Pëllumb Gorica: Kronikë e një dite vjeshte në Kuçovë

KRONIKË E NJË DITË VJESHTE NË KUÇOVË

NGA PËLLUMB GORICA

Çdo herë dhe për çfarëdo arsye, e gjej veten të shëtis në një qytet. E ndjej të shtypur brenda meje atë ndjenjë të veçantë të të qenit "vizita ime e parë"; një ndjenjë që alkimikisht e quaj, megjithëse Kuçova është një qytet i shkelur shumë herë.

Agimi i ditës, andej nga lindja, përhapte një flladitje të lehtë. Natyra, pas atij shiu të rrëmbyer të mbrëmjes së djeshme, ishte larë e zbukuruar. Gjithçka shkëlqente e vetëtinte.

Kuçova është një nga ato qytete për të cilën tashmë flitet gjithmonë pak, por të befason me kuriozitetin përtej qetësisë së dukshme, me një energji të veçantë, sepse ka histori, dhe jam i sigurt që shumë ka të bëjë me zhvillin.

Mbërrita në Kuçovë, në fillim të javës që dukej si e diel. Qytet plotësisht i boshatisur, duke ndjekur fatet e të gjitha qyteteve të vogla që janë shpopulluar nga banorët drejt qyteteve të mëdha dhe jashtë vendit.

Kuçova është një qytet me një emër që shkencërisht nuk ka një shpjegim zyrtar. Ësht? vendbanim i hershëm, i fisit ilir të desareteve, i d?shmuar si i k?till? q? nga koh?t m? t? lashta, kur k?tu u punua p?rparuesh?m, me kushtet p?r ekzistenc?, dukuri kjo që ishte e pranishme kudo në viset shqiptare. Emri i hershëm humbet gjatë sundimeve të egra.

Thuhet se është toponim sllav. Duke qënë në shtrirjen e fundit të lumit Devollit ishte udhëkryq i lëvizjeve të ndryshme, dhe ndikimeve të perandorive pushtuese që kanë kaluar në trojet tona.

Dihen dyndjet sllave të shek.VI dhe sidomos dyndjet Bullgare të shek.IX.

Ato ishin dyndje kalimtare dhe nuk patën ndikim në popullsinë vendase.

Megjithatë prej tyre trashëguam toponimet sllave.

Eci në rrugën që dikur quhej “kthesa për në AIPA”, ku ka kaluar dhe vetë Musolini.

Dita e ngrohtë, me pak ré që thyenin rrezet e diellit, të cilat gjithsesi ndriçonin trotuaret me njerëzit e paktë.

Në Dikatër, një lagje veriore e Kuçovës u shpua pusi i parë për naftë nga italianët. Pikërisht nga ky moment ishte një plus i madh për këtë vend, por me një pasuri tepër të madhe.

Shtypja dhe shfrytëzimi që u bëhej punëtorëve, i ngriti ata më 1936 në protesta kundër shoqërisë italiane AIPA, që u përballën me sipërmarrësit dhe xhandarët e Zogut.

E kujton një lapidar. Shumë shtëpi, të ngjitura përreth tij, që duken si sardele në kutinë e konservës, nuk e kanë zhdukur.

E mbani mend filmin famshëm shqiptar “Gjeneral gramafoni” e sidomos shprehjen: "Plasi në Kuçovë, punëtorët po zihen me sipërmarrsit”

Aty kemi edhe këtë dialog midis gruas së prefektit të Beratit (Margarita Xhepa) dhe përfaqësuesit italian të shoqërisë Aipa (Sherri Mita).

-Kuçova është vend i pasur zoti Mikele.

-Kuçova është llotari zonjë, është diçka që nuk shihet me sy.

E vërtetë se Kuçova rezultoi “bingo”, aq sa edhe “Sata” e famshme italiane (kompani publike transporti në Italinë e viteve ‘40 të shekullit të kaluar) punoi me naftën e Kuçovës , ndërkohë që në atë kohë edhe rrugët e Italisë u shtruan me bitumin e saj.

Falë rëndësisë së madhe të “Arit të zi”dhe emrit të vendit ku u zbulua, u arriti të “pushtohen” lartësitë e kodrave përreth.

Prej nëntokës së pasur, qyteti u popullua me banorë të ardhur, nga të gjitha trevat e Shqipërisë.

Krijimi i qytetit, dhe njohja në gjithë Shqipërinë vetvetiu kërkonte me domozdoshmërisht edhe emërtime të reja që do të shërbenin për t'u orientuar më shpejtë.

Italianet e AIPA e emërtuan me një emër të veçantë në hartat e tyre: “Borgo Ciano”. PPSH nga viti 1949 deri në vitin 1991 e quajti me emrin e Koba Xhugashvilit (Qytet Stalin), kur ishte absolutisht qyteti më perendimor shqiptar në gjithçka: materiale dhe ideore.

Ndërsa endemi në qytet ishte e vështirë të përthithje atë që po shihnin sytë. Banorë janë mjaft të edukuar, por me një natyrë gri, të lodhur nga komunizmi, dhe tashmë ethet e emigracionit, duke ndjekur fatet e të gjitha qyteteve të vogla, me një shpopullim drejt qyteteve të mëdha dhe jashtë vendit.

Ajo më ngjau sot si qytet fantazëm ku frymonin një grumbull individësh të pashpresë, t? lodhur, e të trishtuar.

Aty- këtu pallatet e komunizmit, rrugët dhe rrugicat me baltën e kohës.

Sheh ndonjë fytyrë të njohur që dikur, diku, je pikëtakuar. Tek- tuk zhurmat e ndonjë mjeti motorik. Dëgjon zërat e moshës së tretë, të kërrusur, që mezi zvarriten, patjetër me bastun, me ecjet e avashta të tyre, bisedat e lodhura, ofshamat e ankesave mbushin ditën, të lodhur nga jeta dhe gjithëçka tjetër të kaluar gjatë saj.

Ishte dikur një nga qytetet e parapëlqyera të kohës jo fot fort i vogël, por që banorët e njihnin njëri- tjetrin dhe si nëper qytetet e vogla, janë miqësor.

Qyteti mori zhvillim sa kishte mjaft k?rkesa edhe nga njer?zit q? jetonin n? fshatrat e qytetet pran? për të punuar e jetuar në Kuçovë. Nj? pjes? vinin nga zonat p?rreth, çdo dit? b?nin kilometra t? t?ra, e cila bëri të shtohen sh?rbimet e ndryshme, u ngrit?n menca, vetsh?rbime, bare, lavanderi, kinkaleri, dyqane rrobash, dhe tubat e m?dhenj të gazit si gjarp?rinj gjigant? hynin e dilnin nëpër godina, pallate, institucione...

Këndvështrimi me gjërësi panoramike lejon ca ndjesi të kohës kur çdo gjë servirej si " e mirë përrallore" si produkt i dorës së njeriut, sot na bëjnë të ndjejmë dhimbje për shfrytëzimin e naftëtarëve, teknikëve, inxhinierëve dhe shumë zanateve të tjera.

Kuçova dikur lulëzonte dhe gum?zhinte nga jeta plot aktivitete kulturore. Ajka e inteligjencës: doktorëve, inxhinjerëve, artistëve, sportistëve, oficerëve, mësuesëve, shkrimtarë dërgoheshin jo për ti denigruar por për të çuar kulturën dhe përparimin. Prandaj u dërguan në ato vite në Q. Stalin edhe Tonin Rota, Zef Lekaj, Sulejman Pitarka, Gaqo Çako, Bejkush Birçe, Françesk Radi, dhe shumë e shumë të tjerë.

Kur epoka e Qoftëlargut mori rrokullimën dhe falimentoi gjithçka, jo vetëm si teknologjia arkaike lindore, por u denigrua edhe qënia humane, në trajtën e njeriut në Socializëm.

Shumë zhurëm ka për Kuçovën për të rikthyer Lavdinë e dikurshme të Aviacionit, në mbrojtje te qiejve të NATOs.

Aerodromi i Kuçovës, që filloi fluturimet në 1939 deri në 1942-43. Një pistë e vogël me përmasa 1200 x 30 m dhe që u përdor kryesisht po nga forcat italiane gjatë periudhës së Luftës së II Botërore. Në 15 Maj 1955 do të inagurohej po në këtë vend, formacioni i parë i Aviacionit Luftarak Shqiptar, i koduar me emrin "Regjimenti 23 Peza", që do të bënte kështu bazën e parë dhe më kryesore të këtij aviacioni.

Arkitektura përreth vërtet interesante, me shumë lloje të ndryshme ndërtesash shumëkatëshe të mbajtura mirë, që i jepnin një prekje të veçantë syrit. Nga një shikim, duket se aty janë ndërtuar disa shtëpi të reja dhe moderne, por sa ja vlenë kjo kur ato popullohen vetëm një muaj brenda vitit, atëherë kur qytetarët kthehen nga emigrimi për t’u çlodhur nga puna në përëndim.

Do të shihja gjurmë arkitekturore që i kanë mbetur nga periudha e historisë urbanistike të viteve 30: kinemaja, gjimnazi i qytetit, spitali, centrali telefonik më i vjetri në Shqipëri, zyrat e AIPA-s, ndërtesa e ishkomitetit të Partisë, e Pallatit të Kulturës, dhe ato puse nafte që vazhdonin të punonin tashmë kush e di për kë kompani hajdute; Kulla gjigante që mund ta krahasosh po me atë madhështi të kullës së Torontos, e lartë, gjigande, sa e pa arritshme, aq edhe e pa kapshme, dhe oxhaku i TEC- it. Sot, ai oxhak që turfullonte tym t? bardh?, t? verdh? e t? zi, në majë ka mbetur si shtiza e Don Kishotit të Mançës, nje relikte e mjerë.

Ishim shumë kuriozë të shikonim ndryshimet në kuadrin e Rilindjes urbane në këtë qytet, që në veçanti, nuk qëndrojnë vetëm në rëndësinë historike, por edhe në mënyrën se si ndërthuren e shkuara me të tashmen.

Kemi një shembull se si një strukturë industriale e shpërdoruar shndërrohet në një hapësirë të gjallë publike. Ndërtesat rreth tyre janë rrafshuar dhe është krijuar një park me stola dhe një shumëllojshmëri bimësh, duke përfshirë lule, shkurre dhe pemë, si një vend i popullarizuar për të ecur, vrapuar, piknik dhe thjesht për t'u çlodhur.

Në qetësinë e qytetit dëgjohen intervalet e zhurmave të puseve të hekurta, që godisnin si tokmak për të nxjerrë naftë. Puset s’pushonin e lëkundnin trupin sikur puthnin tokën dhe përsëri lart sikur përgjonin se çfarë po ndodhte rreth e përqark.

Sikur të kishin gojë, kurrë nuk do të rreshte së foluri për gjithë atë hov e vrull pune të naftëtarëve sa e sa brezave, ku krahas punës, ishin edhe studjues të apasionuar që projektuan, shpuan, zbuluan dhe vunë në shfrytëzim të gjitha vendburimet e naftës, përveç Kuçovës dhe të gjitha vendburimet e gazit, duke kapërcyer të gjitha vështirësitë teknike, në zgjidhjen e problemeve tepër të ndërlikuara teknike, që edhe vende shumë më të përparuara se ne, nuk i kishin zgjidhur, duke e kthyer Shqipërinë në një vend që plotësonte nevojat e veta për karburante dhe madje, u bë eksportuese e naftës bruto dhe e karburanteve.

Në bulevardin e vetëm të Kuçovës, me palma thuajse identik si bulevardi i Hollivudit, endej një qetësi olimpike. Sigurisht që italianëve u shkonte mendja për gjëra të bukura. Italianët patën plane afatgjata në Shqipëri, kuptohet, si çdo pushtues në botë, jepnin dy e merrnin dhjetë.

Bulevardi ka qënë vendi i ecjeve në xhiro, pa sforcim, për banorët, qoftë për naftëtarë, oficerë, mësues, etj, një kënaqësi pas punës së lodhshme  e sidomos për njerëz me kulturë e horizont, aq të shumtë në atë kohë, që sikur e thyente pjesën komike dhe konformiste gri të kohës.

Në krye të bulevardit të gjerë me dy trotuare të vegjël dhe pallate që rreshtoheshin, disa prej të cilave (për fat të mirë) ruhen ende është parku me pemë, ndër më të bukurit e qyteteve “të vogla”,  me gjelbërim përrallor me pisha e qiparisa, plot me stola të drunjtë për të pushuar të moshuarit, nënat me fëmijë e pse jo dhe të rinjtë e të rejat, piedestale të figurave të ndritura që kanë lënë gjurmë në historinë e këtij qyteti.

Aq më tepër që ngjyra e gjelbër të shton më shumë paqësinë, jo shumë larg saj), të befason me paraqitjen e saj të jashtme jo pak kafene të qeta e të bollshme.

Kisha “Ngjallja e Krishtit”, ngrihej dominante në kodër, e rrethuar  nga pylli i pishave.

Është e pafalshme të kalosh këtu mbi pyll që të rrënqeth edhe kur sheh të ndotur rrethinat e qytetit, me mbetje nafte, jo higjenike.

Ngjitja e shkallëve të ofron një nga pikat më të bukura të vëzhgimit të qytetit, te vila e Ing.Toptanit që u kthye në shtëpi pritjeje e qeveritarëve të kohës. Ka mbetur si relike si për të na kujtuar që dikur përtej skamjes ekzistonte një lloj lluksi i shfrenuar ndoshta ashtu si dhe sot. E shkatëruan dhe e vodhën në vitin e brishtë 1997.

Shkallët u ndërtuan në vitin 1934, duke zëvendësuar pjerësinë dredha-dredha të dheut që ndodhej aty. Ato janë shkallët më të mëdha dhe më mbresëlënëse. Plot 137, që të shpien në ndërtesat e periudhës së diktaturës. Falë (dhe) shkallëve, qyteti u bë më i bukur.

Të tilla shkallë i gjen edhe nëpër qytete të tjera, si në Përmet, Bajram Curri apo Sarandë, etj, gjë që tregon se pavarësisht ideologjisë, çfarë është e bukur i mbijeton kohës.

Vështroja pamjen e shkallëve në mes të gjelbërimit dhe të pyllëzuara, që i jep kënaqësi dhe qetësi shpirtit të njeriut, edhe me memorialet e mermerta, që përveç vlerave artistike risjellin shkëlqimin e figurave historike, kulturore dhe shkencore.

Arrita përafërsisht të shoh çdo vepër dhe objekt arti lexova përshkrimet për secilën nga ato.

Matanë trotuarit, në një cep fshehur rrëzë shkallëve që kryqëzon tri drejtime udhësh, qëndron heshturazi busti i Astrit Sulit, dëshmorit të UÇK-së (nga fshati Luzaj i Komunës Lumas, rrethi i Beratit, rënë në Betejën e Gorozhubit më 27 maj 1999)

Shkencëtari polak i gjeologjisë së naftës, Stanislav Zuber, ka një bust në Kuçovë.

Ishte Ing, me kontribut të çmuar në zbulimin e vendburimeve të naftës, në Kuçovë e Patos.

Stanislav Zuber, që erdhi nga Kaukazi në 1934 punoi 20 vjet ne Shqipëri për shoqërinë italiane AIPA.

Krijoi dhe një muze gjeologjik me mostra shkëmbinjsh, gjë e rrallë në atë kohë.

Stanislav Zuber u burgos dhe u vra barbarisht në një burg të Tiranës me një shkelm në koke nga një gardian, pa gjyq, i akuzuar si sabotator.

Kuçova ka njohur njerëz të shumë popujve: austriakë, çekë, italianë, francezë, polakë dhe nga e gjithë lindja komuniste. E megjithatë, në të përditshmen e punës, ata ndiheshin të barabartë mes njerëzve të thjeshtë.

“Viva la Kuçova” do të thonin italianët dhe të gjithë të huajt që erdhën në këtë qytet bujar dhe me vlera cilësore.

Në një shesh në qendër, bri një lokali të gjerë e me ndriçim, ndodhet busti i pilotit Donald Hoxha.

Para një pallati trekatësh, ku kanë qënë strehuar aviatorët, hesht në pozicion gadishmërie një avion F 16.

Emocionet tashmë kanë qenë të shumta, por si gjithmonë, kur largohesh, vjen edhe ai trishtimi i paqartë që të godet teksa rri në kujtime qyteti i naftëtarëve, i pilotëve, i futbollit magjik...

*Të gjitha të drejtat janë të rezervuara. Ndalohet kopjimi apo riprodhimi i pjesshëm apo i plotë me çdo lloj mjeti apo forme, pa lejën me shkrim të autorit.