Sabile Basha: Lëvizja ilegale patriotike shqiptare në Kosovë, 1945–1990 (20)

JATAKËT DHE BUNKERËT E LIRISË

KUSH ISHTE ATDHETARI I MADH I KAÇANIKUT- AVDYL DURA (1893-VRITET 1949) (20)

Nga Prof. Dr. Sabile Keçmezi-Basha

Patrioti Avdyl Dura, së bashku me shokët e tij të idealit, nuk është një emër i panjohur për opinionin e gjerë shqiptar. Figura e tij qëndron e pranishme në kujtesën kolektive si një nga ato shtylla të rralla të atdhedashurisë që nuk u lëkundën përballë furtunave të kohës. Avdyli, me emrin e plotë Avdyl Zejnullah Zenuni, i njohur në popull si Avdyl Dura, e mori mbiemrin nga vetë fshati ku kishte lindur — Duraj i Kaçanikut — një vend që e formësoi në shpirt e karakter dhe që mbeti identifikimi i tij i përhershëm.

I lindur më 1893, nga babai Zejnullah dhe nëna Hatixhe, Avdyli u rrit në një familje që i ushqeu vlerat themelore të nderit, sakrificës dhe dashurisë për vendlindjen. Në atë kohë kur kufijtë politikë ndryshonin me shpejtësinë e furtunave, kur fshatrat shqiptare përballeshin me trysni të mëdha ushtarake, politike e kulturore, rritja e Avdyl Durës në Duraj nuk ishte thjesht formim biologjik, por edhe shkollë e parë e rezistencës.

Ai u rrit në një botë ku fjala e dhënë vlente më shumë se çdo dokument, ku nderi trashëgohej si pasuri e shenjtë, dhe ku mbrojtja e vendit nuk ishte detyrë që diskutohej, por përgjegjësi që përqafohej me shpirt. Pikërisht në këtë kontekst, personaliteti i Avdyl Durës u formësua si i një njeriu të vendosur, burrëror dhe të gatshëm të mbante barrën e kohëve të vështira mbi supe.

Në historinë shqiptare, Avdyl Dura nuk mbetet vetëm si një emër, por si një simbol i brezit të atyre burrave të cilët, me guximin e tyre moral e atdhetar, u bënë korrigjues të padrejtësive dhe mbrojtës të forcave të lirisë. Ai mishëron një tipologji të rrallë të patriotit: të heshtur në lavdi, të pamposhtur në veprim dhe të pathyeshëm në ideal.

Në vitin 1926, falë autoritetit të tij moral, mençurisë dhe besimit të patundur që gëzonte në mesin e popullit, Avdyl Dura u emërua kryetar i komunës së Sllatinës së Lepencit. Ishte një detyrë e rëndë dhe e nderuar njëkohësisht, sepse kjo komunë përfshinte në kuadër të saj njëmbëdhjetë fshatra, duke përfaqësuar një hapësirë të gjerë gjeografike e njëherësh një përgjegjësi të madhe politike e shoqërore. Zgjedhja e tij nuk ishte rezultat i ndonjë imponimi administrativ, por fryt i respektit të popullit që e shihte Avdyl Durën si njeri të drejtë, të urtë dhe të aftë për të udhëhequr në kohë të turbullta.

Gjatë gjithë jetës, Avdyli e pati pranë një mik dhe shok të ngushtë, patriotin e shquar të kësaj ane, Ramë Bekën (Ramadan Bektesh Vogliçi), një figurë e rëndësishme e rezistencës, i lindur më 1892 në fshatin Gërlicë e Epërme të Kaçanikut. Ramë Beka ishte nga ata njerëz që rriten me idealet e forta të lirisë, të besës dhe të sakrificës, e që në periudha të vështira i kthehen popullit si mbështetje dhe frymëzim. Lidhja e tij me Avdyl Durën ishte më shumë se miqësi: ishte aleancë e dy burrave që ndanin të njëjtin vizion për atdheun dhe të njëjtën përkushtim ndaj mbrojtjes së tokës e të nderit shqiptar.

Në këtë rreth të burrave të idealit hyjnë edhe bashkëpunëtorë të tjerë të ngushtë, ndër ta Din Hoxha (Abedin Selman Krasniqi), i lindur po më 1892, në fshatin Kaçanik i Vjetër, nga babai Selmani dhe nëna Mehreme, e lindur Imishti nga Dubrava. Din Hoxha ishte një figurë e njohur për urtësinë, devotshmërinë dhe energjinë e tij të pandalshme në shërbim të çështjes kombëtare. Rritur në një familje që e ushqeu me traditat e besës dhe të qëndresës, ai u bë një nga hallkat kryesore të bashkëpunimit me Avdyl Durën dhe Ramë Bekën.

Këta tre burra, secili me historinë e tij të veçantë, u shndërruan në një trekëndësh të fuqishëm patriotizmi në Kaçanik. Ata nuk ishin vetëm drejtues lokalë apo figura autoritative. Ata ishin mbrojtës të popullit, organizatorë të rezistencës dhe bartës të ideve që synonin ruajtjen e identitetit dhe të lirisë në një kohë kur rreziqet politike vinin nga të gjitha anët. Marrëdhënia e tyre, e ndërtuar mbi besë, nder dhe përkushtim, mbetet një nga shembëlltyrat më të ndritshme të bashkëpunimit patriotik në historinë e kësaj treve.

Avdyl Dura, me të drejtë, mund të cilësohet si një nga luftëtarët më të paepur të kauzës kombëtare — një burrë që i kushtoi gjithë jetën idealit të bashkimit të Kosovës me Shqipërinë. Ai i përkiste atij brezi patriotësh që nuk e ndanë asnjëherë jetën personale nga misioni kombëtar, çdo hap, çdo vendim dhe çdo qëndrim i tij ishte i ngarkuar me përgjegjësi historike.

Gjatë hulumtimeve të shumta në dokumentacionin e lëvizjes ilegale shqiptare, emri i Avdyl Durës shfaqet pothuajse në çdo takim, mbledhje apo tubim të rëndësishëm ku përcaktoheshin drejtimet strategjike të rezistencës. Ai ishte i pranishëm aty ku hartoheshin vendimet kyçe, aty ku diskutohej për forma të reja të organizimit, dhe aty ku merreshin qëndrimet për vazhdimin e luftës kundër pushtuesve — qofshin ata të vjetër apo të rinj.

Figura e tij nuk ishte asnjëherë periferike, ajo ndriçonte qendrën e veprimit. Me punën, angazhimin dhe vendosmërinë e tij, Avdyl Dura kishte rënë në sy të të gjitha administratat e pushtuesve që ishin vendosur në Kosovë. Pushtetet e huaja e ndienin peshën e tij dhe e shihnin si rrezik të drejtpërdrejtë për projektet e tyre sunduese.

Përndjekja që e shoqëroi Avdyl Durën nuk ishte e njëhershme. Ajo filloi gjatë Luftës së Dytë Botërore, kur bullgarët ushtronin terror në këtë trevë, dhe vazhdoi menjëherë pas luftës, në vitet 1945 e më pas, kur Kosova ra sërish nën trysninë e pushtetit serb të Jugosllavisë së atëhershme. Në të gjitha periudhat ai ishte nën vëzhgim, nën kërcënim dhe shpeshherë nën ndjekje të drejtpërdrejtë, sepse për okupatorët ai përfaqësonte një pengesë të madhe — një zë të fortë që s’mund të nënshtrohej dhe një inspirim për të gjithë ata që besonin në lirinë kombëtare.

Në këtë mënyrë, Avdyl Dura mbetet një nga ata personalitete të rralla që nuk e ndërruan kurrë udhën e tyre — edhe kur ajo udhë ishte e rrezikut, e mundimit dhe e përndjekjes. Ai ishte shembull i asaj gjenerate që luftoi pa kursim dhe që ia la brezave të ardhshëm trashëgiminë e një ideali të pastër: lirinë dhe bashkimin shqiptar.

Në shtatorin e vitit 1944, në një kohë kur trojet shqiptare po përjetonin tronditje të mëdha politike e ushtarake, Avdyl Dura ndërmori një hap vendimtar dhe madhor për fatin e Kosovës. Me iniciativën e tij dhe me autoritetin moral që gëzonte ndër shqiptarët, u organizua një tubim i jashtëzakonshëm, i cili më vonë do të mbetej një moment kyç në historinë e rezistencës së kësaj ane. Në këtë mbledhje, e cila u zhvillua me pjesëmarrjen e shumë burrave të fshatrave përreth, u diskutua gjerësisht jo vetëm për ruajtjen e flamurit kombëtar — simbolit të dinjitetit dhe identitetit shqiptar — por edhe për mbrojtjen e trojeve etnike përballë rrezikut të pushtimeve dhe riformësimeve politike të kohës.

Ky tubim nuk ishte një takim i zakonshëm. Ai shënoi hapin e parë në organizimin e një lëvizjeje të strukturuar vullnetarësh, që shtrihej përtej kufijve të Kaçanikut dhe rrethinës së tij. Me përkushtimin e Avdyl Durës, organizimi u zgjerua drejt Anamoravës, duke përfshirë fshatrat përreth Kumanovës, ku u krijua një rrjet i gjerë vullnetarësh të gatshëm për të marrë armët në mbrojtje të vendit.

Misioni i tyre ishte i qartë: të kontribuonin në Luftën e Karadakut kundër forcave partizane të Brigadës së 16-të, të cilat, nën petkun e “nacionalçlirimtares”, vepronin në të vërtetë në funksion të instalimit të pushtetit të ri jugosllav dhe të neutralizimit të rezistencës shqiptare. Kjo lëvizje e vullnetarëve ishte gjithashtu një kundërpërgjigje ndaj përpjekjeve të forcave antikomuniste shqiptare për të krijuar një front mbrojtës ndaj çdo forme pushtimi që synonte thyerjen e vullnetit të popullit dhe nënshtrimin e tij politik.

Prandaj, iniciativa e Avdyl Durës nuk ishte vetëm një akt organizimi, ishte një akt i madh vizionar, një thirrje për unitet dhe një shfaqje e qartë e vendosmërisë së popullit për të mos u dorëzuar. Ky moment historik, i lindur nga zemra e një patrioti të paepur, mbetet një prej gurëve të rëndë themelorë të rezistencës së Karadakut dhe të përpjekjes për mbrojtjen e identitetit kombëtar shqiptar në vitet më të vështira të shekullit XX.

Pas përfundimit të luftës më 1945, dhe pas aneksimit të Kosovës nga Serbia me vendimet e Kuvendit të Prizrenit më 1945, situata për popullsinë shqiptare u rëndua edhe më tepër. Gjenocidi, represioni sistematik dhe fushatat e dhunshme që synonin nënshtrimin e shqiptarëve u intensifikuan në përmasa të paprecedenta. Ky ishte një prej kapitujve më të errët të historisë sonë, kur administrata e re jugosllave e trajtonte Kosovën si territor të pushtuar dhe popullin e saj si element të padëshiruar politikisht e etnikisht.

Në këtë periudhë të errët, aparati shtetëror i pushtetit u përqendrua sidomos kundër atyre familjeve që për dekada kishin qenë bartëse të rezistencës shqiptare. Familjet patriotike, të njohura për guximin, organizimin dhe refuzimin e nënshtrimit, u shndërruan në objektiva të drejtpërdrejtë të dhunës. Ato ishin shënjestra natyrore e një pushteti që e kuptonte se pikërisht aty gjendej zemra e rezistencës.

Në mesin e këtyre familjeve që u goditën më rëndë ishte edhe familja e njohur e Avdyl Durës, nga Durajt e Kaçanikut. Kjo familje, e stolisur me histori të gjatë patriotike, e formuar në traditën e besës dhe të mbrojtjes së trojeve shqiptare, ishte që në fillim në fokusin e pushtetit, sepse emri i tyre lidhej ngushtë me rezistencën e hapur dhe të pakompromis ndaj çdo okupatori — të vjetër apo të ri.

Familja Dura nuk ishte thjesht një familje fshatare, ajo ishte një institucion moral i Kaçanikut, një vatër e vendosmërisë kombëtare që kishte nxjerrë burra të cilët kishin udhëhequr e mbështetur lëvizjet kryesore të rezistencës. Dhe pikërisht për këtë arsye, pas vitit 1945, ajo u ballafaqua me goditjet më brutale të pushtetit jugosllav.

Persekutimi që pasoi nuk ishte as i rastësishëm, as spontan — ishte pjesë e një strategjie të ndërtuar për të thyer shpirtin e një populli duke goditur boshtet e tij morale. Por, pavarësisht dhunës, kërcënimeve dhe përndjekjeve, familja e Avdyl Durës mbeti simbol i qëndresës dhe i krenarisë shqiptare, një dëshmi e gjallë se idealet kombëtare mund të shtypen përkohësisht, por nuk mund të zhduken kurrë.

Në vitin 1945, Avdyl Dura vonë arrin ta kuptojë tërësisht lojën dhe mashtrimin e komunistëve. I shtyrë nga besimi i sinqertë se lufta kundër fashizmit ishte një domosdoshmëri historike dhe se pas fitores do të hapej rruga për çlirimin dhe vetëvendosjen e Kosovës, ai u nis në luftë nën ndikimin dhe premtimet e disa komunistëve shqiptarë. Këta të fundit i kishin dhënë garanci se, sapo të përfundonte lufta kundër pushtuesve të huaj, do të hapej udha për të realizuar idealin e kahmotshëm të shqiptarëve: lirinë dhe bashkimin kombëtar.

Avdyli, si shumë patriotë të tjerë të kohës, besoi se parullat e komunistëve për barazi e çlirim ishin të vërteta, se ato përfaqësonin një mundësi reale për t’i dhënë fund padrejtësive të së kaluarës. Mirëpo, shumë shpejt ai e kuptoi se pas premtimeve fshihej një politikë tjetër – një strategji e re sundimi, e cila nuk e kishte për qëllim lirinë e Kosovës, por nënshtrimin e saj në një formë të re pushteti.

Por atëherë ishte tepër vonë për t’u tërhequr. Rruga ishte mbyllur, zgjedhjet e vështira të vërtetësisë patriotike i ishin kthyer në kurth, dhe Avdyli e gjeti veten brenda strukturave të ushtrisë së re, pa mundësi kthimi. Brigada ku ai shërbente u urdhërua të nisej drejt Vojvodinës, një destinacion që e largonte përfundimisht nga mundësia për të mbrojtur trojet e veta dhe për të luftuar për idealin Kombëtar.

Në këtë udhëkryq historik, Avdyl Dura u përball me zhgënjimin e hidhur të atyre që e kishin shfrytëzuar besimin e tij. Megjithëse e kishte kuptuar tradhtinë, ai nuk kishte më rrugë kthimi. Dhe pikërisht kjo e shënjon edhe më fort figurën e tij: një patriot i pastër, që u fut në vorbullën e ngjarjeve të mëdha me besë të ndershme, por që u tradhtua nga politika e kohës, e cila nuk e njihte as nderin e as sakrificën.

Me kthimin e Avdyl Durës nga Vojvodina, një kthim i ngarkuar me zhgënjime dhe ndjenja tradhtie politike, fatkeqësisht e priste një goditje edhe më e rëndë. Në korrik të vitit 1945, ai arrestohet nga disa shqipfolës të vënë në shërbim të pushtetit të ri komunist, një fakt që dhembte më shumë sesa prangat vetë. Të arrestuarit e grupit të Avdyl Durës iu nënshtruan një fushate të egër presionesh, dhune fizike e psikologjike, tortura e hetime të pakufijshme, me qëllim që të thyheshin moralisht dhe të pranonin akuza që as nuk i kishin kryer e as nuk i mendonin.

Në këtë atmosferë terrori, kur nëpër korridoret e errëta të burgjeve përhapej fjala se grupi do të likuidohej, Avdyli dhe shokët e tij kuptuan se nuk kishin më kohë për të pritur drejtësi nga një pushtet që nuk njihte as ligj, as nder. Në fillim të nëntorit të vitit 1945, ata morën një vendim të dëshpëruar, por të domosdoshëm: arratisjen nga burgu i Ferizajt. Ishte një akt i guximshëm që vinte si përgjigje e vetme ndaj një realiteti ku jeta e tyre varej në një fije.

Pas okupimit të Kosovës dhe vendosjes së regjimit të ri komunist-jugosllav, Avdyl Durës dhe shokëve të tij nuk u kishte mbetur asnjë rrugë tjetër. Duhej të kërkonin forma të reja shpëtimi dhe vazhdimi të rezistencës: ose të arratiseshin në male — si shumë të tjerë që morën rrugën e guerilës — ose të kërkonin ndonjë kanal sekret për të kaluar kufirin drejt Greqisë ose Shqipërisë, ashtu siç kishin bërë dhjetëra patriotë të tjerë.

Qëllimi nuk ishte thjesht ikja për të shpëtuar kokën, ishte një strategji e menduar me kujdes. Nga jashtë kufirit, nga Shqipëria apo Greqia, ata synonin të krijonin një qendër të organizuar rezistence, të lidheshin me strukturat politike shqiptare dhe, në momentin e parë të volitshëm, të ktheheshin të organizuar në Kosovë për të vijuar luftën kundër pushtetit që po përpiqej të shfaroste identitetin dhe vullnetin kombëtar të shqiptarëve.

Në këtë rrugëtim dramatik, Avdyl Dura u shfaq jo vetëm si një individ që përpiqej të shpëtonte nga ndjekja, por si një strateg, një idealist dhe një vizionar që e shihte rezistencën jo si akt sporadik, por si projekt afatgjatë të lirisë kombëtare. Ai e kuptonte se rruga e lirisë nuk mbyllej me burg e tortura — përkundrazi, ajo hapej sërish dhe sërish nëpër shtigje të ngushta, nëpër male, nëpër kufij dhe nëpër zemrat e atyre që nuk dorëzohen.

Arratisja e Avdyl Durës nga burgu nuk ishte vetëm një akt guximi individual; ajo u shndërrua në një prej dështimeve më të rënda dhe më poshtëruese për aparatin famëkeq të UDB-së. Për një pushtet që mburrej me kapacitetin e tij për kontroll total, fakti që një njeri i vetëm kishte arritur t’u shpëtonte duarve ishte goditje e rëndë ndaj prestigjit të tyre. Prandaj, për një vit të tërë, UDB-ja zhvilloi një ndjekje të pamëshirshme, por të kotë. Avdyli, me përvojën e tij të gjatë në terren dhe me rrjetin e aleatëve të besës, mbeti i pakapshëm.

Në prill të vitit 1946, të paaftë ta kapnin atë dhe të shtyrë nga etja për hakmarrje, udbashët vendosën të godisnin aty ku mendonin se Avdyli ishte më i ndjeshëm- familjen. Më 6 maj 1946, ata arrestojnë 26 anëtarë të familjes së tij, duke përfshirë burra, gra, djem, vajza, të moshuar e të mitur. Arrestimi masiv ishte një akt barbar, një shkelje flagrante e çdo norme juridike e njerëzore, dhe një dëshmi e qartë se regjimi i ri ishte i gatshëm të shkatërronte familje të tëra për të thyer moralin e një njeriu.

Forcat e UDB-së e kushtëzuan dorëzimin e Avdylit me lirimin e familjarëve. Ishte një formë e paskrupullt shantazhi, një përpjekje për ta detyruar të dorëzohej në këmbim të jetës dhe lirisë së të afërmve të tij. Mirëpo, përtej mizorisë së këtij akti, qëndron një fakt që trondit: këta 25 anëtarë të familjes Dura u mbajtën në burg për 36 muaj rresht, pa asnjë gjykim, pa aktakuzë dhe pa asnjë dokument ligjor që justifikonte arrestimin e tyre.

Rasti i familjes së Avdyl Durës mbetet unik në historinë e burgjeve jugosllave. Asnjëherë më parë, një familje e tërë — me prejardhje, breza e gjini të ndryshme — nuk ishte futur në burg në mënyrë kolektive, pa gjyq, pa procedurë dhe pa kufi kohor. Ky akt përfaqëson një nga shembujt më të errët të terrorit shtetëror, të politikës së ndëshkimit kolektiv dhe të dhunës strukturore që ushtronin ndaj çdo familjeje shqiptare me histori rezistence.

Kjo ngjarje nuk është thjesht një fakt historik; është një plagë e gjallë e një kohe kur shteti synonte jo vetëm të kapte një njeri, por të thërrmonte një fis, një traditë, një moral — duke mos kuptuar se ideale të tilla, të mbështetura në gjak e nder, nuk thyhen as me burg, as me dhunë, as me kërcënim.

Pas një periudhe të gjatë përcjelljesh, ndjekjesh të pamëshirshme dhe rrjetesh të dendura spiunazhi të ngritura nga organet e UDB-së, tragjedia qëndronte vetëm një hap larg. Tradhtia — ajo plagë e përhershme e historisë sonë — nuk mungoi as në këtë rast. Sipas autorit të monografisë për Avdyl Durën, studiuesit Ramadan Asllani, epilogu i qëndresës së tyre vjen më 28 qershor 1949, kur Avdyl Dura dhe bashkëluftëtari i tij besnik, Ramë Beka, bien në pritë dhe likuidohen mizorisht nga forcat policore dhe udbashët në vendin e quajtur Arat e Bijave, pranë Hanit të Ri.

Vrasja e tyre nuk ishte thjesht eliminim fizik; ishte një akt politik që synonte të dërgonte një mesazh frike dhe nënshtrimi. Trupat e pajetë të Avdyl Durës dhe Ramë Bekës u bartën në Ferizaj dhe u ekspozuan publikisht në qendër të qytetit — një skenë makabre që u krijua me qëllimin e qartë për të thyer moralin e popullsisë shqiptare dhe për të përhapur terror në çdo skutë të kësaj treve. Qytetarët, të tronditur dhe të nënshtruar nga dhuna institucionale, e përjetuan këtë pamje si një paralajmërim të heshtur për fatin e kujtdo që do të guxonte të ndiqte gjurmët e tyre.

Me rënien e këtyre dy figurave të shquara të rezistencës, u mbyll simbolikisht edhe një kapitull i tërë historik — faza e fundit e kaçakëve, e atyre luftëtarëve të maleve që kishin mbajtur gjallë idealin e lirisë kur çdo shpresë dukej e zbehur. Por mbyllja e këtij kapitulli nuk nënkuptonte edhe mbarimin e veprimtarive ilegale dhe e vuajtjeve të vazhdueshme. Përkundrazi, me likuidimin e tyre filloi një periudhë edhe më e ashpër.

Nga ajo ditë tragjike, nisi një fushatë e re ndjekjesh, arrestimesh, torturash dhe hetimesh kundër të gjithë atyre që kishin pasur çfarëdo lidhjeje me Avdyl Durën dhe Ramë Bekën: atyre që i kishin strehuar në shtëpi, u kishin dhënë bukë, u kishin treguar një shteg të sigurt, apo thjesht i kishin përshëndetur. Çdo njeri që kishte ditur diçka për ta — qoftë edhe një fjalë — u bë i dyshimtë në sytë e pushtetit.

Ky ishte fillimi i një epoke të re të terrorit sistematik ndaj popullatës së pafajshme shqiptare, një periudhë ku frika u bë pjesë e përditshmërisë, ku heshtja u kthye në mekanizëm mbijetese dhe ku idealet e lirisë mbijetuan vetëm falë guximit të atyre që, pavarësisht gjithçkaje, nuk hoqën dorë nga kujtesa historike dhe nga nderimi për të rënët.

Vrasja e Avdyl Durës dhe Ramë Bekës, pra, nuk ishte vetëm fundi i dy jetëve — ishte kthesë historike që shënoi shuarjen e një brezi luftëtarësh dhe fillimin e një vale të re dhune, e cila synonte të zhdukte nga rrënjët çdo shenjë të rezistencës shqiptare.

Vijon