Sabile Basha: Lëvizja ilegale patriotike shqiptare në Kosovë, 1945–1990 (35)

JATAKËT DHE BUNKERËT E LIRISË

BUNKERËT NË DRENICË (35)

Nga Prof. Dr. Sabile Keçmezi-Basha

Pas përfundimit të Luftës së Dytë Botërore, lëvizja ilegale shqiptare u përball me një periudhë të errët përndjekjesh dhe represioni, që e detyroi të strehohej fshehurazi brenda vendit apo të emigronte jashtë kufijve të Kosovës. Pushteti i ri, i vendosur mbi bazat e ideologjisë komuniste jugosllave, shpalli një fushatë të ashpër ndaj çdo individi apo grupi që shfaqte mendim të pavarur politik, duke e konsideruar çdo shenjë mospajtimi si akt armiqësor ndaj rendit të ri shtetëror.

Në këtë klimë politike të frikës dhe ndëshkimit, përndjekja e ilegales shqiptare u shndërrua në një politikë të mirëfilltë shtetërore. Anëtarët e saj u ndaluan, u burgosën, u torturuan, e shumë prej tyre u likuiduan pa gjyq. Regjimi përdori metoda brutale për të shuar çdo formë të rezistencës intelektuale, patriotike apo morale, duke synuar ta mbyttë në rrënjë çdo “xixë të pakënaqësisë” që lindte brenda shqiptarëve në Kosovë dhe gjithandej në Jugosllavi.

Në të gjitha trevat e Kosovës, u ndërmorën aksione të gjera spastrimi politik, të cilat synonin jo vetëm eliminimin fizik të kundërshtarëve, por edhe krijimin e një atmosfere frike kolektive, ku askush të mos guxonte të artikulonte asnjë mendim ndryshe nga ai i pushtetit. Këto aksione, të njohura për egërsinë e tyre, përbëjnë një nga periudhat më dramatike të pasluftës, ku dhuna dhe terrori shtetëror u përdorën si instrumente për të shuar frymën kombëtare dhe ndjenjën e lirisë në popullin shqiptar të Kosovës.

Megjithatë, pavarësisht kësaj fushate të egër shtetërore, ilegalja shqiptare nuk u shua. Ajo mbeti një rrjedhë e nëndheshme e rezistencës kombëtare, që e mbajti gjallë idealin e lirisë dhe pavarësisë, duke dëshmuar se shpirti i qëndresës shqiptare nuk mund të mposhtet nga asnjë pushtet.

Për të siguruar mbijetesën dhe vazhdimësinë e veprimtarisë së tyre atdhetare, shumë prej luftëtarëve dhe veprimtarëve shqiptarë u detyruan të ndjekin rrugë të fshehta e të rrezikshme për të shpëtuar nga përndjekja e pushtuesve dhe aparatit shtetëror represiv. Në mungesë të sigurisë dhe në përballje me një aparat shtetëror që synonte asgjësimin e çdo përpjekjeje për liri, ata gjetën strehë te njerëzit e besës — jatakët — të cilët, me guxim dhe sakrificë të jashtëzakonshme, hapën dyert e shtëpive të tyre për t’u bërë mburojë e heshtur e lirisë.

Megjithatë, jo gjithmonë strehimi ishte i mundur në mjedise të banuara. Për t’u mbrojtur nga dhuna dhe kapja e armikut, shumë prej tyre u detyruan të ndërtonin bunkerë e strehimore të improvizuara në vende të izoluara, male, pyje, apo edhe nën tokë. Këto struktura nuk ishin vetëm hapësira fizike për fshehje, por u shndërruan në simbole të qëndresës, të organizimit të fshehtë dhe të vullnetit të pathyeshëm për mbijetesë kombëtare.

Në thelb, ky akt i ndërtimit të bunkerëve dhe i mbështetjes nga jatakët përfaqëson një formë të rezistencës pasive, një strategji të domosdoshme për të ruajtur idealin e lirisë në kushte shtypjeje të ashpër. Ajo dëshmon për bashkëpunimin e ngushtë midis popullit dhe veprimtarëve politikë, si dhe për lidhjen e thellë të ndjenjës kombëtare me aktin e mbijetesës. Kjo periudhë e historisë sonë mbetet dëshmi e gjallë e përkushtimit dhe e sakrificës që i parapriu çlirimit dhe vetëdijes kombëtare.

Në këtë kontekst, do të ishte me rëndësi të veçantë të përmendeshin disa nga bunkerët që u ndërtuan në vende të ndryshme të vendit — struktura të ngritura jo vetëm për t’u fshehur nga ndjekjet e pushtetit, por për të ruajtur vetë qenien e lëvizjes ilegale shqiptare dhe idealin e saj për liri. Këta bunkerë, shpesh të ndërtuar me mjete modeste dhe në kushte jashtëzakonisht të vështira, përfaqësojnë një dëshmi të rrallë të përkushtimit dhe të organizimit të atdhetarëve, të cilët ishin të gatshëm të sakrifikonin gjithçka për të shpëtuar idenë e pavarësisë.

Ajo që i bën edhe më mbresëlënës këta bunkerë është fakti se shumë prej tyre u ngritën në vende ku as mendja më e guximshme nuk do ta kishte imagjinuar: në shpate të thepisura malesh, në pyje të dendura, nën rrënoja të vjetra, apo madje edhe brenda mureve të shtëpive që duken krejt të zakonshme. Vendndodhjet e tyre përziheshin me natyrën, duke u bërë pjesë e saj, të padukshme për syrin e armikut, por të gjalla në kujtesën e atyre që i ndërtuan dhe i përdorën.

Këto vende të fshehta, në thelb, ishin më shumë se hapësira për mbrojtje fizike: ato ishin simbole të qëndresës, të mençurisë popullore dhe të besës shqiptare që lidhi njerëzit në një rrjet të heshtur solidariteti. Ndërtimi i tyre shpreh jo vetëm dimensionin praktik të mbijetesës, por edhe një akt të lartë të vetëdijes kombëtare – dëshmi se fryma e rezistencës nuk mund të shuhej, pavarësisht se ku ishte e detyruar të fshihej.

BUNKERI NË OXHAK

Në familjen e njohur të Mjekëve nga fshati Shipitullë, ndjenja e atdhedashurisë dhe guximit ka qenë gjithmonë e trashëguar brez pas brezi, duke u shndërruar në një traditë të qëndresës dhe përkushtimit ndaj vendit. Kjo familje, e cila në periudha të ndryshme të historisë ka dhënë bijë e bija për mbrojtjen e trojeve shqiptare, u bë shembull i qëndresës së heshtur dhe i sakrificës së vazhdueshme në emër të lirisë.

Gjatë kohërave të pushtimeve, burrat e kësaj familjeje, me pushkë në dorë, morën pjesë në përpjekjet e armatosura për të mbrojtur tokën nga forcat okupatore. Por, edhe pse lufta kishte përfundua, paqja e premtuar nuk mbërriti. Kosova, sërish, ra nën sundimin e Serbisë dhe më pas të Jugosllavisë, duke sjellë një periudhë tjetër të errët, të mbushur me ndjekje, arrestime e dhunë politike.

Në këtë realitet të ashpër, Hakif, Salih A. dhe Ramadan Mjeku u gjendën përballë një zgjedhjeje të dhimbshme, por të domosdoshme: ose të dorëzoheshin në duart e pushtuesit, ose të fshiheshin për të ruajtur jetën dhe idealin e tyre kombëtar. Duke zgjedhur rrugën e dytë, ata gjetën strehë në vende të fshehta, ku syri i armikut nuk mund të depërtonte. Kjo zgjedhje nuk ishte akt frike, por akt i mençurisë dhe i mbijetesës, një formë tjetër e qëndresës ndaj pushtetit shtypës.

Në thelb, përvoja e tyre është një rrëfim i qëndresës shpirtërore shqiptare – një dëshmi e besës, e vendosmërisë dhe e dashurisë së pashuar për atdheun, që edhe në fshehtësi, nuk e humbi kurrë dritën e lirisë.

Gjatë viteve 1941–1943, Hakif Mjeku ushtroi detyrën e kryetarit të Prilluzhës, duke u dalluar për angazhimin e tij në mbrojtjen e interesave të popullsisë vendase në një periudhë tejet të ndërlikuar politike e shoqërore. Në të njëjtën kohë, Salihu dhe Ramadani, ndërmorën veprime konkrete për të rivendosur drejtësinë mbi tokat që u përkisnin, duke larguar disa familje serbe të vendosura aty nga pushteti i kohës në mënyrë të padrejtë e të dhunshme.

Ky akt i guximshëm, që në thelb kishte synimin e mbrojtjes së pronës dhe dinjitetit kombëtar, u interpretua nga regjimi i pasluftës si një sfidë ndaj rendit të ri politik. Me vendosjen e pushtetit të Serbisë dhe më pas të Jugosllavisë mbi Kosovë, çdo përpjekje për të ruajtur identitetin, pronën apo kujtesën kombëtare u trajtua si akt armiqësor ndaj shtetit.

Si pasojë, Hakif, Salih dhe Ramadan Mjeku u shpallën “armiq të pushtetit dhe të popullit”, një etiketim i rëndë që përdorej nga regjimi për të eliminuar kundërshtarët politikë dhe për të shuar çdo zë rezistence. Në të vërtetë, ata nuk ishin armiq të popullit, por bij të tij më të devotshëm, që mbrojtën me dinjitet të drejtën mbi tokën, lirinë dhe identitetin. Historia e tyre dëshmon për mënyrën se si pushteti përpiqej të shtypte çdo shenjë të qëndresës kombëtare, duke e përmbysur kuptimin e së drejtës dhe të moralit në shërbim të ideologjisë sunduese.

Pasi disa nga familjet serbe kishin refuzuar të largoheshin nga tokat që kishin uzurpuar dhe kishin treguar rezistencë ndaj vendimeve për kthimin e pronës tek të zotët legjitimë, situata midis palëve u tensionua në mënyrë të pashmangshme. Në përpjekje për të mbrojtur pronën dhe dinjitetin e tyre, Salihu dhe Ramadani ndërmorën një akt që kishte për qëllim më shumë frikësimin sesa dëmtimin e rëndë të kundërshtarëve – ata plagosën një nga kolonët serbë që po kundërshtonte largimin. Ky veprim, megjithëse i ndikuar nga rrethanat e ashpra dhe padrejtësitë e shumta që shqiptarët përjetonin, u përdor nga pushteti si pretekst për ndëshkim të rëndë ndaj tyre.

Për më tepër, fakti që Ramadan Mjeku kishte shërbyer më herët si xhandar në Ferizaj, e vuri atë në një pozitë edhe më të brishtë përballë regjimit të ri. Pushteti jugosllav, i cili synonte ta shkatërronte çdo strukturë që lidhej me autoritetet e mëparshme shqiptare apo me forcat që kishin bashkëpunuar për mbrojtjen e interesave kombëtare, e konsideroi këtë shërbim si dëshmi të “besnikërisë ndaj armikut”.

Në këtë mënyrë, pushteti tregoi një qëndrim të pamëshirshëm ndaj tyre. Ata u trajtuan jo si qytetarë që mbronin pronën dhe dinjitetin e tyre, por si “armiq të sistemit”, duke u ndëshkuar për shkak të bindjeve dhe veprimeve që ishin në thelb patriotike. Ky episod reflekton mënyrën se si regjimet e pasluftës në Kosovë përdorën dhunën politike për të frikësuar, përçarë dhe nënshtruar popullsinë shqiptare, duke kriminalizuar çdo akt që vinte në mbrojtje të identitetit kombëtar e të së drejtës mbi tokë.

Përballë rrezikut të vazhdueshëm që u kanosej jo vetëm atyre vetë, por edhe familjarëve, miqve dhe bashkëfshatarëve të tyre, Hakif, Salih dhe Ramadan Mjeku morën një vendim të vështirë, por të domosdoshëm: të kalonin në ilegalitet. Ky akt nuk ishte thjesht një përpjekje për vetëmbrojtje, por një zgjedhje e vetëdijshme për të mos vënë në rrezik të pafajshmit që mund të bëheshin viktima të hakmarrjes së pushtetit.

Në këtë frymë, ata u tërhoqën drejt maleve të Çiçavicës, ku ngritën një bunker të fshehtë që do të shërbente si strehë dhe bazë për mbijetesë. Çiçavica, me relievin e saj të ashpër e pyjet e dendura, u bë një vend i përshtatshëm për fshehje, por edhe një simbol i qëndresës së tyre — një hapësirë ku liria merrte frymë fshehur, larg syrit të armikut. Bunkeri i tyre, i ndërtuar me mund e sakrificë, përfaqësonte një urë midis mbijetesës fizike dhe qëndresës shpirtërore, midis heshtjes dhe rezistencës.

Megjithatë, pushteti serb nuk ndalej. Vizitat e shpeshta të policisë në shtëpitë e Mjekëve dhe të afërmve të tyre u kthyen në një ritual dhune e frikësimi. Torturat, kërcënimet dhe maltretimet ndaj familjarëve ishin të përditshme, duke synuar të thyenin moralin dhe lidhjen e pathyeshme midis ilegalëve dhe popullit.

Në këtë kontekst, qëndresa e familjeve të tyre merr një dimension të veçantë moral e historik: ajo dëshmon për një bashkësi që, pavarësisht vuajtjeve, nuk e tradhtoi kurrë të vërtetën dhe nuk e zbuloi strehën e atyre që luftonin për dinjitetin kombëtar. Ky kapitull i historisë së Mjekëve është dëshmi e sakrificës së heshtur që mbështeti lëvizjen ilegale shqiptare, duke e bërë familjen një kështjellë shpirtërore të qëndresës kombëtare.

Vizitat e shpeshta të forcave të OZN-së në familjet e Mjekëve u shndërruan në një realitet të përditshëm të frikës dhe dhunës së sistemuar. Pushteti, përmes aparatit të tij represiv, synonte jo vetëm kapjen e atdhetarëve që kishin kaluar në ilegalitet, por edhe shkatërrimin moral dhe ekonomik të familjeve të tyre, në mënyrë që të shuante çdo gjurmë të qëndresës. Çdo hyrje e forcave të sigurisë serbe në shtëpitë e tyre përfundonte me plaçkitje, poshtërim dhe shkatërrim, duke e kthyer dhunën në një mjet të frikësimit dhe në një strategji të qartë për të nënshtruar popullsinë shqiptare.

Veçanërisht, familja e Hakif Mjekut u godit në mënyrë të pamëshirshme. Pasuritë e tyre, të fituara me mund dhe punë ndër vite, u grabitën deri në skajshmëri, duke mos lënë asnjë send me vlerë. Kjo grabitje nuk kishte vetëm qëllim material, por ishte një akt politik e psikologjik – një përpjekje për të shkatërruar krenarinë, dinjitetin dhe rezistencën shpirtërore të një familjeje që simbolizonte qëndresën kombëtare.

E njëjta fatkeqësi i goditi edhe familjet e tjera të fisit Mjeku – atë të Rexhepit, Ferizit, Raifit dhe Muharremit. Asnjë prej tyre nuk i shpëtoi hakmarrjes së pushtetit, i cili i konsideronte të gjithë si pjesë të një “rrjeti armiqësor”. Kjo dhunë e përbashkët ndaj familjeve tregon se persekutimi nuk kufizohej në individë, por shtrihej mbi tërë strukturën shoqërore që mbështeste idealin kombëtar.

Kështu, plaçkitja dhe dhuna e ushtruar mbi këto familje nuk ishin thjesht episode të shpërndara të një kohe të trazuar, ato përbëjnë një dëshmi të gjallë të politikës së sistematizuar të shuarjes së rezistencës, ku pushteti kërkonte të nëpërkëmbte çdo formë të vetëdijes kombëtare përmes varfërimit, poshtërimit dhe frikës. Megjithatë, historia e Mjekëve dëshmon se as dhuna, as grabitja, as terrori nuk arritën të shuajnë shpirtin e qëndresës shqiptare që ata përfaqësonin.

Në rrethanat e ashpra të ndjekjes dhe persekutimit politik, ndërtimi i bunkerëve në male u bë një domosdoshmëri jetike për luftëtarët e lëvizjes ilegale shqiptare. Këto strehime të fshehta, të ngritura me mund dhe me zgjuarsi popullore, përfaqësonin një formë të organizuar të mbijetesës dhe të rezistencës përballë aparatit shtetëror jugosllav, i cili kërkonte të asgjësonte çdo zë të kundërshtimit kombëtar. Ndërtimi i bunkerëve në male u kthye në një praktikë të zakonshme për shumë atdhetarë, që gjetën në thellësitë e pyjeve dhe në shpatet e thepisura vendin ku liria mund të merrte frymë e fshehur.

Megjithatë, vëllezërit Mjeku shkuan përtej kësaj forme tradicionale të fshehjes. Për të qenë më afër familjeve të tyre dhe për të shmangur dyshimet e armikut, ata ndërtuan një bunker brenda vetë shtëpisë — pikërisht në oxhakun e odës së miqve, aty ku priteshin mysafirët. Ishte një zgjidhje e jashtëzakonshme, që bashkonte zgjuarsinë, guximin dhe rrezikun ekstrem. Në këtë hapësirë të vogël, të ndërtuar me mjeshtëri, mund të strehoheshin tre deri në katër persona.

Struktura e bunkerëve të tillë ishte një mrekulli e improvizimit popullor: mbi hapësirën e fshehtë vendoseshin rrasa të mëdha guri, të cilat mbuloheshin me hi e më pas ndizej zjarri, duke krijuar pamjen e një oxhaku krejt të zakonshëm. Në këtë mënyrë, edhe në rast se policët apo spiunët hynin në shtëpi, nuk mund ta imagjinonin se pikërisht nën vendin ku digjej zjarri i mikpritjes, fshiheshin njerëzit që për pushtetin ishin “armiq”, por për popullin ishin bijtë e lirisë.

Ky bunker në zemër të shtëpisë nuk ishte vetëm një strehë fizike, por edhe një metaforë e qëndresës kombëtare – dëshmi e mënyrës sesi besa, mikpritja dhe mençuria shqiptare u shndërruan në armë kundër pushtetit shtypës. Ishte një vend i fshehtë, por njëkohësisht një vend nderi, ku çdo gur, çdo hi e çdo flakë zjarri ruante sekretin e qëndresës dhe të dashurisë për atdheun.

Në rrethanat e ashpra të ilegalitetit, jeta për Hakifin, Salihun dhe Ramadan Mjekun ishte tepër e rëndë dhe e pasigurt. Ditët kalonin nën ankthin e ndjekjes,  lodhjes fizike dhe vetmisë shpirtërore. Në bunkerin nën oxhakun e odës, ku ishin strehuar, çdo mëngjes niste me pasigurinë nëse do të përballonin edhe një ditë tjetër. Megjithatë, qëndrueshmëria e tyre buronte nga bindja se po mbronin një ideal më të madh se vetja — lirinë dhe dinjitetin e njeriut shqiptar.

Në këtë periudhë të vështirë, pushteti shpalli një amnisti të përgjithshme, e cila u interpretua nga shumë të ndjekur si një mundësi për t’u kthyer në jetën normale dhe për t’i dhënë fund jetës në fshehtësi. Edhe këta tre burra, pas një reflektimi të gjatë, vendosën t’i besonin këtij akti formal të pushtetit dhe të dorëzohen, me shpresën se sakrifica e tyre do të gjykohej drejtësisht.

Pas dorëzimit, ata u arrestuan menjëherë dhe u dërguan në burgun e Vushtrrisë, një ndër burgjet më të njohura për ashpërsinë e trajtimit të të burgosurve shqiptar. Hetimet kundër tyre zgjatën për një periudhë të konsiderueshme, por për shkak të mungesës së provave konkrete dhe për faktin se veprimtaria e tyre nuk kishte prodhuar dëshmi të dëmshme sipas ligjit të pushtetit, ata u liruan.

Ky episod dëshmon për kompleksitetin e kohës dhe për mënyrën se si shumë atdhetarë, të ndodhur midis besimit dhe zhgënjimit, u përpoqën të ndërtonin një rrugë të re jetese pas viteve të përndjekjes. Megjithatë, lirimi i tyre nuk ishte vetëm rezultat i mungesës së provave — ai përfaqësonte gjithashtu dështimin moral të një regjimi që, përkundër përpjekjeve për të shuar idealet kombëtare, nuk arriti të thyejë shpirtin e qëndresës shqiptare.

Vijon