Sabile Basha: Lëvizja ilegale patriotike shqiptare në Kosovë, 1945–1990 (28)

JATAKËT DHE BUNKERËT E LIRISË

KUSH ISHTE AZIZ ZHILIVODA (28)

Nga Prof. Dr. Sabile Keçmezi-Basha

Aziz Zhilivoda, i regjistruar zyrtarisht me emrin Aziz Krasniqi, lindi në vitin 1914 në fshatin Zhilivodë, një vatër e njohur ndër breza për shpirtin e pathyeshëm të banorëve të saj. Ky fshat, i vendosur në një mjedis ku historia shpesh ka lëvizur me intensitet të ashpër, ka qenë prej kohësh i lidhur ngushtë me traditat e qëndresës shqiptare. Banorët e Zhilivodës njiheshin gjerësisht për guximin e tyre të natyrshëm dhe për gatishmërinë e pandërprerë që të dilnin në mbrojtje të truallit dhe identitetit të tyre sa herë rrethanat historike e kërkonin.

Në këtë ambient, ku fryma e lirisë dhe krenaria për atdheun përcilleshin si trashëgimi morale nga një brez te tjetri, u formësua edhe karakteri i Azizit. Rritja në një komunitet që e kishte mbrojtur vazhdimisht dinjitetin e vet përballë sfidave të shumta e bëri atë pjesë të natyrshme të një tradite të gjatë të rezistencës. Kështu, figura e Aziz Zhilivodës nuk kuptohet vetëm si biografia e një individi, por si shprehje e gjallë e një kolektiviteti të tërë që e ka pasur për nder të qëndrojë përballë çdo rreziku që kërcënonte lirinë dhe identitetin shqiptar.

Fëmijëria e Aziz Zhilivodës ishte e shënuar nga vështirësi të shumta dhe nga pesha e një realiteti të ashpër shoqëror e politik. Qysh në moshë të njomë, ai u përball me barrën e krajateve që nuk i kursenin as individët, as popullsinë shqiptare. Familja e tij, ashtu si shumë familje të tjera të kësaj treve, u gjend në epiqendrën e një represioni të egër, ku dhuna dhe shtypja serbosllave shfaqeshin si instrumente të përditshme të pushtetit.

Këto përvoja të dhimbshme nuk ishin raste të izoluara, por pjesë e një strategjie të gjerë dominimi që synonte thyerjen e dinjitetit dhe rezistencës shqiptare. Fëmijëria e Azizit, e cila duhej të ishte koha e pafajësisë dhe e formimit të natyrshëm, u shndërrua në një terren ku ai mësoi herët se çfarë do të thotë padrejtësia, humbja dhe sakrifica. Në këtë mënyrë, personaliteti dhe bindjet e tij u ngjizën pikërisht në këtë mjedis shtypës, duke e shndërruar atë, më vonë, në një figurë të pathyeshme të qëndresës.

Kjo fëmijëri e trazuar, përtej dhimbjes që mbartte, i dha Azizit edhe një trashëgimi të heshtur- ndjenjën e detyrimit moral për t’u përballur me padrejtësinë dhe për të mos e pranuar kurrë nënshtrimin si fat të pashmangshëm.

Me mbarimin e Luftës së Dytë Botërore në vitin 1945 dhe me vendosjen e pushtetit jugosllav mbi Kosovë, realiteti politik ndryshoi në mënyrë drastike për shqiptarët e kësaj treve. Ndonëse lufta kishte përfunduar në frontet evropiane, për shumë kosovarë ajo vetëm se kishte marrë një formë të re. Aziz Zhilivoda ishte ndër ata që e kuptuan se okupimi i vendit të tij nuk ishte një kapitull i mbyllur, por një sfidë e re që kërkonte vendosmëri dhe sakrificë.

I rritur në një mjedis ku ndjenja e lirisë ishte pjesë e identitetit kolektiv, Azizi nuk mund të pajtohej me këtë realitet të imponuar. Për të, nënshtrimi ndaj regjimit të ri jugosllav nuk përfaqësonte thjesht humbje politike, por ishte një mohim i të drejtës historike të shqiptarëve për vetëvendosje dhe dinjitet. I ndërgjegjshëm për rrezikun dhe për pasojat, ai zgjodhi rrugën e rezistencës aktive.

Me vendosmërinë e një njeriu që e ka lidhur fatin personal me atë të kombit, Azizi rroku armën dhe u hodh maleve, duke iu bashkuar radhëve të atyre që nuk e pranonin okupimin si një realitet të pashmangshëm. Qëllimi i tij ishte i qartë: të luftonte për lirinë e Kosovës dhe për idealin e bashkimit kombëtar, një aspiratë që kishte rrënjë të thella në ndërgjegjen historike të popullit shqiptar.

Kështu, zgjedhja e Azizit për të vazhduar rezistencën edhe pas mbylljes së luftës botërore e vendos atë në radhën e atyre figurave që e shohin lirinë jo si privilegj, por si detyrim moral, dhe që janë të gatshëm të sakrifikojnë gjithçka për ta mbrojtur atë.

Viti 1941 shënoi një kthesë të rëndësishme në historinë politike të Kosovës. Me hyrjen e forcave gjermane dhe me krijimin e rrethanave të reja administrative, shqiptarëve iu mundësuan disa të drejta që më herët u ishin mohuar. Në këtë realitet të ri, shumë individë të rritur me ndjenjën e përgjegjësisë ndaj vendit panë mundësinë për t’u angazhuar në mbrojtje të rendit dhe të interesave kombëtare. Ndër ta ishte edhe Aziz Zhilivoda.

I formuar në një mjedis ku shërbimi ndaj popullatës dhe mbrojtja e tokës ishin parime themelore, Azizi filloi punën si xhandar, një detyrë që mbante përgjegjësi të madhe në një kohë të trazuar. Shërbimi i tij u shtri në disa zona të Kosovës, ndër to Podujeva, Lluzhani dhe Besia, ku ushtronte kontrolle dhe mbante qetësinë në një periudhë ku tensionet etnike dhe politike ishin të pranishme kudo.

Karriera e tij më pas e çoi në Vushtrri, një qendër e rëndësishme strategjike dhe administrative, ku ai u përfshi në detyra që kërkonin vigjilencë dhe vendosmëri. Më vonë, në Dobratin, roli i Azizit mori një dimension të veçantë: ai u angazhua në mbrojtjen e kufirit, një pozicion që kërkonte integritet të lartë dhe gatishmëri për përballje të drejtpërdrejta me rreziqet.

Në këtë zonë kufitare, ai mbrojti territorin nga depërtimet e forcave çetnike, të cilat përbënin një kërcënim serioz jo vetëm për rendin publik, por edhe për sigurinë e popullsisë shqiptare. Kjo periudhë e angazhimit të tij profesional dëshmon jo vetëm për aftësitë e tij organizative dhe ushtarake, por edhe për përkushtimin e tij ndaj mbrojtjes së vendit në kushte ku çdo gabim mund të kishte pasoja të rënda.

Në këtë mënyrë, veprimtaria e Aziz Zhilivodës gjatë viteve të luftës nuk kuptohet vetëm si punë në një strukturë administrative, por si pjesë e një përpjekjeje më të gjerë për të mbrojtur stabilitetin dhe interesin kombëtar të shqiptarëve në një periudhë me sfida të jashtëzakonshme.

Pas një periudhe shërbimi nëpër zona të ndryshme të Kosovës, Aziz Zhilivoda do të angazhohej në Regjimentin e Xhafer Devës, një formacion i rëndësishëm i kohës, i cili përfshinte figura të ndryshme politike e ushtarake shqiptare. Përfshirja e tij në këtë strukturë nuk ishte vetëm një hap profesional, por edhe pjesë e kërkimit të tij për të gjetur një formë të qëndrueshme për t’i shërbyer vendit në një periudhë të mbushur me rryma të ndryshme ideologjike.

Angazhimi i tij në këtë regjiment e çoi deri në Tiranë, ku u caktua në detyrën e rojës së burgut – një rol që kërkonte disiplinë, vëmendje dhe një sens të qartë të përgjegjësisë institucionale. Megjithatë, qëndrimi i tij në kryeqytetin shqiptar nuk zgjati shumë. Në ambientin e burgut lindën tensione dhe mospajtimet me drejtuesit e burgut, të cilat e bënë të pamundur vazhdimin e këtij angazhimi. Konflikti nuk ishte i natyrës personale, por shpesh lidhej me mënyrën e ushtrimit të pushtetit, me praktikat administrative dhe me kufirin moral që Azizi, si njeri i rritur në frymën e drejtësisë tradicionale, nuk ishte i gatshëm ta kapërcente.

Kështu, i zhgënjyer nga përvoja dhe i bindur se nuk mund të kontribuonte në mënyrë të ndershme në një strukturë ku disa praktika ishin në kundërshtim me parimet e tij, ai vendosi të kthehej sërish në Kosovë. Edhe pse ishte pjesë e regjimentit, ai nuk arrinte të pajtohej me të gjitha vendimet dhe drejtimin politik të këtij formacioni. Kjo mospërputhje tregon qartë karakterin e tij: Azizi nuk ishte njeri që ndiqte verbërisht urdhra apo rryma politike, por një figurë e udhëhequr nga bindjet e tij morale dhe nga përkushtimi ndaj çështjes kombëtare.

Në këtë dritë, largimi i tij nga Tirana dhe rikthimi në Kosovë nuk ishte vetëm një lëvizje fizike, por një akt i vetëdijshëm i një njeriu që kërkonte të jetonte dhe të vepronte në përputhje me vlerat e tij të brendshme.

Pas kthimit në Kosovë, Azizi rifilloi menjëherë angazhimin e tij në detyrën e mëparshme në Vushtrri, duke e konsideruar këtë rol si një mënyrë të natyrshme për t’i shërbyer vendit në një kohë vendimtare. Megjithatë, rrethanat e reja politike dhe shtimi i rrezikut nga depërtimet e forcave serbe dhe bullgare në territorin e Kosovës kërkonin masa më të organizuara dhe më të vendosura. Për këtë arsye, ai mori iniciativën të formonte grupe vullnetarësh në trevat e Shalës së Bajgorës dhe të Llapit – zona me tradita të forta të qëndresës dhe me burra të gatshëm për t’u rreshtuar në mbrojtje të tokës së tyre.

Këto grupe, të drejtuara nga ai, synonin të pengonin avancimin e brigadave armike drejt Kosovës, duke krijuar një linjë mbrojtjeje që mbështetej në njohjen e terrenit malor dhe në vendosmërinë e popullsisë lokale. Në fund të vitit 1944, kur Shaban Polluzha kthehej nga Podujeva për në Drenicë, Azizi së bashku me njerëzit e tij u nisën drejt Dobrashevcit. Të nesërmen, në një akt të natyrshëm bashkimi dhe solidariteti kombëtar, ai iu bashkua forcave të Polluzhës, duke u rreshtuar në një nga momentet më të rëndësishme të rezistencës kosovare.

Lëvizjet e tyre të vazhdueshme nëpër male, shpesh në kushte të pamëshirshme klimatike dhe pa mjetet e nevojshme, lodhën rëndë trupin e Azizit. I rraskapitur dhe i sëmurë, ai e kuptoi se nuk mund të vazhdonte më pa gjetur një vend të sigurt për t’u shëruar. Për një luftëtar të tillë, kërkimi i strehimit nuk ishte thjesht nevojë fizike, por edhe çështje strategjike, pasi çdo hap i gabuar mund të çonte në rrezikun e kapjes.

Vendin më të sigurt e gjeti në vendlindjen e tij, Zhilivodë, aty ku lidhjet fisnore dhe besa shqiptare kishin ende vlerën e tyre më të lartë. Ai u vendos në një bunker të fshehtë në malet e Çiçavicës, në pikën e njohur si Çelsaku i Lutës. Ky bunker, i humbur mes terrenit të ashpër malor, u bë strehë e tij e përkohshme – një hapësirë e ngushtë, por e mbushur me shpresën se do të rimerrte forcën për të vijuar betejën.

Në këtë mënyrë, rrëfimi i Aziz Zhilivodës gjatë kësaj periudhe nuk është thjesht histori lëvizjesh ushtarake, por një testament i pathyeshmërisë së një njeriu që, pavarësisht vështirësive ekstreme, nuk e braktisi kurrë idealin e lirisë.

Pas shuarjes së përgjakshme të kryengritjes së Drenicës më 22 shkurt 1945, ku ranë në fushën e nderit figura emblematike si Shaban Polluzha dhe Mehmet Gradica, Kosova u përfshi nga një realitet i ri shtypjeje dhe hakmarrjeje politike. Megjithatë, rënia e këtyre prijësve të madhërishëm nuk shënoi fundin e rezistencës. Përkundrazi, ajo u bë një pikë kthese që nxiti edhe më shumë vendosmërinë e të mbijetuarve për të mos e pranuar robërinë.

Aziz Zhilivoda, një nga luftëtarët që i shpëtoi masakrës së pushtetit komunist, mbeti në male, po ashtu si shumë të tjerë që kishin ndarë idealet e tij. Të rrethuar nga kujtimi i bashkëluftëtarëve të rënë dhe të vetëdijshëm për rrezikun e vazhdueshëm, këta burra nuk e panë veten si të mposhtur, por si trashëgimtarë të një misioni që duhej çuar deri në fund. Ata qëndruan të pathyeshëm në viset malore, duke e ruajtur si amanet të shenjtë aspiratën për çlirimin e Kosovës dhe për bashkimin e saj me Shqipërinë.

Në këtë klimë të ashpër paslufte, kur represioni shtohej dhe terreni politik bëhej edhe më i pamëshirshëm, vendosmëria e tyre përbënte jo vetëm akt heroizmi individual, por edhe vazhdimësi të një rezistence historike kolektive. Ideali i tyre mbeti i pandryshuar: një Kosovë e lirë dhe e bashkuar me trungun amë, një vizion që i udhëzonte në çdo hap, pavarësisht rreziqeve dhe privimeve të përditshme.

Kështu, periudha pas kryengritjes së Drenicës shënon një kapitull të veçantë në historinë e qëndresës shqiptare—një kohë kur, edhe pse prijësit e mëdhenj ranë, fryma e lirisë vazhdoi të jetonte në zemrat e atyre që nuk pranuan të dorëzoheshin.

Vitet që Azizi i kaloi duke qëndruar në Kosovë qenë vite zjarri, flake dhe përpëlitjeje të pandërprera. Jeta e tij, e vendosur mes maleve dhe strehimeve të fshehta, u shndërrua në një betejë të përditshme për mbijetesë dhe qëndresë. Çdo ditë për të ishte një provë e re e vendosmërisë, çdo natë një rikthim tek frika e zbulimit dhe tek përgjegjësia e madhe që mbante mbi supe.

I tërë udhëtimi i tij i mëvonshëm u shënua nga ilegaliteti – një mënyrë ekzistence që kërkonte vigjilencë të pandërprerë dhe mbështetje të pakursyer nga njerëz të guximshëm. Jatakët besnikë të Artakollit e më gjerë u bënë shtylla e mbijetesës së tij. Ata hapnin dyert e shtëpive të tyre dhe rrezikonin gjithçka për të ruajtur një luftëtar që për ta dhe për shumë të tjerë simbolizonte dinjitetin e pathyeshëm shqiptar. Në oda të fshehta, në kasolle të humbura në periferi të fshatrave, në stane të zhytura mes maleve, Azizi gjente strehë—por jo qetësi.

Ndërkohë, jeta e tij familjare ishte rënduar pafundësisht. Familja e Azizit u bë objekt i përhershëm ndjekjesh, presionesh dhe persekutimesh nga pushteti jugosllav, i cili kërkonte ta thyente atë përmes goditjes së më të afërmve të tij. Çdo hyrje e policisë në shtëpinë e tij, çdo marrje në pyetje, çdo kërcënim ndaj familjarëve, ishte një plagë e re që rëndonte mbi ndërgjegjen e tij.

Në këtë realitet të ashpër, ku jeta në Kosovë ishte bërë e padurueshme dhe hovi i ndjekjes policore gjithnjë e më agresiv, Azizi kuptoi se qëndrimi i mëtejshëm do të sillte vetëm pasoja tragjike për veten dhe familjen. I detyruar nga rrethanat dhe i shtyrë nga instinkti për të mbrojtur të dashurit e tij, ai vendosi të ndërmarrë hapin e rrezikshëm të kalimit ilegal të kufirit.

Kështu, ai u nis drejt Shqipërisë dhe kaloi kufirin më 1949, duke lënë pas jo vetëm malet që e kishin mbrojtur, por edhe plagët e një jete të tërë rezistence. U largua jo si i dorëzuar, por si një njeri që kërkonte hapësirë për të vazhduar betejën e tij të shenjtë, larg persekutimit të pamëshirshëm që nuk i linte më vend as frymëmarrjes.

Në këtë largim të detyruar, historia e Aziz Zhilivodës merr trajtat e një epopeje shqiptare të qëndresës—ku sakrifica personale ndërthuret me barrën kolektive të një populli që nuk pranon të përkulet.

I përfshirë gjithmonë nga një mall i pashuar për vendlindjen, për Zhilivodën e tij dhe për tokën që e kishte formësuar si njeri dhe si atdhetar, Azizi e mbylli kapitullin e jetës në Kosovën që aq shumë e kishte dashur, por nga e cila qe detyruar të largohej. Vitet e mërgimit ishin të mbushura me varfëri të skajshme, me një përditshmëri të rëndë që e shoqëronte në çdo hap dhe me një nostalgji që e gërryente ngadalë, por pandalur.

Edhe pasi kaloi kufirin dhe u vendos në Shqipëri – në atë tokë që e kishte ëndërruar gjatë gjithë jetës dhe që e kishte dashur me një besnikëri të pamatë – Aziz Zhilivoda nuk e ndërpreu kurrë veprimtarinë e tij atdhetare. Për të, mbërritja në Shqipërinë amë nuk ishte pushim, nuk ishte shpëtim i plotë, as fund i betejës, ishte vetëm një hap tjetër në rrugën e gjatë të lirisë.

I lidhur me idealin kombëtar më shumë se me çdo komoditet personal, ai vijoi të vepronte me të njëjtin përkushtim edhe në mërgim. Së bashku me shokët e tij, të cilët ndanin të njëjtën bindje dhe të njëjtin mall për tokat shqiptare të mbetura nën robëri, Azizi mori pjesë në disa aksione të organizuara nga brenda Shqipërisë.

Këta burra kalonin kufirin ilegalisht, shpesh natën, duke sfiduar rreziqet e shumta, për të hyrë sërish në Kosovë dhe në territore të tjera shqiptare. Qëllimi i tyre ishte i qartë dhe i pandryshueshëm: të kryenin aksione kundër armikut, të ruanin frymën e rezistencës dhe të dërgonin një mesazh se çështja shqiptare nuk ishte harruar, pavarësisht kufijve politikë apo presioneve të kohës.

Në këtë mënyrë, veprimtaria e Aziz Zhilivodës në Shqipëri nuk u shndërrua në ekzil të heshtur, por në një etapë të re të luftës së tij. Ai mbeti një zë i gjallë i rezistencës, një simbol i përkushtimit ndaj idealeve kombëtare, duke dëshmuar se kufiri fizik mund të tejkalohet nga vullneti moral dhe se dashuria për atdheun nuk shuhet as nga largësia, as nga rrethanat e vështira të jetës në mërgim.

Kur arriti moshën 80-vjeçare, më 5 mars 1994, ai i mbylli sytë përgjithmonë, duke bartur në zemër plagët e një jete të tërë luftërash, humbjesh dhe qëndrese. Megjithatë, në çastin e fundit, ai la pas një amanet të vetmin që e kishte ruajtur si thesar shpirtëror: dëshirën që eshtrat e tij të ktheheshin në Zhilivodë, në tokën që e kishte rritur dhe për të cilën kishte luftuar pa u kursyer.

Ky amanet i fundit nuk ishte vetëm një kërkesë personale, por një rikthim simbolik i tij në histori—një dëshmi se lidhja e njeriut me atdheun nuk e humb kurrë fuqinë, as kur shpirti tretet në mërgim, as kur trupi vuan varfërinë, as kur jeta shuhet larg rrënjëve. Në këtë mënyrë, vdekja e Aziz Zhilivodës shënon jo një mbyllje, por një kthim të heshtur dhe të denjë te vendi i tij, atje ku historia e tij u shkrua dhe atje ku prehen amanetet e së vërtetës shqiptare.

Vijon