Prend Buzhala: Profili idealist i Luigj Gurakuqit

Në 100-vjetorin e rënies së Luigj Gurakuqit. Në Akademinë përkujtimore në Klinë, paraqita disa fragmente nga ky punim. Këtu po e paraqes të plotë:

PROFILI IDEALIST I LUIGJ GURAKUQIT

(Fjala e shkruar publicistike, epistolare e oratorike e Luigj Gurakuqit)

Nga Prend BUZHALA

Kombi shqiptar ka histori të pasura heroizmi e guximi, krenarie e bekimi. Sa histori e rrëfime kemi nga e kaluara, që shkojnë deri në kufi legjende! Është ajo forcë e lartë e karakterit dhe e qëndresës që u ka dhënë zemër brezave nëpër kohë të vështira. Dhe ka pasur shëmbëlltyra historike që kanë pasur edhe intelekt e dije, edhe forcë mendore edhe guxim jetësor, trimëri e qëndresë, siç ishte Luigj Gurakuqi. Jeta e tij është frymëzim i njeriut të mbushur me qëndresë dhe guxim nëpër stuhitë e kohës. “Qëndresa  është ruajtja dhe mbështetja e virtyteve të tjera” është shprehur filozofi e mendimtari John Locke. Është ai virtyt, pra, që përballon tiranët, shtypësit, diktaturat, dhunuesit, deri te jeta e vështirë në robëri dje apo te jeta e rëndë sociale që godet jo pak veta sot. Ajo nënkupton edhe revoltën e drejtë njerëzore kundër padrejtësisë. Në ditën e sotme të 2 marsi i vitit 1925 është data tragjike e vrasjes së Luigj Gurakuqit në bari të Italisë.

1. Në hyrje

Ishte qëndresa e tij nëpër furtunat historike të periudhës së trazirave të dekadës së parë të shekullit njëzet që e vuri atë në ballë të kohëve, për ta sjell pavarësinë e Shqipërisë pas 500 vjet robërie; ishte po ajo qëndresë e një dekade më vonë, që e solli edhe njëherë në krye të ngjarjeve për vendosjen  demokracisë në Shqipëri.  Dhe jo vetëm që i ka përballuar gjithë ato vështirësi të paimagjinueshme në ngjarjet kyçe të jetës historike nacionale, por këtë përballim e qëndresë  proverbiale e  ktheu në lavdi, në lavdi kombëtare të ngjarjeve të mëdha dhe në lavdi edhe të personalitetit të tij historik. Ai kurdoherë ka ditur të ngrihet mbi vetveten, për ta vënë në veprim aktin e guximit të tij dhe aktin e heroizmit të tij. Dhe e gjithë kjo përfundon me atentatin kundër tij, të cilën populli e përjetoi si sakrificë sublime për vlerat më të larta që i takojnë këtij kombi.

Poezia “Qëndresa” është quajtur kryevepër e tij poetike. Janë vargje që shpesh i kanë përsëritur nëpër kazamate njerëzit e burgosur padrejtësisht, që rezistonin për liri e demokraci vite e dekada. Është poezia e tij më e njohur, më e popullarizuar, sidomos me vargjet që ngërthen një etikë të fortë njerëzore:

Veç nji qëllim i naltë t’ban me durue,

E zemrën ta forcon;

Ndër kundërshtime s’vyen kurr me u ligshtue,

Mjer’ai qi nuk qindron.

Etika shqipton në fund, ndërsa poetika shtrihet gjithandej nëpër njësitë tjera strofike.

Ideal është edhe qëndresa, qëndresa për hir të triumfit të vlerave liridashëse e demokratike, humaniste e dhe etke. Luigji te një shkrim i tij thoshte: “Ma mirë të kënaqmi me pak e të fërgohemi në vojin tonë, por të ushqejmë shpirtin me ideale të nalta që s’vdesin kurrë!” Por a gjetiu shkruante se njeriu duhet të jetë realist në vlerësimin e rrethanave.

Nuk vdesin idealet, pra!

Dhe për hir të tyre ia vlen të jetosh, të punosh dhe të sakrifikohesh. Qoftë edhe për t'i mposhtur pasiguritë në jetë, atë mjerim që na përfshin kolektivisht, poeti lëshon thirrmën se jeta është në rrezik, prandaj do bërë hapin e e sigurt e të vendosur.

E, po nuk qëndrove?

2. Tekstet e fjalimeve

Të shumta janë edhe Fjalimet që e shquajnë si orator Luigj Gurakuqin, një personalitet që u spikat në shumë fusha: në atë të jetës politiko-shoqërore dhe në atë të jetës arsimore-kulturore. Duke qenë gjithnjë një intelektual i shkolluar në ne Kolegjin arbëresh të Shën Adrianos e të Shën Dhimitër Korones, duke pasur mësues të spikatur, atdhetarë e intelektualë të shquar si Anton Xanoni, Gaspër Jakova - Merturi dhe Jeronim De Rada; duke njohur gjuhë të huaja (njihte shkëlqyeshëm latinishten, italishten, turqishten dhe frëngjishten, dinte greqisht e gjermanisht dhe thuhet se ka të ngjarë edhe anglishten); duke u shquar si rilindës, luftëtar, demokrat, revolucionar e veprues në të gjitha kohët,.

Mbasi kishte një gamë kaq të gjerë njohurish, veprimtarish dhe interesimesh, Luigj Gurakuqi ka dhe një varg fjalimesh që e dallojnë si njërin ndër oratorët më të spikatur në gojëtarinë shqiptare. Janë të njohura fjalimet e tij në shpalljen e pavarësisë në Vlorë, fjalimet në Parlamentin shqiptar (1920-1924), Fjalimi në varrimin e Avni Rrustemit, fjalimet e ligjëratat në konferencat me karakter politik e ekonomik etj.

Luigj Gurakuqi ishte personifikim i ngjarjeve kulmore të çerekshekullit të parë të shek XX: si drejtori i parë i Normales së Elbasanit, si krahu i djathtë i Ismail Qemalit në shpalljen e Pavarësisë, dhe si demokrat revolucionar pranë Nolit në vitet '20. Ai ishte edhe poet, teoricien i letërsisë në fushë të metrikës, u mor me kritikë letrare e gjuhësi, por u dallua edhe në fushën e përkthimeve, në atë të publicistikës, nga njëra anë, si dhe në atë të diplomacisë, të arsimit, të pedagogjisë, në qeverisjen e shtetit, dhe si opozitar i urtë e me intelekt...

Fjalimin e tij të parë e mbajti më 1 dhjetor 1909, kur u hap Normalja e Elbasanit, drejtori i parë i të cilës ishte vetë Gurakuqi. Ishte shkolla e parë e mesme profesionale dhe pedagogjike shqiptare, si "rezultat i natyrshëm i përpjekjeve të rilindësve dhe i mësuesve shqiptarë për gjuhë dhe shkollë shqipe, i ndryshimeve që solli kushtetuta xhonturke, i përpjekjeve dhe traditave të popullit arsimdashës të Elbasanit.

I njohur si popull trim e luftarak, i njohur si komb me njerëz fisnikë, të besës e të burrnisë, i lavdishëm në histori; ai po pajisej edhe me një virtyt tjetër, me atë të dashurisë ndaj dijes e arsimit:

"ky komp po i shton vetvetes edhe nji tjetrë veti të mirë, dua të thom, dashuninë për mësimin e për dituninë, që e kishte gjithënji në gjak e në natyrë, po që mjerisht nga shumë e shumë shkake (arsye) nuk mundi gjer më sot t'a rrëfente e t'a zhvillonte ashtu si duhej."

Fjalimi evokon historinë trimërore, por edhe shkaqet e ngecjes e të mohimit të kërkesave për arsim në gjuhë amtare. Tema themelore e fjalimit është: arsimi si mjet i ringjalljes së kombit shqiptar. Gurakuqi e sheh Normalen si vendin ku do të formohen “apostujt e diturisë”, do të përhapet drita e qytetërimit, do të unifikohen Gegë e Toskë, do të ndërtohet vetë kombi shqiptar. Arsimi është i barasvlershëm me liri, identitet, përparim. Gurakuqi synon mobilizimin emocional të dëgjuesve, ngritjen e vetëdijes kombëtare, motivimin e brezit të ri mësues, afirmimin e unitetit kombëtar përmes gjuhës, forcimin e bindjes se shkolla është akt atdhetarie: “edhe ata etnit tonë... eshtnat e kocinjt e tyne sot tunden e djersijnë”. Ai ndërton një mit kombëtar ku të gjallët dhe të vdekurit u gëzohen arritjeve të kombit. Përmend figurat kombëtare Naimi, Vaso Pasha, Mehmet Aliu, Kristoforidhi – si frymëzues shpirtërorë të diturisë dhe gjuhës. Kjo rrit autoritetin moral të fjalimit. Luigj Gurakuqi nuk flet si shumë drejtues të sotëm, qofshin ata ë arsimit a të jetës shoqërore e politike, të cilët nuk e sprovojnë ligjëratën a fjalimin e tyre të mbështetur në formimin e ndërgjegjes së kohës; ai, kur ligjëron, dëshiron të mbjellë te dëgjuesi farën e një shpirti të zgjuar shqiptar.

Elbasani, e sheh si qendër të mendimit kombëtar. Ai thotë: “Elbasani do të jetë truni, do të jetë zëmëra e të gjithë shqyptarëvet.” Kështu Elbasani merr rolin e kryeqendrës kulturore. Një tjetër vlerësim dhe pikëpamje rëndësishme është ajo për unifikimin e shqipes. Në Normale do të përafrohen gegërishtja e toskërishtja. Gjuha standarde del si proces natyrshëm i bashkimit kombëtar.

Dashurues i madh i shqiptarësisë, përparimit, pavarësisë, lirisë, demokracisë dhe qeverisjes së mirë; ai edhe bie fli e kësaj dashurie të pakushte dhe të pakufi, mu ashtu si ligjërojnë edhe fjalët e tij...

Teskti i Fjalimit ka edhe veçori e veta retorike e stilistike, siç janë patosi i lartë (me stil solemn), përdorimi i metaforave të dritës (“fara e diturisë”, “drita e diturisë”, “diell i ri”, “rrezet jetëprurëse”). Përdor personifikime të shumta (“zëmërat e Shqipërisë rrahin me tonat”,  “eshtnat e etërve tunden”, “Nili merr fjalën e tyne” etj.). përdor repeticionet ose prsëlritjet retorike (“po të gjithë, po të gjithë”), thirrjet retorike (“O Zotnij të nderëshëm”).

Përcjell  mesazhin ideologjik dhe kombëtar. Së këndejmi, fjalimi ngërthen katër ide kryesore ideologjike të Rilindjes: 1. Kombi ndërtohet përmes gjuhës dhe shkollës; 2. Uniteti kombëtar është thelbësor është ai i bashkimit të feve dhe krahinave; 3. Shqiptarët janë popull fisnik, i denjë për qytetërim dhe 4. Arsimi është kusht për lirinë, përparimin dhe modernizimin.

Rritmi i frazës dhe solemniteti janë tipike të publicistikës patriotike. Teksti ka ritëm ceremonial, i ngjashëm me oratorinë antike. Krijohet një atmosferë mitike dhe epike. Është model i retorikës rilindëse. Fjalimi i Gurakuqit është një nga shembujt më të fuqishëm të publicistikës politike-kulturore të Rilindjes Kombëtare. Ai përmban frymë epike, idealizëm romantik, thirrje unifikuese, vizion për ardhmërinë dhe patos të lartë kombëtar. Ai shërben si tekst i një ceremonie, por më shumë shëlrben edhe si manifest i rolit të arsimit në krijimin e kombit shqiptar.

Teksti i FJALIMIT PËR AVNI RUSTEMIN, është një fjalim përkujtimor, i mbajtur në Parlament në vitin 1921, ku Gurakuqi paraqet figurën e Avni Rustemit si model patriotik të rinisë shqiptare dhe si themelues të shoqërisë “Federata Atdheu”. Ky tekst, i shkurtër në formë, por i ngjeshur në ide, e paraqet Avniun jo vetëm si atentator politik, por si njeri me vizion të thellë moral, kulturor dhe arsimor për kombin. Mesazhi këtu është i qartë: heroizmi nuk ka nevojë për shfaqje të jashtme; shpesh ai formohet  në heshtje, te njerëzit e thjeshtë dhe modestë.

Autori nis me një kujtim personal të vitit 1909: një djalë i ri, i heshtur, i dobët nga shëndeti, me fytyrë “si të frikshme e të mallëngjyeshme”. E, pra, teksti hapet me kujtimin e një njohjeje personale: “më paraqit nji djalë i ri, i urtë, i dobët nga shëndeti, me nji fytyrë si të frikëshme e të mallëngjyeshme.” . Ky përshkrim i butë dhe emocional e vendos Avniun në fillim jo si figurë të fortë fizike, por si njeri me brendi të thellë shpirtërore. Pavarësisht gjendjes së dobët trupore, ai “i a kushtoj të gjithë fuqin’ e vet… arësimit e sidomos shprehjeve të ndienjave kombtare”. Ky përshkrim krijon një kontrast të madh me atë që Avniu do të bëhej më vonë. Ai paraqitet fillimisht si një djalë i butë, i zellshëm, i përkushtuar ndaj mësimit dhe ndjenjës kombëtare. Mesazhi këtu është i qartë: heroizmi nuk ka nevojë për shfaqje të jashtme; shpesh ai zhvillohet në heshtje te njerëzit e thjeshtë dhe modestë. Më tutje jep transformimin e tij nga një djalë të urtë në hero. Kjo tregon se Avniu ishte një i ri që e kishte të ngulitur thellë dashurinë për dijen dhe për Shqipërinë, duke u bërë, siç thotë autori, “nji shembellë i rrallë për shqiptarët.”

Oratori Gurakuqi  tregon se “nuk shkoi shumë kohë” dhe Avniu, i shtyrë nga një “vizion”, ndërmori një akt të jashtëzakonshëm për vendin. Autori tregon se Avniu ndryshon papritur: “nji vision që pati e bani këtë djalë me dalë zakonit të tij.”  Këtu nënkuptohet atentati kundër Esat Pashë Toptanit në Paris, i cili shihej si tradhtar i kombit. Ai që ishte i qetë e i dobët, “u ba drague”, pra, i guximshëm, i vendosur dhe “kreu nji punë q’e shifte të nevojshme për shpëtimin e të mirën e Atdheut.” Me këtë frazë aludohet qartë atentati ndaj Esat Pashë Toptanit, por autori nuk e përmend drejtpërdrejt, duke respektuar rregullin politik të kohës, gjithsesi duke e theksuar arsyen morale të Avniut: shpëtimin e vendit. Kjo i jep figurës së Avniut karakter sakrifikues dhe atdhetar, ku akti i tij shihet si domosdoshmëri historike.  Figura e Avniut ndërtohet si personalitet heroik, jo për vetë aktin e dhunës, por për motivin që qëndron pas tij: ai veproi “për shpëtimin e të mirën e Atdheut”. Pra, Avniu paraqitet si simbol i vendimeve të vështira që kërkon historia, si njeri që sakrifikon qetësinë personale për interesin e kombit.

Mirëpo, heroizmi i Avniut nuk përfundon te një veprim i vetëm. Autori shton: “Prapë ky djalë pati nji vision tjetër… i pruni këtij djali heroik nevojën e themelimit të nji shoqnisë së madhe.”  Vizioni i dytë thekson nhë tjetër veprim:  nga pushka te pena, nga akti te ideali; nevojën për themelimin e një shoqërie të madhe arsimore e kulturore që të ngrinte moralin dhe vetëdijen e popullit shqiptar. Kështu lindi “Federata Atdheu”, një organizatë gjithëkombëtare me mision edukimi. Ky moment është jashtëzakonisht i rëndësishëm, sepse e  zhvendos Avni Rustemin nga roli i atentatorit; e ngre në rolin e rilindësit të ri, të përkushtuar ndaj arsimimit, kulturës dhe moralit; e  vendos ndërmjetësues mes idealizmit romantik të shek. XIX dhe politikës moderne të shtetit shqiptar. Në këtë mënyrë Avniu paraqitet si hero i dyfishtë: hero i aksionit dhe hero i ndërgjegjes qytetare. Nga ana tjetër, Federata “Atdheu” ishte një projekt modernizues. Gurakuqi e përshkruan shoqërinë e themeluar nga Avniu si një projekt të rëndësishëm për ardhmërinë e Shqipërisë. Ai e paraqet si një organizatë me mision arsimor, me mision kulturor, me mision moral, dhe me ndikim në gjithë masën e re shqiptare. Në një kohë kur shteti sapo kishte lindur dhe ishte i brishtë, Federata “Atdheu” shihej si një shtyllë e edukimit kombëtar, një organizëm  për ta luftuar prapambetjen dhe për të krijuar një qytetari të ndërgjegjshme. Kërkesa e Gurakuqit  në Parlament, që shteti t’i japë mbështetje financiare dhe juridike klsaj federate, tregon se kjo lëvizje shihej si pjesë e procesit të shtetndërtimit. Madje, Gurakuqi e vë në pah figurën e Avniut si model moral. Edhe pse teksti është politiko-institucional, ai ka edhe një dimension emocional: Avniu përshkruhet si shembull i moralit të lartë, i vetëflijimit dhe i idealizmit. Në shkrim ndihen respekti, mallëngjimi dhe admirimi. Fakti që parlamenti duartroket kur përmendet emri i Avniut, tregon se ai ishte kthyer në figurë të dashur për popullin dhe njëherësh në simbol të një Shqipërie të re, më të kulturuar dhe më të drejtë. Teksti e mbyll rolin e Avniut jo vetëm si një individ, por si një trashëgimi kulturore dhe morale. Shoqëria që ai themeloi do të jetë “për dobi të masës së re”, pra brezave të ardhshëm. Avniu nuk shihet si hero i një momenti historik, por si themelues i një rruge që do të vazhdojë dhe do të sjellë “pemë të mira”. Avniu paraqitet tashmë si organizator, si mendimtar, si njeri vizionar që e sheh lirinë jo vetëm nëpërmjet pushkës, por mbi të gjitha përmes arsimimit dhe qytetërimit të brezave të rinj. Autori e pohon me forcë: “Inisiatori i themelimit të kësaj shoqnie asht Heroi Avni Rustemi.” Përdorimi i fjalës “Heroi” këtu nuk është dekorativ, është një vulosje e vendit historik të Avniut.

“FJALIMI I LUIGJ GURAKUQIT MBAJTUR NË KUVENDIN KOMBËTAR” është një tjetër tekst i fuqishëm politik,  që e lexojnë edhe brezat e sotëm,. Fjalimi i Luigj Gurakuqit para Kuvendit Kombëtar është një tekst i fuqishëm politik, i përshkuar nga ironia, nga argumentimi i kthjellët dhe nga etika e morali i lartë qytetar. Përmes tij, Gurakuqi kritikon ashpër qeverinë dhe kryeministrin e kohës, duke e vënë theksin te mungesa e meritave, paaftësia administrative dhe keqfunksionimi i sistemit shtetëror. Gurakuqi, një prej ideologëve të Rilindjes dhe politikanëve më të moralshëm të asaj periudhe, shfaq në këtë fjalim një kombinim të rrallë ndërgjegjeje kombëtare, guximit qytetar dhe mjeshtërisë oratorike. Ai del në foltore jo për të bërë retorikë boshe, por për t’i dhënë vendit të vërtetën që “s’e ka për zakon ta fshehë”, siç thekson vetë në hyrje.

Në qendër të fjalimit qëndron kritika e hapur ndaj qeverisë, e cila, sipas Gurakuqit, jo vetëm ka dështuar të kryejë detyrat e saj, por ka krijuar një sistem të shthurur, të padrejtë dhe të paaftë. Ai nis me një ton ironik, duke e quajtur kryeministrin “një njeri me talent oratorik” që di “të mbulojë të metat e qeverisë me fjalë”, por shpejt e kthen këtë kompliment në kritikë të hapur: këtë herë, thotë ai, kryeministrit “nuk i punoi goja” sepse nuk kishte çfarë të paraqiste si arritje.Në thelb, Gurakuqi vë në dukje boshllëkun e qeverisjes. Ai pyet retorikisht: “Ç’mundi me na tregue Zoti Kryeministër… përpara Parlamentit që të naltësonte me to veprimin e qeverisë?” Përgjigja është e qartë: asgjë. Kjo “asgjë” shihet edhe në “thronet e zbrazta të partisë së shumicës”, një imazh që flet më shumë se çdo argument.

Një tjetër bosht i rëndësishëm i fjalimit është demaskimi i qetësisë së rreme që qeveria pretendon se ka vendosur në vend. Gurakuqi e quan këtë qetësi “të dukshme e të pathemel”, një fasadë propagandistike që maskon një realitet të mbushur me vrasje, trazira dhe pasiguri. Për të vërtetuar fjalët, ai sjell shembullin konkret të prefekturës së tij, ku “asnjëherë nuk janë bamun, për një kohë kaq të shkurtun, aqë vrasje”. Por më e rëndë se pasiguria është politika e përçarjes që Gurakuqi ia atribuon qeverisë. Ai thotë se sistemi i saj bazohet te parimi “divide et impera”, përçaj ndaj dhe mbretëro. Me këtë akuzë, ai tregon se qeveria nuk punon për bashkimin e kombit, por për ndarjen e tij në interesa e klane, duke dobësuar strukturën morale e shtetërore të vendit. Pikë kulminante e analizës së tij është kritika për paaftësinë e administratës, të përbërë, sipas tij, jo nga nëpunës të aftë e të shkolluar, por nga njerëz që “janë vegla të Ministrit të Punëve të Mbrëndëshme”. Ata “nuk kanë asnjë kuptim mbi administratë” dhe nuk janë të zotët “me paraqitun nji propozitë për përmirësimin e vendit”. Për Gurakuqin, kjo është tradhti ndaj logjikës së shtetformimit modern: administrata duhet të jetë motor i shtetit, jo instrument partie.

Një ndër tekstet më të përngjeshura emocionalisht të gjithë veprës së tij, është FJALIMI I GURAKUQIT NË KTHIMIN E TIJ NË SHKODËR (pas dy vitesh largimi për arsye politike e personale). Edhe pse i shkurtër, ky tekst përmbledh disa nga shtyllat e mendimit gurakuqian: ndërgjegjen kombëtare, etikën e shërbimit, modestinë rilindëse, si dhe vazhdimësinë e idealit të pavarësisë. fryma idealiste e këtij fjalimi lidhet ngushtë me vizionin e tij moral, politik dhe kombëtar. Ja një interpretim të detajuar: Ai shikon lart mbi interesat e ngushta personale; vendos parimet morale mbi përfitimin material; synon përmirësimin e shoqërisë dhe të vendit; beson te përparimi i kombit përmes veprës individuale dhe kolektive.  Fryma idealiste tek Gurakuqi në këtë fjalim: lidhet me detyrën ndaj Atdheut dhe ruajtjen e lirisë; manifestohet në veprim kolektiv dhe përgjegjësi qytetare; shërben si udhërrëfyes moral dhe politik; bashkon etiken, patriotizmin dhe idealizmin në një vizion të qartë për përparimin e Shqipërisë.

3. Epistolari i Luigj Gurakuqit:

udhërrëfyes dhe mjet komunikimi për lëvizjen kombëtare

Epistolari tek Luigj Gurakuqi përfaqëson një nga format më të pasura të letërsisë kombëtare të fillimit të shekullit XX, ku letra shndërrohet në një mjet komunikimi që tejkalon thjesht raportin personal. Tek Gurakuqi, epistolari nuk është vetëm mjet për të shkëmbyer informacione; ai është vendi ku bashkohen idealizmi patriotik dhe realizmi politik, duke reflektuar vizionin e tij për Shqipërinë dhe përpjekjet për pavarësinë kombëtare.

Letrat e Luigj Gurakuqit janë shkruar gjatë periudhës së përgatitjeve për Pavarësinë e Shqipërisë (1911–1912), kur aktiviteti politik i shqiptarëve brenda dhe jashtë vendit ishte i fokusuar te kërkimi i pavarësisë nga Perandoria Osmane dhe njohja e së drejtës kombëtare nga fuqitë e mëdha europiane.

Në letrën e datës 17 korrik 1911, Gurakuqi flet për udhëtimet e tij në Triepsh (në Mal të Zi) dhe për përpjekjet për të mbledhur shqiptarët e Krenvet. Ai përmend edhe Ismail Qemalin, udhëheqës i ardhshëm i Pavarësisë, duke treguar lidhjet dhe bashkëpunimin mes patriotëve shqiptarë. Në letrën tjetër nga Nica, 1912, Gurakuqi adreson Z. V. Dodani, duke përshkruar gjendjen e politikës shqiptare dhe përparimin e idesë kombëtare në arenën ndërkombëtare. Ai përmend marrëdhëniet me Francën dhe Anglinë, si dhe rëndësinë e veprimeve të Ismail Qemalit në Stamboll. Idetë kryesore që shfaqen këtu, janë bashkimi i shqiptarëve për të drejta kombëtare. Gurakuqi thekson se shqiptarët brenda dhe jashtë vendit duhet të jenë të bashkuar në kërkimin e të drejtave të tyre, siç janë njohja zyrtare e kombësisë shqiptare nga Perandoria Osmane dhe Europa; liria për popullin dhe zhvillimi i arsimit në gjuhën shqipe dhe përparimi i lëvizjes kombëtare. Ai shpjegon se puna për autonominë po ecën gradualisht dhe shpresëplotë, edhe pse nuk është përfunduar. Ky optimizëm tregon një strategji të kujdesshme diplomatike dhe besim te shenjat pozitive. Ai pprsiat edhe për rolin e fuqive të mëdha europiane. Gurakuqi evidenton mbështetjen e kufizuar, por të rëndësishme, të Francës dhe Anglisë për çështjen shqiptare. Franca kërkon stabilitet në Turqi para se të japë ndihmë financiare. Anglia është e gatshme të ndërhyjë në rast se trazimet zgjasin, duke rishikuar marrëveshjet për autonominë (p.sh., traktatin e Revelit).  Gurakuqi thekson nevojën që Ismail Beu të jetë prezent në Stamboll për të përfaqësuar interesat shqiptare, duke mos humbur lidhjen me deputetët shqiptarë dhe me fuqitë europiane. Ai bën thirrje për mbështetje dhe këshilla. Inkurajon Dodanin të vazhdojë të japë këshilla të vlefshme, duke theksuar rëndësinë e bashkëpunimit të gjithë patriotëve për suksesin e çështjes kombëtare.

Historikisht, këto letra dokumentojnë përpjekjet diplomatike dhe politike të shqiptarëve para shpalljes së Pavarësisë. Politikisht, tregojnë se patriotët shqiptarë ishin të ndërgjegjshëm për rolin e fuqive europiane dhe se përdornin një qasje strategjike: bashkim kombëtar dhe diplomaci. Personaliteti i Gurakuqit shfaqet i kujdesshëm, optimist, i angazhuar dhe realist: ai nuk e ekzagjeron gjendjen, por gjithmonë shpreh shpresë dhe bashkëpunim.

Letra janë të shkruara në gjuhë të thjeshtë, të sinqertë dhe personale, duke përdorur formën e epistolarit për të krijuar lidhje miqësore dhe të besueshme.

Përdorimi i shprehjeve: "më vjen tepër keq që nuk të pashë" dhe "të lutem të pëlqeni ngjatjetimet e mia më të nxeta" tregon afeksion dhe respekt për marrësin e letrës. Ekspozimi i përparimit politik dhe i marrëdhënieve ndërkombëtare bëhet në formë informative dhe bindëse, duke bashkuar element personal dhe politik.

Epistolari i Gurakuqit tregon përkushtimin dhe vizionin e krerëve shqiptarë të fillimit të shekullit XX. Ai kombinon përpjekjet personale, bashkëpunimin mes patriotëve dhe strategjinë diplomatike për të siguruar njohjen e të drejtave kombëtare. Letrat janë dokument historik i çmuar për studimin e lëvizjes kombëtare dhe diplomacisë shqiptare para shpalljes së Pavarësisë. Nga epistolari i Luigj Gurakuqit dallohet qartë vizioni dhe idealizmi i tij për Shqipërinë dhe çështjen kombëtare.

Gurakuqi kishte një vizion të qartë për një Shqipëri të lirë, të njohur ndërkombëtarisht dhe të zhvilluar në kulturë dhe arsim. Ai mendonte për një bashkim të shqiptarëve, brenda dhe jashtë vendit, si kusht për realizimin e të drejtave kombëtare. Vizioni i tij nuk ishte thjesht politik; përfshinte edhe përparimin shoqëror dhe arsimor: shkolla dhe qytetërimi në gjuhën shqipe ishin pjesë e një kombi të vetëdijshëm dhe të fortë. Ai mendonte strategjikisht, duke kuptuar rëndësinë e mbështetjes ndërkombëtare, por gjithmonë duke kërkuar autonomi dhe liri vendore për popullin shqiptar.

Luigj Gurakuqi ishte optimist për arritjet e kombit, duke besuar se bashkimi i shqiptarëve dhe veprimet e përbashkëta do të sillnin rezultate. Ai tregonte besim tek njerëzit dhe deputetët shqiptarë, edhe kur disa ishin “më fanatikë” ose “më të mprapsur”, duke reflektuar një ideal të bashkëpunimit dhe solidaritetit. Idealizmi i tij shihet edhe te përkushtimi personal: udhëtimet, komunikimi me shokët dhe kujdesi për ta mbajtur moralin e lartë , dëshmojnë përkushtimin për kauzën kombëtare mbi interesat personale. Ai besonte te diplomacia dhe arsyetimi i bazuar, duke e idealizuar kombin si aktor që mund të arrijë lirinë dhe respektin ndërkombëtar përmes punës së mirë dhe bashkëpunimit.

Vizioni i Gurakuqit ndërthur realizmin politik dhe idealizmin patriotik: ai e kuptonte kompleksitetin e situatës ndërkombëtare, por gjithmonë synonte një Shqipëri të lirë, të edukuar dhe të bashkuar. Letrat janë dëshmi e një ideali që nuk braktiset, edhe kur rruga është e vështirë.

Letrat drejtuar Refik Beut e Mazhar Beut dëshmojnë qartë vlerësimin e bashkëpunimit ndërshqiptar, sidomos pas ngjarjeve të Kosovës dhe ndikimit të Xhemetit. Gurakuqi (përmes Ismail Kemalit) tregon strategji dhe durim: punë sistematike, qëndrimin e fortë dhe mosveprimin impulsiv për të arritur rezultatet e duhura. Bashkimi i krahinave shqiptare dhe sigurimi i të drejtave të tyre shfaqen si pjesë e vizionit të tij: “t’i jipen të katrë Vilajetevet ata 12 nyjat”, një simbol i drejtësisë dhe barazisë për popullin shqiptar.

Idealizmi i veprimit të tij ka mbështet te parimi: pa dhunë dhe kërkimi i drejtësisë. Gurakuqi dhe Ismail Kemali synonin të shmangnin gjakun dhe trazirat për të mos shkatërruar kauzën kombëtare. Ideali i tyre ishte që punët për Shqipërinë të ecin me rend dhe pa shkatërrim, duke treguar një qasje të moralshme dhe të përparuar në kontekstin politik të kohës.  Një theks i veçantë është tek ruajtja e nderit të Shqipërisë dhe besnikëria ndaj kauzës, duke mos lejuar veprime që mund ta komprometonin çështjen kombëtare.

Letrat përshkohen nga racionalizmi dhe përparësitë praktike. Letra drejtuar Mihal Gramenos thekson realizmin politik dhe intelektual të Gurakuqit: ai kërkon të shikohet situata me sy kritik, jo të ushqejmë shpresa të rreme. Krahas idealizmit, ai mbështetet te Kanunet, rregulloret dhe njohja e traditave lokale,, duke e lidhur këtë me ndërtimin e shtetit dhe organizimin e shoqërisë. Ideali i tij nuk është abstrakt; ai kërkon masa të qarta dhe të drejta për t'i arritur qëllimet, sikurse mjeku që diagnostikon sëmundjen përpara se të përdorë barnat e duhura.

Mesazhi i përgjithshëm qëndron në ndërthurjen që Gurakuqi e bën me idealizmin patriotik dhe me vizionin praktik: Shqipëria duhet të jetë e bashkuar, e organizuar dhe e respektuar, por realizimi i kësaj kërkon punë të kujdesshme, bashkëpunim dhe respekt për ligjin dhe zakonet. Ai beson te arsimimi, organizimi dhe mbajtja e moralit të lartë si elemente kryesore për ta realizuar lirinë dhe shtetin e qëndrueshëm. Në terma më të thjeshtë, këto letra tregojnë një idealist të mençur: një patriot që ëndërron një Shqipëri të lirë dhe të bashkuar, por që nuk gënjen veten dhe popullin me utopi; ai e kombinon vullnetin e zjarrtë patriotik me strategjinë të kujdesshme dhe pragmatike.

Dihet se eistolari si zhanër letrar është një formë e veçantë e shkrimit, që ka karakteristika të qarta dhe përdorim të gjatë në letërsinë dhe kulturën kombëtare. Epistolari është një zhanër i bazuar mbi letrat (epistola) të shkruara nga një person për një tjetër, në të cilat shprehen mendime, ndjenja, ide politike, filozofike, morale apo estetike. Nuk është thjesht një komunikim privat; shpesh është dokument historik, letrar dhe ideor. Tek Gurakuqi, letrat janë  një komunikim personal me miq ose bashkëpunëtorë, por ato pasqyrojnë edhe zhvillimet politike dhe shoqërore të kohës,, paarqesin vizionin për Shqipërinë dhe strategjinë kombëtare.

Karakteristikat kryesore të epistolarit janë forma dialoguese, subjektiviteti, dokumentariteti dhe historik, vizioni dhe ideali dhe stili i gërshetuar. E, pra, – letra ka një marrëdhënie të drejtpërdrejtë me marrësin: përdor tituj. respektues, përshëndetje, lutje dhe shprehje ndjenja të thella. letërshkruesi Luigj Gurkuqi shpreh mendime personale, ndjenja dhe bindje, ku epistolari shpesh është më intim se eseja apo artikulli.  Letrat përmbajnë informacione konkrete mbi ngjarje, politika dhe jetën e përditshme. Në rastin e Gurakuqit, ato tregojnë përpjekjet për pavarësinë dhe bashkimin e Shqipërisë. Ky epistolar shërben edhe për shprehje të vizionit kombëtar, idealizmit politik, arsimimit dhe moralit.  Letrat bashkojnë gjuhën e përditshme me shprehje letrare, filozofike dhe politike, duke i dhënë autorit një liri të veçantë shprehjeje.

Letrat kanë funksion personal, si komunikim mes individësh, siç janë letrat e Gurakuqit me miqtë e tij. Kanë funksion ideor-politik, si mjet për shpjegimin e vizionit kombëtar, motivimin e bashkëpunëtorëve dhe strategjisë së veprimit. Kanë funksion historik-dokumentar, meqë ruan dëshmi për gjendjen politike dhe shoqërore të kohës. Ndëlrkaq, kanë edhe funksion letrar, ku, përmes stilit, metaforave dhe shprehjeve të ndjenja, letra bëhet vepër e bukur letrare, jo vetëm një dokument i rëndomtë.

Epistolari tek Gurakuqi bashkon idealizmin patriotik me realizmin politik, shfaq vizionin për Shqipërinë e lirë, të bashkuar dhe të edukuar, shërben si udhërrëfyes dhe komunikim mes veprimtarëve të lëvizjes kombëtare, dokumenton bashkëpunimin, strategjitë dhe problemet e kohës, duke e bërë epistolarin një burim të vyer historik dhe pedagogjik. Me një fjalë, epistolari është zhanri i letrave që gërsheton intimitetin, mendimin kritik, vizionin politik dhe bukurinë e shprehjes, duke ofruar një pasqyrë të veçantë për autorin dhe kohën e tij.

4. Vizioni i Luigj Gurakuqit për qeverinë, opozitën dhe shtypin

Shkrimet publicistike të Luigj Gurakuqit përbëjnë një nga kontributet më të rëndësishme në formimin e mendimit kombëtar shqiptar në fillim-shekullin XX. Ato janë shkrime me një gjuhë të thjeshtë, por të fuqishme, të cilat synojnë edukimin dhe mobilizimin e popullit shqiptar për realizimin e qëllimit të pavarësisë dhe forcimin e unitetit kombëtar. Përmes këtyre shkrimeve, Gurakuqi kërkonte të ngrinte ndërgjegjësimin e shqiptarëve për rëndësinë e bashkimit dhe organizimit të përbashkët për të përballuar sfidat politike dhe sociale të kohës. Ai theksonte se vetëm përmes arsimimit, zhvillimit të institucioneve kombëtare dhe ruajtjes së identitetit kulturor, shqiptarët mund të arrinin të kishin një shtet të pavarur dhe të qëndrueshëm.

Një varg shkrimesh i kushtohen raporteve të opozitës shqiptare me qeverinë, të shkruara gjatë viteve '20 të shekullit të kaluar.  Kështu te shkrimi "QEVERIJA E OPOZITA"  (Tiranë 22 Maj 1923. Botuar  te Ora e Maleve vj. I 1923, Nr. 7 fq. 1), reflekton tensionet midis qeverisë dhe opozitës, si dhe ndikimin e mediave të kontrolluara nga partitë. Gurakuqi nuk e shikon këtë vetëm si problem politik, por edhe si çështje morale dhe qytetare. . Gurakuqi nuk e shikon këtë vetëm si problem politik, por edhe si çështje morale dhe qytetare. Ai kritikon qeverinë për përdorimin e gazetarëve të saj për të sulmuar opozitën me “kritika të kota dhe paditje të pa themel”.  Evidenton një strategji propagandistike: fajësimi i opozitës për çdo pengesë në parlament dhe përpjekja për të bindur popullin se opozita është armike e vendit. Autori thekson: “Qëllimi i gazetavet të partis qeveritare asht fare në shesh; me kritikat e paditjet e veta, partija qeveritare jo vetëm kërkon të lajë veten tue i hedhun fajin opozitës, po mundohet edhe të ngrejë popullin kundër saj…” Gurakuqi mbron opozitën duke treguar se ajo bashkëpunon me qeverinë në hartimin e ligjeve, është pjesë aktive e Parlamentit dhe nuk vepron për interes personal, por për mirëqenien e shtetit dhe popullit: “…pjesëtarët e saj nuk kanë ambicjon, e se pra nuk bajnë luftë karrigash, po parimesh e idesh.” Thekson se populli është viktimë e keqinformimit nga mediat qeveritare.  Ai kërkon t’i japë popullit një pamje të drejtë të funksionimit të parlamentit dhe të opozitës. Populli duhet të kuptojë se opozita nuk pengon shtetin, por mbron interesin e tij.  Shkrimi është një apel për drejtësi dhe ndershmëri në politikë dhe media. Gurakuqi përdor gjuhë të qartë, argumente konkrete dhe shembuj (p.sh., puna e opozitës në komisione dhe relatori i ligjeve) për të kundërshtuar akuza të padrejta. Ndër të tjera, thekson rëndësinë e balancës dhe kontrollit në demokraci: opozita ka rol kritik për t'i parandaluar abuzimet e qeverisë. Shkrimi i Gurakuqit mbron opozitën dhe një kritikon mediat qeveritare, që dëshmon për sfidat e demokracisë së hershme shqiptare. Ai thekson se politika nuk duhet të jetë luftë karrigesh, por punë për të mirën e popullit. Mesazhi i tij ka rëndësi edhe sot: media dhe opinioni publik duhet të jenë të informuar e objektivë dhe opozita duhet të vlerësohet për kontributin e saj në shtet dhe jo të sulmohet padrejtësisht.

Idetë kryesore që dalin nga pikëpamjet e Gurakuqit, janë: qeveria duhet të punojë me përgjegjësi dhe të mos përdorë propagandë për të maskuar mangësitë e veta: “Qëllimi i gazeta vet të partis qeveritare… partija qeveritare jo vetëm kërkon të lajë veten tue i hedhun fajin opozitës…”  Opozita nuk është armike e shtetit, por një element kritik dhe mbikëqyrës i veprimit të qeverisë, duke punuar për interesin e popullit.  Luigj Gurakuqi e sheh opozitën si një forcë që nuk kërkon pushtet për karrige, por që mbron parimet dhe idetë e qytetarisë. Opozita është bashkëpunuese dhe e përgjegjshme; puna e saj është përmirësimi i ligjeve dhe kontrolli i qeverisë. Shtypi duhet të jetë i  pavarur dhe objektiv, mbrojtës i interesit publik dhe i demokracisë: “Gazetarët e shumicës le të jenë pra ma burra të drejte kundrejt opozitës e të mos i hedhin faje që s’ka.” Një demokraci e shëndetshme funksionon vetëm kur qeveria, opozita dhe shtypi janë të ndershëm, të bashkëpunojnë dhe të respektojnë rolet e njëri-tjetrit, duke ruajtur interesin e popullit mbi çdo ambicie personale.

Në jetën politike hasim dy lloje të kundërshtimeve: që kërkon pushtetin për vetë karrigen dhe tjetri që synon të mbrojë parimet dhe idetë. Teksti i Luigj Gurakuqit mbi marrëdhëniet midis qeverisë dhe opozitës na ndihmon t’i dallojmë qartë këto dy dukuri. Gurakuqi e kritikon qeverinë që përdor mediat e saj për ta sulmuar opozitën dhe për ta manipuluar opinionin publik. Kjo, sipas tij, është një formë e luftës së pushtetit dhe karriges. Qeveria kërkon ta shfrytëzojë pozicionin dhe fuqinë që ta mbajë kontrollin mbi vendimmarrjen dhe që t’ia hedhë fajin opozitës për çdo pengesë që has në veprimtarinë e saj. Ky tipar i politikës është i zakonshëm, por i dëmshëm për demokracinë: ai bën që qytetarët ta humbin besimin tek institucionet dhe ta  shohin politikën si lojë të interesave personale. Në të kundërt, Gurakuqi e shpjegon rolin e opozitës si forcë që punon për parime dhe ide, jo për karrige. Deputetët e pakicës nuk kërkojnë pushtet për vete; ata kontrollojnë veprimet e qeverisë, kontribuojnë në hartimin e ligjeve dhe ndërmarrin veprime për të mirën e shtetit. Qëllimi i tyre është ta përmirësojnë sistemin dhe të mbrojnë interesin publik, edhe nëse kjo nënkupton që do të ketë kundërshtime apo tensione me shumicën qeverisëse. Kështu, ky aspekt i dallon qartë dy llojet e luftës: ajo e karrigeve dhe pushtetit karakterizohet nga ambicia personale, manipulimi dhe përpjekja për dominim. Ndërsa lufta e parimeve dhe ideve ka qëllim mbrojtjen e drejtësisë, transparencës dhe interesit të qytetarëve. Gurakuqi thekson se një opozitë e ndershme, që ndjek parimet, nuk është armike e qeverisë; ajo bashkëpunon për të përmirësuar projektligjet, ndërkohë që ruan rolin kritik dhe mbikëqyrës.

Janë edhe tri shkrime tjera me titull të ngjashëm: "shkrimi "QEVERIJA E OPOZITA". Kështu, një shkrim tjetër, (Për Z. Drejtorin e „Shtypit”) Në numrin 32 më 3 të këtij mueji, Botue te Ora e Maleve vj. I. 1923 Nr. 9, fq. 3, Shkodër, e Dielë, 10 qershuer;  është në vijim të kritikës së tij ndaj qeverisë dhe mediave të saj. Edhe në këtë artikull, Gurakuqi i përgjigjet sulmeve të gazetës “Shtypi”, që përpiqet  t’i mbrojë të drejtat e qeverisë dhe ta minimizojë rolin kritik të opozitës. Ai vë në pah një model të njohur të gazetarisë së kohës: gazetat qeveritare përpiqen ta fshehin të vërtetën dhe ta manipulojnë opinionin publik duke përdorur argumente të dobëta ose selektive. Gurakuqi tregon se qeveria dhe mediat e saj kontrollojnë informacionin: procesverbalet e Parlamentit nuk botohen të plota, por vetëm pjesërisht dhe vonë, për të minimizuar ndikimin e opozitës dhe për ta krijuar një imazh të rremë të saj. Ai kritikon gjithashtu argumentin sipas të cilit opozita nuk ka nevojë të bëjë pyetje apo interpelanca, duke treguar se kjo nuk është e vërtetë sepse ministritë shpesh nuk marrin parasysh ankimet dhe nuk sanksionojnë shpërdorimet e funksionarëve. Më në fund, Gurakuqi refuzon të ndikohet nga insinuatat personale dhe spekulimet mbi lidhjet e deputetëve të opozitës me individë të caktuar. Ai nënvizon se opozita nuk ka pasur asnjëherë qëllim ta  ndjekë pushtetin me dhunë dhe për këtë aspekt sulmet e gazetës janë të padrejta. Në thelb, teksti fuqizon idenë se opozita ka rol mbikëqyrës dhe konstruktiv dhe nuk duhet paragjykuar nga propaganda qeveritare; se gazetat qeveritare shpesh përpiqen t'i fshehin ose deformojnë të dhënat, duke përdorur argumente të dobëta për t'i mbrojtur veprimet e qeverisë; se roli i deputetit është mbrojtja e interesit publik, duke ngritur pyetje dhe interpelanca, kur ka shkelje, edhe kur qeveria pretendon se vepron saktë. Ky shkrim forcon idenë e përparshme të Gurakuqit:  politika duhet të udhëhiqet nga parimet dhe interesi i qytetarëve, jo nga propagandimi dhe lufta për karrige. Ai është një kritik i qartë kundër manipulimit mediatik dhe e përpjekjeve për të minuar opozitën, duke treguar se demokracia nuk funksionon pa transparencë dhe pa llogaridhënie.

Shkrimi i tretë i ngjashëm QEVERIJA E OPOZITA (Për Z. Drejtorin e Shtypit e Z. Dr. Terenc Toçin, Tiranë, 20 VI. 1923. Botuar  te Ora e Maleve vj. I. 1923 Nr. 11 (fq. 4). Shkodër, e Djelë, 24 Qershuer), është një vazhdim i polemikës së tij me drejtuesit e gazetës Shtypi dhe Z. Dr. Terenc Toçi, duke mbrojtur rolin e opozitës dhe të transparencës në politikë. Ky tekst tregon qartë disa aspekte të idealizmit dhe vizioneve të Gurakuqit.  Gurakuqi vazhdon të theksojë se opozita nuk ka për qëllim vetëm të kundërshtojë qeverinë, por të mbrojë interesin publik dhe të vërtetën. Ai kundërshton manipulimet e shtypit dhe justifikimet artificiale që qeveria përdor për të fshehur mungesën e transparencës. Në këtë mënyrë, Gurakuqi idealizon politikën si një mjet për të mirën e vendit dhe jo për përfitime personale.  Shkrimi përmend mënyrën se si procesverbalet e Parlamentit publikohen selektivisht, si dhe mungesën e llogaridhënies së Zyrës së Shtypit. Gurakuqi evidenton kontradiktat midis deklaratave të Kryeministrit dhe praktikave të zyrës, duke treguar nevojën për përgjegjësi dhe ligjshmëri në administratë. Ai nxjerr në pah se kritikat e opozitës shpesh janë bllokuar nga “raison d’Etat” ose interesa të fshehta financiare. Ai nënvizon se miqësitë personale dhe bashkëpunimet e hershme nuk duhet të shfrytëzohen për t'i diskredituar deputetët e opozitës. E  sheh politikën si një hapësirë për t'i mbrojtur parimet dhe idetë, jo si një lojë për pushtet. Ky qëndrim është tipik i idealizmit të tij: politika është shërbim ndaj vendit dhe vlerave morale. Një nga mesazhet qendrore të shkrimit është gatishmëria e Gurakuqit për t’i dhënë shpjegime publikut dhe institucioneve, si në Parlament ashtu edhe në gjykata. E ka mendimin për transparencën si një parakusht të patjetërsueshëm të politikës së ndershme dhe të drejtë. Shkrimi i tretë i Gurakuqit përforcon vizionin e tij idealist: politika duhet të udhëhiqet nga parimet, kritika e opozitës duhet të respektohet, dhe transparenca dhe përgjegjësia janë shtyllat e një qeverisjeje të drejtë. Lufta për karrige dhe pushtet zëvendësohet nga lufta për parime, drejtësi dhe shërbim publik, që mbetet një model i vlefshëm për çdo kohë.

Ja edhe shkrimi i katërt "QEVERIJA E OPOZITA (Për Zotni Seid Kemalin)".  Edhe ky tekst është një artikull polemik nga Luigj Gurakuqi, botuar në vitin 1923, që i përgjigjet kritikave të Seid Kemalit dhe Dr. Terenc Toçit mbi veprimet e tij politike dhe qëndrimin e opozitës në Shqipëri pas krijimit të shtetit modern.  Gurakuqi i përgjigjet një kritike të Seid Kemalit të botuar në gazetën Politika, ku Kemali  e akuzon për një tezë të gabuar lidhur me shpresën e individëve në sigurimin e tyre. Gurakuqi sqaron se Kemali ka kuptuar gabim frazën e tij. Ai nuk fliste për opozitën, por për Parlamentin dhe funksionin e tij. Ai shpjegon dallimin mes opozitës parlamentare (aktiviteti brenda Parlamentit) dhe opozitës popullore (mbështetja e opinionit publik). Gurakuqi thekson se populli ka të drejtë të shqetësohet kur Parlamenti pushon, sepse aty merren vendimet që mbrojnë të drejtat e tij.

5. Shkrimet publicistike të Luigj Gurakuqit:

idealizmi dhe vizionet e tij politike nëpër kohë

Shkrimet publicistike të Luigj Gurakuqit paraqesin gjithashtu një rrezatim të thellë të luftës për lirinë dhe përpjekjeve për t’i dhënë fund periudhës së sundimit të huaj, veçanërisht gjatë periudhës osmane. Gurakuqi e përdorte publicistikën për të nxitur shqiptarët të kalonin përtej ndarjeve fetare dhe krahinore dhe të bashkoheshin për të arritur qëllimin e përbashkët: pavarësinë dhe integritetin territorial të Shqipërisë. Përmes thirrjeve të tij për solidaritet dhe veprim të organizuar, ai synonte të forconte frymën e patriotizmit dhe të inkurajonte çdo shqiptar që të angazhohej në lëvizjen kombëtare.

Kështu, shkrimi “Mvehtësia e Shqipënisë” i Luigj Gurakuqit është një nga shkrimet më të thella, më të dhimbshme dhe njëkohësisht më të ndritura të publicistikës shqiptare të fillimshekullit XX. Në këtë tekst, Gurakuqi rrëfen jo vetëm momentin historik të pavarësisë, por edhe dramën shpirtërore të një kombi që për shekuj kishte ëndërruar lirinë, por e shihte atë si një dhuratë të paarritshme. Teksti shndërrohet kështu në një himn për sakrificën, në një mësim për besën kombëtare dhe në një thirrje për unitet, në një kohë kur rreziqet e ndarjes ishin më të mëdha se vetë lindja e shtetit shqiptar. Ai nënvizon se Liria është ëndrra e dhimbshme e një kombi të robëruar, se rasti historik është çasti kur ëndrra bëhet realitet. Ai bën thirrje për unitet që është kushti i vetëm i mbijetesës.

Luigj Gurakuqi është një nga figurat më të shquara të rilindjes dhe politikës shqiptare të shekullit të XX, i njohur jo vetëm si patriot dhe intelektual, por edhe si një vizionar i qartë për funksionimin e politikës dhe demokracisë. Shkrimet e tij të vitit 1923, botuar në gazetën Ora e Maleve, reflektojnë thellësisht idealizmin dhe vizionet e tij politike, që përbëjnë një paradigmë për rolin e qeverisë, opozitës dhe shtypit.

Në shkrimet që analizuam, Gurakuqi e shpërfaq një vizion të qartë të opozitës si një institucion thelbësor për mbikëqyrjen e qeverisë dhe ruajtjen e interesit publik. Për të, roli i opozitës nuk është lufta për pushtet apo për karrige, por mbrojtja e parimeve dhe ideve, ndërsa kritikat dhe kundërshtimet duhet të jenë gjithmonë konstruktive. Ai shfaq një respekt të madh për deputetët e pakicës, të cilët punojnë për të mirën e vendit pa ndjekur ambicie personale. Ky është një aspekt i fortë i idealizmit të Gurakuqit: politika nuk është një lojë pushteti, por një shërbim ndaj popullit dhe parimeve morale.

Në anën tjetër, Gurakuqi kritikon ashpër qeverinë dhe shtypin e saj, të cilët shpesh përdorin propagandën për të diskredituar opozitën dhe për të manipuluar opinionin publik. Ai evidenton mënyrën se si procesverbalet e Parlamentit shpesh publikohen selektivisht, interpelancat injorohen dhe masat për parandalimin e shpërdorimeve shpesh nuk merren. Kjo kritikë reflekton një vizion demokratik dhe idealist: transparenca dhe përgjegjësia janë shtyllat e qeverisjes së drejtë.

Gurakuqi gjithashtu thekson dallimin thelbësor midis luftës për pushtet dhe luftës për ide. Ai e sheh politikën si një hapësirë ku duhet të vendosen parimet dhe idetë mbi bazën e interesit të përgjithshëm, dhe jo për përfitime personale. Në këtë aspekt, shkrimet e tij mbeten universalë dhe aktuale edhe sot: një opozitë e ndershme, një qeveri përgjegjëse dhe një shtyp i lirë janë kolona të demokracisë funksionale.

Nga këndvështrimi historik, idealizmi i Gurakuqit reflekton aspiratat e shqiptarëve të kohës për një shtet të drejtë dhe të organizuar, ku ligji, transparenca dhe përgjegjësia publike vendosin themelet e qytetërimit politik. Shkrimet e tij tregojnë se pavarësisht sfidave të momentit, vizioni i tij mbetet një udhërrëfyes për integritetin dhe ndershmërinë në politikë.

Gurakuqi nuk e idealizon politikën si një fushë pa konflikte, por thekson se konflikti i duhur është ai i ideve dhe parimeve, jo i ambicieve personale. Vizionet e tij nëpër kohë, të dokumentuara në shkrimet e gazetës, tregojnë se politika është një instrument për të mirën e popullit dhe roli i opozitës, qeverisë dhe shtypit duhet të jetë gjithmonë në shërbim të së vërtetës dhe drejtësisë.

Punimi  “Mbi kuptimin e karakteret e ekonomisë politike”, është një ligjëratën e gjatë, në të cilën ai shfaq qëllimin e tij që të edukohet shoqëria me parimet e ekonomisë politike. Ai sqaron nocione si nevojat e pakufishme, parimi i mjetit ma të vogël dhe rol i pasurive.

Artikull i Luigj Gurakuqit, “Përparim i Shqiptarëve”, është tekst i rëndësishëm për historinë e mendimit kombëtar shqiptar dhe për Rilindjen Kombëtare.  Gurakuqi shkruan në fillim të shekullit XX, në një periudhë kur Shqipëria ishte ende nën ndikimin e Perandorisë Osmane dhe pjesë të saj ishin të sunduara nga fqinjët e huaj. Ai e përshkruan gjendjen e vështirë të shqiptarëve në shekullin XIX, duke theksuar varfërinë, mungesën e arsimit, shtypjen nga pushtuesit dhe humbjen e vetëdijes kombëtare.

“Konstitucioni dhe të drejtat e shqyptarëve”, i botuar me pseudonimin Lek Gruda (Elbasan, 4/17 Mars 1910), është një koment politik dhe shoqëror mbi kontributin e shqiptarëve dhe situatën e tyre nën sundimin osman, duke nxjerrë në pah nevojën për bashkim kombëtar, njohje të gjuhës dhe të drejtave kombëtare.

I shkruar në periudhën e fundit të Perandorisë Osmane (rreth vitit 1912), te shkrimi “Kryengritja në Gegërië” autori na shfaqet edhe si kronikan i zhdpëvjelltë i ngjarjeve të kohës.  Shkrimi i përket periudhës së fundit të sundimit osman në Shqipëri, kur shqiptarët po organizonin kryengritje për lirinë dhe pavarësinë e atdheut. Gurakuqi i dokumenton ngjarjet në Gegëri, duke treguar pasojat e luftës mbi popullsinë dhe guximin e kryengritësve. I përshkruan rrethanat e vështira që solli shtypja osmane: “Edhe një herë trazime e turbullime, përsëri gjëmime topash e fërshëllima plumbash, prapë sot kryengritja plasi rrebtësisht n’Atdhe tonë…” Ky citim tregon  intensitetin e konflikteve dhe përpjekjen e shqiptarëve për të mbrojtur vendin dhe identitetin e tyre. I nderon me një homazh trimërinë dhe vetëdijen kombëtare të shqiptarëve të veriut. Ai denoncon padrejtësinë dhe shtypjen e qeverisë osmane dhe përpiqet të shpjegojë arsyet e kryengritjes. Ndër të tjera, thekson se lufta nuk bëhet për interesa personale, por për lirinë, gjuhën dhe identitetin kombëtar. Shkrimi promovon vlerat morale dhe atdhetare, si dhe bashkimin kombëtar dhe vetëdijen për të drejtat kombëtare. Përmes gjuhës së fuqishme dhe emocionalisht të ngarkuar, Gurakuqi inkurajon trimërinë dhe vetëflijimin për atdheun. Ai kritikon ata që tradhtojnë kombin dhe përhapin gënjeshtra qeveritare, duke treguar rëndësinë e besimit në vlerat kombëtare. I shkruar me gjuha e fuqishme dhe emocionuese, shkri mi përshkohet me metaforat e gjakut, të atdhedashurisë së zjarrtë dhe të trimërisë që të krijojë ndjenja patriotike. me anë të rrëfimit dokumentar, ai përshkruan ngjarje historike konkrete dhe personazhe të njohur si Isa Boletini, Hasan Prishtina, Nexhip Bej Draga. Kure me anë të polemikës ndaj propagandës antishqiptare, ai kundërshton lajmet e qeverisë osmane dhe denoncon manipulimin e informacionit. Shkrimi është dokument i parë mbi ngjarjet e kryengritjes së vitit 1912, duke i dhënë zë popullit dhe luftëtarëve. Së këndejmi, ka edhe vlera politike dhe historike. Bën thirrje për mobilizim të shqiptarëve të Toskërisë që të mbështesin vëllezërit e tyre të veriut dhe të bashkohen për çlirimin kombëtar. Përmes këtij shkrimi, Gurakuqi synon ta ruajë historinë dhe kujtesën kombëtare, duke e ndërlidhur sakrificën e popullit me idenë e shtetit të pavarur.  Guximi dhe vetëflijimi për liri janë vlera që përçohen tek të gjithë shqiptarët, pavarësisht regjionit a religjionit. Denoncimi i padrejtësive dhe gënjeshtrave, na dëfton se liria kërkon jo vetëm armë, por edhe ndershmëri dhe vetëdije.

Shkrimi i Gurakuqit alias i Lek Grudës, është një gërshetim i literaturës patriotike me kronikën historike, ku emocioni, dokumenti dhe thirrja për liri shkojnë dorë për dore. Ai ka vlerë të jashtëzakonshme si burim historik, moral dhe nacional.

I njohur në publcistikln shqiptare ëshë edhe teksti "Ja halldupë, ja shqipëtarë! Shqipëtarë me zemër, me mendie, me vepra!" Nice (Rue de France, 98) më 31/18 të Majit 1912. LUIGJ GURAKUQI Botuae në Lajmëtari-n (Liri e Shqipërisë) Vj. II 1912 Nr. 44 fq. 2—3.). Është shkruar në kohën kur Shqipëria ishte ende nën kontrollin osman dhe po përballeshin me konflikte politike dhe ushtarake. Është një letër e hapur patriotike e Luigj Gurakuqit, shkruar më 31 maj 1912, drejtuar Abdyl Bej Ypi, kryetar i Klubit Qëndror të Stambollit, dhe më gjerësisht të gjithë shqiptarëve që punonin për çështjen kombëtare. Abdyl Bej Ypi është kritikuar sepse, sipas Gurakuqit, ai duke u bërë pjesë e administratës osmane, kishte marrë vendime që pengonin autonominë dhe interesat kombëtare shqiptare. Letra ka një ton kritik, por edhe apelues, duke denoncuar sjelljet e gabuara të udhëheqësve dhe atyre shqiptarëve që lejuan mashtrimet dhe manipulimet nga autoritetet osmane.  Gurakuqi i drejtohet Abdyl Bej Ypit duke i kritikuar veprimet që kanë penguar punën për çështjen kombëtare shqiptare. Duke iu bërë thirrje shqiptarëve që të jenë të vëmendshëm ndaj manipulimeve dhe mashtrimeve të pushtetit osman, autori e vë theksin tek nevoja për bashkim dhe për veprime të drejta kombëtare: "Sot është dita të ndahen dhentë nga dhitë; sot është koha të dëfteheni sheshit ja Halldupë ja Shqipëtarë me zemër, me mendie, me vepra!"

Duke shqiptuar kritikën ndaj udhëheqësve dhe pushtetit, Abdyl Bej Ypi dhe disa shqiptarë të tjerë janë përshkruar si “vegla të verbëra” të qeverisë osmane, që e mashtrojnë de shtypin popullin. I kujton premtimet e pambajtura për shkolla shqipe, për edukim kombëtar dhe për të drejta politike. Evidentohet veçanërisht dallimi midis premtimeve të qeverisë dhe realitetit të dhunës, burgimeve dhe shkatërrimit të shkollave.  Gurakuqi thekson rolin e Shkollës Normale të Elbasanit dhe Shkollës së Korçës si institucione kyçe për edukimin e shqiptarëve dhe ruajtjen e identitetit kombëtar. I kritikon ata që penguan funksionimin e këtyre shkollave, duke u bërë pjesë e planeve të Turqisë së re për shtypje e dhunë. Së këndejmi, autori kalon te një thirrje për vetëdije dhe veprim: apelon që shqiptarët të bashkohen dhe të qëndrojnë të drejtë: të mos lejojnë mashtrimet e pushtetit, të dallojnë miqtë nga armiqtë dhe të punojnë për çlirimin dhe emancipimin e Shqipërisë. Nga ana tjetër, shpreh edhe një qasje pragmatike: bashkëpunim me Turqinë, por vetëm për aq sa është e drejtë dhe e ndershme, dhe, në të kundërt, të jenë të gatshëm të veprojnë si shqiptarë të lirë.

Letra ka një stil polemik, kritik dhe mobilizues, me shprehje të forta dhe figura të gjalla: “topat e zjarri i Zhavidit e i Turgutit i tundën e i sgjuan shqipëtarët”. Shpreh zemërim dhe shqetësim për të ardhmen e vendit dhe për mashtrimet e udhëheqësve. Letra është një apel patriotik për unitet, vigjilencë dhe veprim të drejtë për çështjen shqiptare para shpalljes së pavarësisë në 1912. Kjo letër ngërthen mesazhin kryesor për bashkim kombëtar mbi ambiciet individuale. Përcjell një kritikë ndaj udhëheqësve që bashkëpunojnë me pushtuesin, shpreh përkujdesjen për shkollat dhe arsimin, tregon se tradhtia është e dënueshme dhe rrezikon kombin, vlerëson ndershmërinë dhe patriotizmin si vlera që ruajnë identitetin shqiptar, e frymëzon lexuesin të veprojë me guxim dhe moral të lartë, duke u identifikuar me figurën e Shqiptarit. Në mënyrë të thjeshtë, Halldupi është personifikim i bashkëpunëtorit ose shërbyesit të pushtuesit osman.  Ky është një shkrim klasik i Gurakuqit në literaturën patriotike: përdor figurat për t’i edukuar dhe për t’i mobilizuar lexuesin.

Te punimi me vlerë “Bazat e bashkëpunimit ndërmj.et shqiptarëvet muhamedanë e të kërshtenë”, Gurakuqi argumenton se ndarja fetare nuk duhet të pengojë bashkëpunimin për çështjet kombëtare. Ai e bën këtë duke theksuar se propagandat kundër bashkimit shpesh mbështeteshin në paragjykime: “Shqiptarët nuk mund të lirohen… mbasi nuk kanë ndjesi kombtare, tue qenë se janë të ndamun në tri besime të ndryshme.” Fakti që shqiptarët i përkasin besimeve të ndryshme nuk është pengesë për formimin e një shteti të qëndrueshëm; identiteti kombëtar dhe lidhja e gjuhës janë më të rëndësishme se feja.

Gurakuqi jep shembuj historikë që tregojnë se myslimanët dhe të krishterët shqiptarë luftuan së bashku për liri: “Vijuen, pra, s’bashkut, si vllazën që ishin, e me zell, ditë për ditë ma të nxehtë, e me guxim, herë për herë ma të madh, veprimin e luftën për gjuhë, për kombsi, për liri…”

Uniteti i shqiptarëve mbi interesin kombëtar ka qenë i fortë dhe ka tejkaluar ndasitë fetare, duke e bërë lirinë të realizueshme. Gurakuqi përdor krahasimin me Irlandën, ku ndarja fetare pengon bashkimin kombëtar: “Banorët e Ulster-it nuk duen të ndahen nga Inglitera dhe të lidhen me shumicën e vllazënvet të vet katholikë… vetëm nga shkaku pse janë protestant.” Në Shqipëri, ndryshe nga Irlanda, ndryshimi fetar nuk ka shkaktuar pengesa kaq të mëdha, duke treguar një shembull pozitiv të tolerancës dhe bashkëpunimit.

Gurakuqi nënvizon se përzierja e shtetit në çështjet fetare është e rrezikshme: “Trazimi i Shtetit në çashtjet fetare… do të prishet me nji herë ekvilibri ndërmjet tyne, do të shkaktohen hidhënime e pakënaqësi…” Shteti duhet të qëndrojë neutral dhe të garantojë lirinë e besimeve për të ruajtur paqen dhe stabilitetin e shoqërisë.

Për bashkëpunimin ndërmjet besimeve, Gurakuqi përmend katër baza kryesore:

Njësia e Atdheut, Bashkimi i kombësisë, Lidhja e gjakut, Lidhja e gjuhës. Këto katër elemente janë themeli që tejkalon çdo ndarje fetare. Feja nuk është pengesë, për aq kohë sa këto lidhje qëndrojnë të forta.  Parimet për marrëdhëniet fetare, ai propozon rregulla të qarta: besime të lira në një shtet të lirë, mosndërhyrje e shtetit në çështjet fetare, nderim reciprok për besimet e njëri-tjetrit.

6. Në dalje

Publicistika e Luigj Gurakuqit mbetet trashëgimi e fuqishme e përkushtimit të tij ndaj ndërgjegjësimit kombëtar.  Ato janë shërbejnë si kushtrim për unitet, për forcimin e identitetit kombëtar, dhe për luftimin e çdo forme të tradhtisë ndaj atdheut. Nëpërmjet shkrimeve të tij, ai ofron një vizion të qartë dhe të fortë për të ardhmen e Shqipërisë si shtet të pavarur dhe të bashkuar, duke i mbështetur bashkatdhetarët e tij në përpjekjen e tyre për arsim, liri dhe prosperitet. Shkrimet publicistike të Luigj Gurakuqit përfaqësojnë një nga kontributet më të rëndësishme në formimin e mendimit kombëtar shqiptar të fillim-shekullit XX. Ato janë shkrime që përmes një gjuhe të thjeshtë, por të fuqishme, synojnë ta edukojnë dhe mobilizojnë popullin shqiptar për arritjen e qëllimit të pavarësisë dhe forcimin e unitetit kombëtar.

(mars, nëntor 2025)