë kapitull të qëndresës së pashuar, veçohet edhe Hashim Kovaqica – i biri i Ukshin Kovaqicës. I rritur nën hijen e një atdhetari të palëkundur dhe i formuar nga shembulli i një babai që jetonte çdo ditë mes rrezikut e idealit, Hashimi u bë shpejt pasqyrë besnike e pathyeshmërisë së kësaj familjeje. Duke parë vendosmërinë me të cilën Ukshini luftonte për lirinë e vendit, ai nuk mund të rrinte më gjatë në pritje. Rruga e babait e thërriste gjithnjë e më fuqishëm.

Në atë kohë, Hashimi ishte i fejuar me një vajzë nga Gllamniku i Llapit—një lidhje familjare e dashurie që zakonisht shënon fillimin e një jete të re, të qetë dhe të ndërtuar mbi shpresa të përbashkëta. Por për të, koha nuk ishte e zakonshme dhe rrethanat nuk i lejonin trajtat e zakonshme të fatit njerëzor. I përballur me realitetin e rëndë të pushtimit dhe duke ndjerë se fryma e lirisë po ngushtohej dita-ditës, ai u drejtua familjarëve me një vendim që i ngjante një betimi solemn: martesa mund të presë, por atdheu, kur është në rrezik, kërkon mbrojtje të menjëhershme.

Kjo fjali e thjeshtë, por e ngarkuar me përgjegjësi historike, mishëronte gjithë etnosin e brezave të atdhetarëve që e vunë atdheun mbi fatin personal. Me një qartësi të rrallë shpirtërore dhe një vendosmëri që i takon vetëm burrave të idealit, ai mori pushkën dhe u drejtua pa hezitim kah malet, ashtu siç kishin bërë para tij gjenerata të tëra luftëtarësh të lirisë.

Dalja e tij në mal nuk ishte thjesht një akt i guximit të çastit, por një vendim i pjekur, i cili vulosi rrugën e tij të mëtejshme: rrugën e sakrificës së vetëdijshme, të atij që e sheh veten si një hallkë të domosdoshme në zinxhirin e mbrojtjes së kombit. Hashimi, me tërë energjinë e rinisë dhe me idealet e një zemre të ndritur, u bashkua me çetën e babait të tij, për të luftuar krah për krah në një front ku rreziku, besa dhe nderi formonin një tërësi të pandashme.

Kështu, historia e tij nuk mbetet vetëm një episod i një kohe të trazuar, por një dëshmi e fuqishme se si dashuria për atdheun, në momentet më kritike të historisë, bëhet më e fortë se çdo ndjenjë tjetër personale. Hashimi Kovaqica u bë simbol i asaj gjenerate që la gjithçka pas, për të mbrojtur atë që është e përbashkët e e shenjtë për të gjithë: lirinë.

Tregohet shpesh si një përrallë, si një rrëfim që njerëzit e malësisë e bartnin gojë më gojë për dekada, por e vërteta është se kjo histori nuk ka asnjë grimcë trillimi në të – është realiteti i zhveshur, i ashpër dhe njëkohësisht madhështor i një kohe kur liria paguhej me jetën. Në Shalë të Bajgorës dhe në shumë vise të Kosovës, trimat e ilegales qëndronin si shtylla të pathyeshme kundër një okupimi brutal, që kërkonte t’i shlyente nga faqja e dheut të gjithë ata që guxonin të ëndërronin lirinë.

Në atë klimë të rëndë politike e ushtarake, Hashim Kovaqica, i fejuari i ri me ëndrra të një jete normale, e shikonte veten të ndarë midis dy botëve: asaj që i takonte njeriut të zakonshëm – me familje, dashuri, martesë – dhe asaj që i takonte atdhetarit, ku çdo hap matej me rrezik dhe çdo vendim kishte peshën e fatit të kombit. Martesa e tij, vendosur tashmë, pësonte shtyrje të njëpasnjëshme. Në çdo familje të zakonshme kjo do të ishte pengesë e thjeshtë, në realitetin e asaj kohe kjo ishte një dramë e heshtur që përfshinte tri palë: të fejuarit, familjet e tyre dhe vetë atdheun në rrezik.

Okupuesi, me tërë aparatin e dhunës që kishte në dorë, nuk pushonte së hartuarit plane për t’i zhdukur kryengritësit njëherë e përgjithmonë. Qëllimi i tyre ishte i qartë: të shuhej me gjak çdo qelizë e rezistencës, të frikësohej populli, të thyhej forca morale e çdo malësori që guxonte të sfidonte pushtetin. Dhe sa më shumë forcohej dhuna e okupatorit, aq më shumë shtyheshin planet e dasmës. Sa rritej intensiteti i kërkimit të çetave ilegale, aq më i largët dukej çasti kur Hashimi do të mund të vishte kostumin e dhëndrit.

Kështu, çdo ditë që kalonte e bënte edhe më të vështirë një bashkim që duhej të ishte festë familjare, por që tashmë ishte penguar nga një betejë e madhe historike. Në vend të dasmës, dëgjohej kënga e armëve; në vend të valles së nuses, dëgjohej fryma e rëndë e maleve që dinin të ruanin të fshehtat e ilegalëve; në vend të gëzimit të prindërve, qëndronte ankthi i përhershëm për jetën e bijve.

Kjo histori, aq njerëzore dhe aq tragjike njëkohësisht, dëshmon se për shumë luftëtarë të asaj kohe, jeta personale mbeti pezull – e zëvendësuar nga një betim i madh: mbrojtja e atdheut mbi gjithçka. Në atë mes, dasma e Hashimit u shndërrua në një metaforë të gjendjes së të gjithë popullit: një festë e shtyrë, një gëzim i pamundur, një ëndërr që duhej të priste derisa liria të mos ishte më krim, por e drejtë.

Ndër rrëfimet që kanë mbërritur deri në ditët tona nga ajo kohë e stuhishme, veçohet dëshmia prekëse e Nuhi Bajgorës, një prej njerëzve që kishte jetuar nga afër dramën e ngjarjeve dhe peshën e sakrificave. Ai kujtonte se një ditë, teksa kishte dalë në Pazar të Prishtinës – një vend ku shpesh përziheshin lajmet, brengat dhe shpresat e njerëzve – ishte takuar krejt rastësisht me mikun e Ukshin Kovaqicës, njeriun që kishte dhënë fjalën e fejesës së vajzës së tij për Hashimin.

Në atë takim të paplanifikuar, biseda rrëshqiti natyrshëm drejt temës që i mundonte të dy: martesa e pritur prej kohësh, e cila tashmë ishte shndërruar në një dilemë të dhimbshme mes dëshirës familjare dhe realitetit të rrezikshëm të luftës ilegale. Miku nga Gllamniku, me zemër të rënduar, i kishte shtruar Nuhiut pyetjen që e mundonte prej kohësh: çfarë do të bëhej me dasmën? A vallë do të vinte dita kur vajza e tij dhe djali i Ukshinit do të mund të bashkoheshin sipas zakonit, pa frikën se nesër mund të mungonin të dy?

Në ndarjen e tyre, ai i kishte lënë Nuhiut një amanet të rëndëmenduar, por të ngrohtë në thelb: “Ejani dhe merre vajzën. Le ta bëjmë këtë martesë, që e kemi pritur dhe e dëshirojmë të gjithë.” Fjalët e tij nuk ishin thjesht një ftesë, por një shpërthim i brendshëm i shpresës, një dëshirë për t’i dhënë jetës një grimë normaliteti në një kohë kur çdo gjë tjetër ishte zhytur në pasiguri.

Kjo thirrje, e thjeshtë në tingull, por e thellë në kuptim, e pasqyronte gjendjen shpirtërore të shumë familjeve të asaj periudhe: një përpjekje për t’i shpëtuar të paktën ceremonitë e jetës prej kthetrave të historisë së dhunshme. Ajo ishte një dëshmi se, pavarësisht errësirës së luftës, njerëzit kërkonin me ngulm të ruanin diçka nga jeta e tyre, nga traditat e tyre, nga e ardhmja që ëndërronin për fëmijët e tyre.

Por historia, në atë kohë, rridhte në një drejtim tjetër – drejt maleve ku luftëtarët fshiheshin, drejt bunkerëve ku idealet gdhendeshin në heshtje, dhe drejt një lufte që nuk lejonte gëzime familjare pa e fituar më parë lirinë. Fjalët e mikut të Ukshinit, megjithatë, mbeten sot një kujtesë e ndritshme e atyre përpjekjeve njerëzore për t’i dhënë jetë dashurisë dhe shpresës edhe kur koha nuk të falte asgjë.

Ashtu si veprojnë zakonisht burrat e mëdhenj, të cilët nuk lejojnë që rrethanat t’u diktojnë fatin, Nuhi Bajgora mori një vendim të prerë dhe të menjëhershëm — një vendim që mbase sot tingëllon si legjendë, por atëherë qe akt i pastër guximi dhe bese. Pa pritur miratime, pa pyetur as Ukshinin e as Hashimin, ai vendosi të ndërmarrë hapin që të tjerët hezitonin ta ndërmerrnin nga frika e kohës dhe e situatës së rrezikshme. Me një vendosmëri të lindur nga përvoja e maleve dhe nga njohja e thellë e zakoneve të vendit, ai u nis drejt Gllamnikut.

Atje, mes një atmosfere të ngarkuar me shpresë e ankth, ai mori vajzën e fejuar të Hashimit — një akt që sot mund të duket i guximshëm në kufijtë e pamundësisë, një mision i pamundur, por në realitet ishte një përpjekje për ta kthyer jetën në rrjedhën e saj natyrore. Pastaj, me një vendim që e bartte peshën e brezave, u nis drejt Kovaqicës, dhe që andej mori drejt malit, drejt strehimoreve të ilegales, drejt bunkerëve ku liria merrte frymë në heshtje.

Udhëtimi i tyre nëpër shtigjet e malit, me një nuse të re, të frikësuar e të vendosur njëkohësisht, ishte një sfidë e dyfishtë: sfidë ndaj pushtuesit dhe sfidë ndaj rrethanave që kërkonin ta shtynin jetën pafundësisht. Në fund, ata mbërritën te bunkeri ku trimat ishin strehuar, të lodhur nga përndjekjet, por të mbushur me ideal.

Kur luftëtarët panë Nuhiun të shfaqej në hyrjen e bunkerit me një vajzë të re përkrah, mbetën të shtangur. Pamja e tyre ishte një përzierje habie, mosbesimi dhe një lloj pritjeje të çuditshme që lind kur historia të vjen përpara me një kthesë të papritur. Në atë çast, në atë hapësirë të ngushtë dhe të ftohtë, u bë e qartë se jeta dhe lufta po takoheshin ballë për ballë, si dy rrjedha të kundërta që për një çast bashkohen.

Por Nuhiu, me qetësinë e burrave që nuk lëkunden, dhe me krenarinë që i jep guximi i vërtetë, e theu heshtjen me një fjali që ngeli në kujtesën e të gjithëve: “Përhajr nusja, o Hashim Kovaqica.”

Në ato pak fjalë kishte më shumë se një urim martese — ishte një shpallje e guximit njerëzor mbi frikën, një afirmim i jetës mbi luftën, një betim i pashprehur se edhe në mes të bunkerëve dhe rrezikut, njeriu duhet të jetojë, të dashurojë dhe të ruajë zakonet e veta. Në atë çast u dëshmua se, edhe kur atdheu përfshihej nga stuhitë, zemrat e shqiptarëve dinin ta krijonin një copë qetësie, një copë shprese, sado e vogël, për t’i dhënë vazhdimësi jetës.

Ajo ditë kishte një qetësi të çuditshme, thuajse të bekuar nga natyra vetë. Bora binte lehtë, me flokë të imët e të bardhë si pendët e shpezëve të dimrit, dhe mbulonte çdo shenjë, çdo gjurmë që mund të tradhtonte vendstrehimin e trimave në mal. Ishte ajo lloj bore që nuk sjell stuhi, por heshtje, një heshtje që i mbronte luftëtarët më shumë se çdo armë.

Kur Nuhiu u shfaq në hyrje të bunkerit me vajzën e re dhe shqiptoi urimin e tij të fortë si vetë karakteri i malësorëve, Ukshini — i befasuar, por edhe i gëzuar nga ky akt i papritur — nuk mundi të përmbahej. Një buzëqeshje e gjerë, e rrallë për ditët e rënda të asaj kohe, i doli në fytyrë. Pastaj, me një humor të hollë që vetëm njerëzit e zemrës e ruajnë edhe në kohët më të errëta, ai tha: “Ku ke pa dasmë pa krushq, o Nuhi trimi?”

Në ato pak fjalë kishte një botë të tërë: befasia e një dasme të sjellë në zemër të luftës, mallëngjimi i një babai që sheh të birin të marrë nuse në rrethana të pamundura, por edhe dhimbja e vetëdijshme për mungesat, për krushqit që nuk mund të ishin aty, për tingujt e çiftelisë që nuk mund të dëgjoheshin, për ahengun që lufta ia kishte marrë kohës.

Por Nuhiu, trim i maleve dhe njeri i fjalës së rëndë, nuk e la bisedën të mbetej pezull. Me atë krenari të heshtur që e dallon njeriun e besës, ai iu përgjigj me një mençuri që do të mbetej si sentencë e kohës:

“Burrat bëjnë dasmë në shtëpi… por edhe në male, o Ukshin trimi.”

Ato fjalë, të thëna aty në pragun e një bunkeri të ftohtë, kishin peshë më shumë se çdo urim zyrtar. Ishin një dëshmi se jeta nuk ndalet, as dashuria nuk pret, as zakoni nuk shuhet — as kur bora bie për të fshehur gjurmë, as kur armiku është pranë, as kur festa është e rrethuar nga hijet e luftës.

Në atë çast, mes heshtjes së borës, frymës së malit dhe rrahjeve të zjarrta të zemrave të luftëtarëve, u kurorëzua jo vetëm një martesë, por edhe një dëshmi e pathyeshmërisë njerëzore: se shqiptarët, sado të tërbuara të jenë stuhitë e historisë, dinë të sjellin dritë atje ku duket se ka vetëm errësirë.

Pas asaj ngjarjeje të jashtëzakonshme, nusja që ishte sjellë deri në zemër të malit kishte qëndruar në bunker plot pesëmbëdhjetë ditë të tëra. Pesëmbëdhjetë ditë që për dikë tjetër mund të ishin të zakonshme, por për një nuse të sapo ardhur, në një vend ku çdo tingull mund të paralajmëronte rrezik, ishin një përvojë kufitare — mes frikës dhe qëndresës, mes dashurisë dhe mbijetesës. Çdo ditë që kalonte në atë hapësirë të ngushtë e të errët, ku fryma e lirisë përzihej me aromën e tokës së ftohtë, bëhej gjithnjë e më e rëndë për të gjithë banorët e bunkerëve. Rreziku rritej me ritmin e përndjekjes së pushtuesit, i cili nuk i ndalte kërkimet për kryengritësit.

Pikërisht për shkak të këtyre rrethanave të vështira, pas dy javësh e gjysmë të qëndrimit në bunker, nusja u kthye në shtëpinë e Ukshin Kovaqicës. Kthimi i saj nuk ishte shenjë dorëheqjeje, por një masë e domosdoshme sigurie, një përpjekje për ta mbrojtur nga rreziqet e përditshme që e rrethonin atë strehë ilegale.

Bunkerët ndodheshin jo shumë larg fshatit, të fshehur mes shkurreve, terrenit të thyer dhe borës që shpesh binte si shtresë mbuluese. Kjo afërsi e bënte të mundur që luftëtarët të dilnin herë pas here gjatë natës, duke shfrytëzuar errësirën për t’u zhdukur nga vëzhgimet e armikut. Në këto dalje të rrezikshme, ata shkonin drejt shtëpive të tyre për t’u furnizuar me ushqim, ujë, rroba të pastërta dhe ndonjë lajm të ri që bartnin familjarët.

Ky ritëm i natës — lëvizje e fshehtë, furnizim i shpejtë, kthim i menjëhershëm në strehë — ishte pjesë e përditshmërisë së tyre. Për ta, çdo hap jashtë bunkerit ishte një përballje me vdekjen, por njëkohësisht një shenjë e lidhjes së pandashme me familjen dhe vendlindjen. Edhe pse të fshehur në male, ata nuk ishin asnjëherë të shkëputur nga rrënjët e tyre: shtëpitë, miqtë, të afërmit dhe traditat që i kishin bërë të pathyeshëm.

Kështu, jeta mes bunkerëve dhe fshatit vazhdonte në një ritëm të brishtë, ku dashuria për atdheun, përgjegjësia ndaj familjes dhe instinkti i mbijetesës krijonin një mozaik të jashtëzakonshëm të qëndresës shqiptare.

Vlen të theksohet me forcë se periudha 1945–1948 përbën një nga kapitujt më të errët të historisë së pasluftës në Jugosllavi, sidomos për shqiptarët e Kosovës. Në këto vite, Aleksandër Rankoviqi dhe aparati famëkeq i tij i sigurisë — fillimisht OZN-a, e më pas UDB-ja — u shndërruan në mekanizma represivë që qëndronin përmbi çdo normë juridike dhe politike të shtetit. Ata nuk njihnin kufij. Ishin më të fuqishëm se ligjet, më të lëkundshëm se kushtetuta dhe madje edhe më të padiskutueshëm se vet Kuvendi Federativ që formalisht e kishte hartuar atë kushtetutë. Në praktikë, UDB-ja ishte vetë shteti: gjykatës, hetues, dënues dhe ekzekutues.

Në emër të një sigurie të rreme federale, aparati i Rankoviqit ushtronte kontroll absolut mbi çdo hap të jetës politike dhe shoqërore. Ai zbatonte urdhra që shpesh nuk kishin asnjë bazë juridike dhe njëkohësisht prodhonte urdhra të rinj për ndjekjen sistematike të ilegalistëve shqiptarë: burgosje pa proces gjyqësor, hetime barbare, dënime të pamëshirshme dhe likuidime që kryheshin fshehtas ose publikisht për të ushtruar terror mbi popullsinë vendase.

Në këtë periudhë, UDB-ja u bë sinonim i dhunës së institucionalizuar. Repartet e saj speciale të ndjekjes, torturës dhe eliminimit kishin fushë veprimi të pakufizuar, veçanërisht në trevat shqiptare, të cilat i shikonin si "zona problematike" që duhej nënshtruar me çdo mjet. Aty ku duhej të vendoste drejtësia, vendoste dhuna; aty ku duhej të fliste ligji, fliste frika. Çdo shqiptar me ndërgjegje kombëtare, çdo zë kundërshtimi dhe çdo shfaqje e identitetit kombëtar trajtohej si kërcënim ndaj shtetit federativ.

Për shqiptarët, kjo periudhë nuk ishte thjesht një kapitull politik, por një përjetim tragjik i represionit shtetëror. Ishte koha kur UDB-ja hynte nëpër shtëpi, burgoste pa arsye, zhdukte njerëz pa gjurmë, dhe krijonte një atmosferë ku njeriu druhej jo vetëm nga fjala e tij, por edhe nga heshtja. Ishte një regjim që synonte jo vetëm shtypjen e rezistencës, por edhe thyerjen e shpirtit të popullit.

Megjithatë, edhe nën këtë trysni të egër, shqiptarët nuk reshtën së mbajturi gjallë idealin e tyre të lirisë. Dhe pikërisht sepse represioni ishte kaq brutal, rezistenca u bë edhe më e thellë, edhe më e vendosur.

Më 19 shkurt të vitit 1947, një faqe e dhimbshme por madhështore u shkrua në historinë e rezistencës shqiptare. Aty, në një përballje të pabarabartë me forcat famëkeqe të OZN-ës dhe me repartet ushtarake jugosllave, u shua jeta e Ukshin Kovaçicës — njërit prej figurave më të palëkundura të lëvizjes ilegale, njeriut që kishte jetuar e luftuar me zemër të tërit për idealin e lirisë së Kosovës.

Ai nuk ra i vetëm. Përkrah tij qëndroi deri në frymën e fundit i biri, Hashimi, i cili kishte zgjedhur vetë rrugën e sakrificës duke braktisur jetën e qetë që e priste dhe duke u rreshtuar me babanë në mal. Rënia e tyre, e ngjashme me një baladë tragjike që përsëritet brez pas brezi, ishte një akt që vulosi me gjak besën e tyre ndaj atdheut.

Së bashku me ta ra edhe Smajl Sfarça, bashkëluftëtar i devotshëm, mik besnik i Ukshinit gjatë tërë periudhës së luftës dhe ilegalitetit. Ai, si shumë të tjerë, e kishte lidhur fatin e vet me rrugën e çlirimit, duke e ditur se ajo ishte një udhë e rrezikshme, por e pandashme nga nderi dhe dinjiteti kombëtar.

Në atë ditë të zezë, nuk u shuan vetëm tre jetë — u godit i gjithë një brez luftëtarësh që kishin vendosur t’i rezistonin pushtetit jugosllav deri në çastin e fundit. Ata nuk u dorëzuan, nuk u përkulën, nuk kërkuan shpëtim personal. Luftuan të rrethuar, të pabarabartë në numër e në armatim, por të barabartë në vendosmëri, derisa arma e fundit heshti në duart e tyre.

Kjo ngjarje, më shumë se një përleshje ushtarake, ishte një akt vetëflijimi për lirinë e vendit. Ukshini, Hashimi, Smajli dhe shokët e tyre u shndërruan në simbol të rezistencës së pandalshme, duke lënë pas jo vetëm dhimbjen e humbjes, por edhe dritën e një amaneti që do të mbijetonte në kujtesën e kombit.

Gjuetia vazhdon ndaj shqiptarëve edhe pse lufta kishte përfunduar

Edhe pse Lufta e Dytë Botërore kishte marrë fund në arenën ndërkombëtare, për shqiptarët e Kosovës lufta nuk ishte shuar kurrë realisht. Për ta, fundi i konfliktit global nuk solli qetësi, por një periudhë edhe më të ashpër përndjekjeje. Aparati shtetëror jugosllav vazhdonte me të njëjtin ritëm represiv: arrestime të pafundme, burgosje pa proces të rregullt gjyqësor dhe vrasje të njerëzve të pafajshëm vetëm pse mbanin në zemër idealin e lirisë dhe të identitetit kombëtar.

Presioni i pushtetit u rrit në mënyrë dramatike sidomos pas shuarjes me gjak të luftës së Drenicës, ngjarje që për autoritetet federative u bë sinjal alarmi se në Kosovë ekzistonte një shpirt kryengritës që nuk mund të nënshtrohej lehtësisht. Luftëtarët që kishin marshuar ndër dekada për lirinë e Kosovës dhe për bashkimin e saj me Shqipërinë tani u gjendën edhe më tepër nën objektivin e strukturave të sigurisë. Ata nuk shiheshin thjesht si kundërshtarë politikë, por si kërcënime ekzistenciale që duhej eliminuar.

Kështu, në vend të paqes së premtuar, shqiptarëve iu imponua një realitet i ri shtypjeje, ku çdo lëvizje, çdo fjalë dhe çdo përpjekje për të ruajtur dinjitetin kombëtar trajtohej si akt armiqësor. Pushteti okupues u përpoq të fashiste zërat e lirisë, por në të vërtetë vetëm sa i shtoi vendosmërinë e atyre që besonin se liria e vërtetë nuk fitohet me heshtje, por me qëndresë.

Regjimi serbo-komunist, i ndërtuar mbi ideologjinë e kontrollit absolut dhe frikës së institucionalizuar, ndërmori një sërë operacionesh të reja për të eliminuar kundërshtarët politikë dhe çdo zë të pavarur shqiptar. Duke e parë se në Kosovë rezistenca nuk ishte shuar me fundin e Luftës së Dytë Botërore, por përkundrazi kishte marrë forma të reja në malet e vendit, pushteti vendosi të intensifikojë ndjekjen, duke e kthyer atë në një fushatë sistematike të asgjësimit.

Ky operacion i ri, i zhveshur nga çdo parim juridik dhe njerëzor, shërbeu si pretekst për të ushtruar terrorin më të egër ndaj shqiptarëve. Në emër të “sigurisë” federative, regjimi u përpoq të zhdukte çdo individ që shfaqte guximin të mos pajtohej me politikën e re jugosllave. Për ta, rezistenca në male nuk ishte thjesht një qasje politike e pakënaqurish, por një rrezik që duhej shuar rrënjësisht.

Pushteti e përdori këtë operacion jo vetëm për të ndjekur luftëtarët e lirisë, por edhe për të frikësuar popullsinë civile, duke shpresuar se përmes tmerrit kolektiv do të thyente shpirtin e qëndresës shqiptare. Çdo arrestim, çdo bastisje, çdo ekzekutim i kryer në heshtje apo publikisht, kishte për qëllim të krijonte një atmosferë të ngufatur ku askush të mos guxonte të mendonte ndryshe nga Komiteti.

Por në realitet, ky terror prodhoi të kundërtën: ai vetëm sa e forcoi bindjen e shqiptarëve se liria nuk është privilegj, por e drejtë, dhe se për atë të drejtë duhej ende sakrifikuar.

Për t’i shpëtuar asaj zallamahie të errët që e kishte pushtuar vendin — një vorbull dhune, ndjekjeje dhe frike — popullit liridashës nuk i mbeti tjetër rrugë veçse të ngjitej drejt maleve. Fshatrat nuk kishin më vende sigurie; shtëpitë ishin kthyer në hapësira të dyshimta ku çdo trokitje mund të ishte shenjë bastisjeje, ndërsa rrugët e fshatit ishin mbuluar nga hapat e rëndë të patrullave të pushtetit. Vetëm malet, ato kështjella natyrore të historisë shqiptare, mbetën strehë e pashkelur e atyre që nuk pranonin t’i nënshtroheshin dhunës.

Në atë kohë, majat dhe shpatet e Çiçavicës u mbushën me bunkerë të shumtë, të hapur me punë të palodhur, shpesh natën, nën rrezikun e zbulimit. Këto strehime të fshehta u krijuan si formë mbrojtjeje ndaj sulmeve të pandërprera të OZN-ës dhe repartit ushtarak jugosllav, të cilët kërkonin me çdo kusht t’i zhduknin gjurmët e rezistencës. Bunkerët nuk ishin thjesht objekte të gurtë, ata u bënë vendlindja e qëndresës së re, hapësira ku planifikohej mbijetesa dhe ku rrahja e zemrës së lirisë dëgjohej më qartë se kudo.

Gjatë kësaj periudhe të vështirë, Çiçavica u shndërrua në shtëpinë e shumë luftëtarëve. Një numër i konsiderueshëm burrash — të rinj e të pjekur, me përvoja të ndryshme, por me ideal të përbashkët — gjetën në këto bunkerë strehimoren e vetme nga furia e pushtetit. Ata mbijetonin me pak ushqim, me pak rroba, me çdo pajisje që mund të gjenin, por me një bollëk të jashtëzakonshëm guximi.

Kështu, Çiçavica nuk u bë vetëm strehë fizike; ajo u shndërrua në simbol të mbijetesës dhe të dinjitetit shqiptar, duke provuar edhe një herë se kur popullit i mbyllen dyert e tokës, ai gjithmonë gjen portën e lirisë në male.

Për të përshpejtuar dhe bërë sa më “efikas” likuidimin e të ashtuquajturave “banda” dhe “ballistë” shqiptarë — terme të fabrikuara nga aparati propagandistik jugosllav — regjimi serbo-komunist ndërtoi një rrjet të gjerë dhe të sofistikuar spiunazhi, që depërtonte thellë në strukturat shoqërore të Kosovës. Repartet ushtarake dhe organet e sigurimit mbështeteshin te “të besuarit” e regjimit, individë që kishin pranuar të bëheshin syri dhe veshi i pushtetit nëpër fshatra e qytete.

Këta njerëz hartonin raporte të detajuara mbi familjet që “posedonin armë”, shënonin llojin e armëve, numrin e tyre dhe i dërgonin këto lista në organet e ndjekjes, ku më pas përpiloheshin listat e “armiqve të popullit”, të cilët duheshin eliminuar pa asnjë vonesë.

Arrestimet bëheshin zakonisht natën, në heshtje të plotë, për të krijuar një atmosferë terrori. Shumë prej këtyre njerëzve, vetëm disa orë pasi nxirreshin nga shtëpitë, pushkatoheshin pa gjyq, pa provë, pa dëshmitar — vetëm mbi bazën e një shënimi spiunësh apo dyshimit se “mbështetnin ilegalen”. Të tjerët dërgoheshin në kampe përqendrimi ose burgje famëkeqe, ku tortura ishte normë e jo përjashtim.

Ndërkohë, për banorët që detyroheshin të braktisnin shtëpitë dhe të fshiheshin në pyje për të shpëtuar, pushteti jepte urdhra të prerë për konfiskimin e kafshëve dhe pasurisë së tyre. Kjo bëhej me arsyetimin absurd se “kafshët përdoreshin për kriminalitet” ose se “pasuria kishte shërbyer për mbështetjen e bandave”. Në thelb, ky ishte një mekanizëm i qëllimshëm i shkatërrimit ekonomik, një formë e dytë dhune që synonte të pamundësonte kthimin e tyre në shtëpi.

Pas gjithë këtij aparati represiv që fshihej pas gjuhës së “rendit dhe sigurisë publike”, fshihej një qëllim i errët dhe i qartë: spastrimi gradual i Kosovës nga shqiptarët, zhbërja e strukturës së saj etnike dhe thyerja e rezistencës morale e kombëtare të popullsisë vendëse. Në vend që të shuhej shpirti i tyre, terrori vetëm sa i ktheu shqiptarët në dëshmitarë të një padrejtësie historike që i bashkoi edhe më fort në idenë e lirisë.

Vijon