Sabile Basha: Lëvizja ilegale patriotike shqiptare në Kosovë, 1945–1990 (22)

JATAKËT DHE BUNKERËT E LIRISË

DËNIMI I JATAKËVE QË STREHUAN AVDYL DURËN ME SHOKË (22)

Nga Prof. Dr. Sabile Keçmezi-Basha

Në përpjekjen e pushtetit për të shtrirë pushtetin mbi çdo qelizë të jetës shoqërore dhe për të shuar çdo formë të rezistencës, regjimi i sapo instaluar okupues jugosllav zhvilloi një arsenal metodash represive, të menduara posaçërisht për të mbushur burgjet me shqiptarë. Në vitet 1945–1954, UDB-ja – si instrument i dhunës shtetërore – e kishte gjetur një prej mënyrave më të efektshme për arritjen e këtij qëllimi: kriminalizimin e solidaritetit njerëzor dhe të ndjenjës së detyrimit kombëtar.

Sipas kësaj strategjie, çdo individ që në një formë apo tjetër kishte ofruar strehim, përkujdesje apo ndihmë ndaj ilegalistëve dhe të arratisurve – figurave që përfaqësonin vijën e parë të qëndresës ndaj pushtetit të ri – bëhej automatikisht objekt i ndjekjes penale. Këta ishin burra e gra që, shpesh në kushte të rrezikut ekstrem, kishin hapur dyert e shtëpive të tyre për të fshehur të ndjekurit politikë, u kishin siguruar atyre ushqim, strehim të përkohshëm, armatim ose informacione jetike për shmangien e kapjes dhe kishin ruajtur fshehtësinë e lëvizjeve të tyre, shpesh edhe duke rrezikuar jetën dhe mirëqenien e familjeve të veta.

Pushteti, duke e kuptuar se ky rrjet i heshtur solidariteti përbënte një bazë logjistike të paçmuar për rezistencën, nisi një fushatë sistematike për identifikimin dhe shkatërrimin e tij. Çdo gjest mikpritjeje interpretohej si krim politik, çdo ndihmë si tradhti ndaj “rendit të ri”. Dhe për të vulosur në mënyrë propagandistike këtë kategori të re të “armiqve të shtetit”, regjimi u vuri një emër të përbashkët, të ngarkuar me damkën e fajësisë- “jatakë”. Ky term, i përdorur me qëllim denigrues, nuk shënonte vetëm një rol logjistik në sytë e pushtetit, por shërbente për t’i izoluar e kriminalizuar këta njerëz në sytë e shoqërisë, duke i paraqitur jo si mbrojtës të lirisë, por si pengues të “ligjit dhe rendit” të imponuar nga okupatori.

Në të vërtetë, përtej retorikës së pushtetit, figura e jatakut mishëronte një akt të thellë human dhe kombëtar, guximin për të qëndruar në anën e të përndjekurit, përballë dhunës së organizuar shtetërore, duke i dhënë rezistencës jo vetëm strehë fizike, por edhe një mbështetje morale që regjimi nuk mund ta shkatërronte lehtë.

Për të kuptuar përmasën dhe natyrën e fushatës represive të ndërmarrë nga organet gjyqësore të regjimit, mjafton të shqyrtohet aktiviteti akuzues i Prokurorisë Publike të Qarkut të Gjilanit kundër individëve që ajo i kategorizonte si “jatakë” të të arratisurve në male. Ky institucion, i vënë plotësisht në shërbim të politikës shtypëse të pushtetit, ndërtonte dosje të tëra mbi bazën e akuzave të formuluara shpesh mbi dyshime, raporte të sigurimit shtetëror ose dëshmi të nxjerra nën presion e torturë.

Për të ilustruar qartë se deri ku kishte shkuar kjo fushatë kriminalizuese, është e mjaftueshme të ndalemi vetëm në disa prej dosjeve që ruhen sot në fondet e Arkivit të Kosovës. Ato dosje, të mbushura me aktakuza të standardizuara dhe gjuhë politike, dëshmojnë jo vetëm për numrin e lartë të rasteve të ndjekura penalisht, por edhe për mekanizmin e mirëstrukturuar me të cilin pushteti përpiqej të godiste çdo hallkë të rrjetit të mbështetjes ndaj të arratisurve. Këto dokumente janë dëshmi të prekshme të një kohe kur vetë solidariteti njerëzor ishte i kriminalizuar dhe kur çdo akt mikpritjeje mund të përfundonte në një vendim gjyqësor me pasoja të rënda për të akuzuarin dhe familjen e tij.

Në vitin 1948, në sallat e Gjykatës së Qarkut në Gjilan, u zhvillua procesi i parë gjyqësor kundër një grupi të cilësuar nga pushteti si “jatakë” të Avdyl Durës. Këta ishin burra që, menjëherë pas përfundimit të Luftës së Dytë Botërore, nuk e kishin fshehur kundërshtimin e tyre ndaj rendit të ri politik të instaluar në Kosovë nën administrimin jugosllav. Qëndrimi i tyre nuk ishte thjesht një mospërputhje ideologjike, por një akt i vetëdijshëm dhe i hapur i rezistencës, që shprehej në forma konkrete të mbështetjes dhe përkrahjes së grupeve ilegale që vepronin në terrenet e ashpra e strategjike të Kaçanikut.

Në sytë e pushtetit, ky angazhim përbënte një sfidë të drejtpërdrejtë ndaj autoritetit të tij. Jatakët e Avdyl Durës nuk ishin thjesht mbështetës logjistikë, ata ishin hallka të rëndësishme të një rrjeti të organizuar që siguronte mbrojtje, ushqim, armë dhe informacione për të arratisurit, duke e bërë të vështirë depërtimin e aparatit represiv në zonat ku këto grupe fshiheshin.

Procesi gjyqësor i vitit 1948, i ndërtuar mbi akuza të qarta politike dhe i zhvilluar në një atmosferë të ngarkuar me propagandë, shënoi fillimin e një periudhe të gjatë ndjekjesh penale ndaj atyre që guxonin të mbronin kauzën kombëtare dhe të ruanin traditën e mikpritjes shqiptare, edhe në kushtet e rrezikut ekstrem. Ky gjyq nuk ishte vetëm një akt juridik, por një demonstrim force, një mesazh i koduar për të gjithë ata që do të mendonin të ndjekin shembullin e tyre.

Pushteti i kohës, në përputhje me politikën e tij represive dhe me synimin e qartë për të shuar çdo burim të mbështetjes ndaj rezistencës ilegale, ndërmori një qëndrim të prerë e pa kompromis, çdo person – qoftë anëtar i familjes, mik, fqinj apo bashkëfshatar – që kishte ofruar strehë për ilegalistët dhe të arratisurit, do të arrestohej, do t’i nënshtrohej hetimeve të imta e kryesisht të dhunshme dhe, në fund, do të dënohej me vite të gjata e të rënda burgimi, shpesh të përmasave marramendëse.

Ky vendim nuk ishte thjesht një masë ndëshkuese individuale, por pjesë e një strategjie të gjerë politike për të paralizuar rrjetet e mbështetjes dhe për të krijuar një klimë të përgjithshme frike në shoqëri. Duke i kriminalizuar aktet e mikpritjes dhe të solidaritetit, pushteti synonte të shkëpuste lidhjet mes rezistencës dhe popullatës civile, duke e lënë lëvizjen ilegale të izoluar dhe të pambrojtur.

Përmasat e këtij operacioni represiv shfaqen qartë në kronikat gjyqësore të kohës: numri i personave të akuzuar për strehimin e të arratisurve ishte i madh, aq sa vit pas viti – veçanërisht në periudhën 1948, 1949, 1950, 1951 dhe 1952 – Gjykata e Qarkut në Gjilan mbante procese të njëpasnjëshme, shpesh të gjata dhe të stisura politikisht. Këto gjyqe nuk kishin për synim vetëm dhënien e një “drejtësie” formale sipas standardeve të regjimit, por shërbenin si skena të frikësimit publik, ku dënimet e rënda përdoreshin si mjet për të shuar vullnetin e çdo individi që mund të mendonte të ndiqte shembullin e guximtarëve që kishin hapur dyert për të përndjekurit.

Grupi i parë i të akuzuarve që u përball me trupin gjykues të Gjykatës së Qarkut në Gjilan përbëhej nga nëntë individë, të cilët në opinionin e kohës njiheshin si grupi që kishte strehuar dhe mbështetur Abdyl Durën me bashkëveprimtarët e tij. Ky proces gjyqësor, i cili shënonte një nga aktet e para të represionit të organizuar kundër “jatakëve” të njohur, u zhvillua më 27 korrik 1948 në një atmosferë të ngarkuar politike dhe të drejtuar nga synimi për të dhënë një shembull paralajmërues për të gjithë shoqërinë.

Trupi gjykues kryesohej nga Marko Erakoviqi, ndërsa gjykatësit porotë ishin Mehmet Xhela dhe Petra Bujiq; procesverbalin e mbante Sllobodan Jeftiqi. Edhe pse në përbërje formale paraqitej si një gjykim ndaj nëntë personave, në realitet para gjykatës dolën njëmbëdhjetë veta, të gjithë të akuzuar mbi bazën e nenit 3, pika 14 të Ligjit Penal të Jugosllavisë – një dispozitë e përdorur shpesh për të kriminalizuar aktet e solidaritetit dhe mbështetjes ndaj të arratisurve politikë.

Ky gjyq nuk ishte një procedurë e zakonshme juridike, por një inskenim i mirëfilltë politik, ku vendimet ishin të parapërcaktuara dhe ku dënimet, të cilat do të shqiptoheshin më pas, kishin për qëllim të projektonin fuqinë e pushtetit dhe të mbillnin frikë në çdo cep të shoqërisë shqiptare. Ai përbënte jo vetëm një kapitull në historinë e dhunës institucionale, por edhe një dëshmi të qartë të mënyrës se si aparati gjyqësor shërbente si instrument i drejtpërdrejtë i politikës shtypëse të kohës.

Dosja gjyqësore me numër P. nr. 66/48 përbën një dëshmi të qartë të mënyrës se si pushteti i kohës përdorte aparatin juridik për të ndëshkuar, në mënyrë të qëllimshme dhe sistematike, individët që akuzoheshin për strehimin apo ndihmën ndaj të arratisurve dhe grupeve ilegale. Të gjithë të pandehurit, kryesisht bujq e punëtorë të thjeshtë, u përballën me trupin gjykues në korrik të vitit 1948 dhe u akuzuan në bazë të nenit 3 ose nenit 3/14 të Ligjit Penal të Jugosllavisë – dispozita të interpretuara në mënyrë të zgjeruar për të kriminalizuar çdo formë solidariteti.

Në këtë proces, dënimet varionin nga disa muaj deri në gjashtë vjet burgim, duke përfshirë:

1.       Ejup Mehmeti (1916) nga Sllatina, i dënuar me 3 vjet burg;

2.       Selman Elmazi (1918) nga Sllatina, me 4 muaj;

3.       Rrahmon Sh. Shabani (1912) nga Gadimja, me 5 vjet;

4.       Sylë M. Miftari (Ukshini) (1913) nga Komogllava, me 4 vjet;

5.       Muharrem Sh. Shabani (1909) nga Manastirci, me 3 vjet;

6.       Elez I. Islami (1907) nga Gjurgjevdolli, me 3 vjet;

7.       Ramadan Hyseni (1910) nga Gjurgjevdolli, me 3 vjet;

8.       Jashar Sh. Shabani (1904) nga Mirosala, me 3 vjet;

9.       Shaqir N. Neziri (1888) nga Mirosala, me 3 vjet;

10.     Islam N. Bytyqi (1920) nga Mirosala, me 3 vjet;

11.      Nedim I. Goga (1903), rrobaqepës, me 6 vjet burg.

Këto dënime, në pamje të parë të ndryshme në kohëzgjatje, kishin një qëllim të përbashkët, të krijonin një klimë frike e pasigurie, duke treguar se pushteti nuk bënte dallim as në moshë, profesion apo status shoqëror, kur bëhej fjalë për ata që sfidonin urdhrat e tij të heshtjes. Procesi i datës- korrik 1948, nuk ishte thjesht një akt juridik, por një manifestim i hapur i forcës së regjimit dhe një mesazh i drejtpërdrejtë për të gjithë ata që mund të mendonin të ndiqnin shembullin e guximtarëve që kishin hapur dyert e shtëpive për të përndjekurit politikë.

Anëtarët e këtij grupi ishin njerëz të ndershëm, me integritet të palëkundur dhe me një ndjenjë të thellë atdhedashurie, të cilët, gjatë gjithë periudhës së arratisë së Abdyl Durës, qëndruan krah tij me vendosmëri dhe pa hezitim. Ata nuk kursyen asgjë nga vetja, as pasurinë, as sigurinë, dhe shpesh as jetën e tyre, për t’i ofruar mbështetjen e nevojshme.

Në një kohë kur çdo gjest i tillë barazohej me rrezikun e burgosjes së gjatë apo edhe të vdekjes, ata e strehuan Avdyl Durën në shtëpitë e tyre, duke e mbrojtur nga ndjekjet e pushtetit. E mbanin të informuar rregullisht mbi lëvizjet dhe pozicionet e forcave ushtarake, duke i siguruar një avantazh jetik për të shmangur pritat dhe arrestimin. Nuk mungonte as mbështetja materiale duke i siguruar ushqime në mënyrë të vazhdueshme, ndërsa në raste të nevojshme e furnizonin edhe me armatim, municione dhe pajisje të tjera të domosdoshme për mbijetesën dhe vazhdimin e veprimtarisë së tij ilegale.

Ky solidaritet nuk ishte thjesht një akt human, por një shprehje konkrete e lidhjes së pathyeshme ndërmjet atdhetarëve dhe kauzës kombëtare. Veprimet e tyre mishëronin një traditë të lashtë shqiptare – mikpritjen dhe besën – të cilat, në këtë rast, merrnin dimensionin e një akti të hapur rezistence politike dhe morale përballë një pushteti shtypës e të pamëshirshëm.

Vijon