Sabile Basha: Gratë Shqiptare – Shtylla të Qëndresës Kombëtare (46)

GRATË SHQIPTARE – SHTYLLA TË QËNDRESËS KOMBËTARE (46)

GRATË E VAJZAT DËSHMORE TË UÇK-SË

YLLKA DOMI

(18. 08. 1982- 07. 05. 1999)

Nga Prof. Dr. Sabile Keçmezi-Basha

Kaosi dhe flakët e luftës që përfshinë Kosovën gjatë viteve 1998–1999 nuk kursyen asnjë cep të vendit, duke përhapur shkatërrim dhe dhimbje pa dallim midis qyteteve dhe fshatrave. Nuk pati përjashtim as për moshën, as për gjininë, as për nivelin e dijes — të gjithë, të mëdhenj e të vegjël, burra dhe gra, njerëz të arsimuar dhe ata më pak të shkolluar, u gjendën nën tehun e një dhune të pamëshirshme që synonte të thyente shpirtin e një populli të tërë. Ashtu si në shumë pjesë të Kosovës, zjarri i asaj lufte nuk e la të paprekur as Gjakovën, një ndër qytetet më të njohura për historinë dhe kulturën e saj. Ajo nuk ishte thjesht një qendër urbane me rrugë dhe ndërtesa, por një vatër e gjallë e kujtesës kombëtare, e ndërtuar mbi themelet e traditës, krenarisë dhe rezistencës së përhershme.

Okupatori serb e dinte mirë se Gjakova nuk ishte një qytet i zakonshëm. Ishte një vend që kishte lindur dhe rritur breza të tërë burrash e grash të guximshëm, që kishin lënë gjurmë në faqet e historisë shqiptare me aktet e tyre të trimërisë. Shekuj me radhë, gjakovarët kishin dëshmuar me gjak dhe me vepra se nuk e pranonin robërinë dhe nuk u nënshtroheshin pushtuesve. Prandaj goditja ndaj Gjakovës nuk ishte thjesht një akt ushtarak, por një përpjekje e vetëdijshme për të goditur zemrën e një qyteti që kishte simbolizuar gjithmonë krenarinë, dinjitetin dhe qëndresën e shqiptarëve. Lufta aty nuk ishte vetëm fizike, por edhe morale dhe shpirtërore — një përpjekje për të shuar një vatër kulture dhe tradite liridashëse, që mbante ndezur shpirtin e një kombi të tërë. Në flakët e atyre viteve, Gjakova dëshmoi edhe një herë natyrën e saj të vërtetë. Edhe pse u përball me shkatërrim, vrasje dhe dhunë të pashembullt, ajo nuk e humbi kurrë dinjitetin. Qyteti dhe banorët e tij u bënë dëshmi e gjallë se trimëria dhe guximi nuk janë fjalë të zbrazëta, por virtyte të ngulitura thellë në ndërgjegjen kolektive të një populli që ka vendosur të jetë i lirë.

Trimat dhe trimëreshat e Gjakovës nuk ishin vetëm luftëtarë të armatosur, por edhe bartës të një ideali të lartë dhe të palëkundur për lirinë dhe dinjitetin njerëzor. Ata u shquan jo vetëm për guximin në fushëbetejë, por edhe për ndershmërinë dhe përkushtimin e tyre ndaj bashkëqytetarëve, duke i dhënë popullit shembuj të gjallë të sakrificës dhe të dashurisë për atdheun. Çdo jetë e dhënë për lirinë nuk ishte një humbje e thjeshtë njerëzore, por një gur i çmuar në themelin e shtetit dhe të identitetit shqiptar. Emrat dhe veprat e tyre janë pjesë e pandashme e historisë sonë kolektive, një kujtesë e gjallë që na kujton se liria nuk është kurrë e lirë, por paguhet me gjak dhe me jetët e atyre që kanë guximin të qëndrojnë përballë padrejtësisë. Prandaj, Gjakova është më shumë se një qytet në hartën e Kosovës. Është një simbol i qëndresës, i krenarisë dhe i trashëgimisë së përbashkët të një populli që di të nderojë bijtë dhe bijat e tij që u flijuan për një të ardhme të lirë dhe të denjë.

Gjatë kohës që isha e angazhuar në mbledhjen e materialeve për të përkujtuar dhe dokumentuar jetët dhe veprat e grave dëshmore të Ushtrisë Çlirimtare të Kosovës, vëmendjen time e tërhoqi posaçërisht emri i Yllka Domit. Ky emër i thjeshtë, por i ngarkuar me domethënie, bart me vete imazhin e një vajze të bukur dhe të pafajshme, që nuk mund të të lërë kurrë indiferent përballë tragjedisë dhe simbolikës që mbart. Shpesh, në përditshmërinë time, teksa ecja në lagjen ku jetoj me familjen time, më binte në sy — dhe pothuajse çdo ditë — tabela me shkronja të mëdha ku lexohej “Rruga Yllka Domi.” Ky emër i gdhendur në hapësirën publike ishte një kujtesë e përhershme, një monument i heshtur që na fton të ndalemi, të mendojmë dhe të reflektojmë mbi historinë e dhimbshme dhe të lavdishme të vendit tonë dhe të kësaj bije trime. Dhe, për të qenë e sinqertë, gjithmonë kam menduar se për Yllkën do të gjeja pa vështirësi të dhënat elementare biografike. Duke qenë se emri i saj është bërë pjesë e jetës sonë të përditshme, i shkruar me respekt dhe krenari në rrugët e qytetit, prisja që historia e saj të ishte e dokumentuar me kujdes — që të mund të njihja jo vetëm fundin tragjik, por edhe fillimin e butë të jetës së saj, familjen që e rriti, ëndrrat që pati, dhe buzëqeshjet që ndau. Por përpjekja ime për të gjetur këto të dhëna nuk ishte e lehtë. Ajo më tregoi jo vetëm për vështirësitë që kemi ende në mbledhjen dhe ruajtjen e kujtesës sonë kolektive, por edhe për detyrën që kemi si shoqëri — të mos lejojmë që asnjë emër dëshmoreje, asnjë jetë e prerë mizorisht, të humbasë në errësirën e harresës, por të mbetet e ndritshme si një yll udhërrëfyes për brezat që vijnë.

Kërkimi im nuk ishte i shpejtë dhe as i lehtë. Hulumtova gjatë dhe me këmbëngulje, duke shfletuar burime të ndryshme e duke pyetur, me shpresën se do të gjeja të paktën një të dhënë themelore: datëlindjen e Yllka Domit, asaj vajze të bukur dhe të pafajshme që mbart një emër të paharrueshëm në kujtesën tonë. Por, përkundër përpjekjeve të gjata, ajo datë që do të rrumbullakoste një profil të plotë njerëzor vazhdonte të më fshihej, si një copëz mozaiku e humbur që e pengon të shihet e plotë tabloja e jetës së saj. Dhe në këtë pikë, mendja më shkoi menjëherë te një prej burimeve më të çmuara që kemi për këto tema: libri për fëmijët martir të autorëve Hanumshahe Ilazi dhe Nusret Pllana.

Ky libër, i hartuar me shumë përkushtim dhe me ndjeshmëri të thellë njerëzore, nuk është një thesar vetëm për ata që duan të lexojnë e të mësojnë, por një burim i domosdoshëm për ata që duan të hulumtojnë seriozisht. Edhe pse i përmbajtur dhe i shkurtër në shkrim, ai ofron të dhëna të qarta dhe të sakta që shërbejnë si fillimi i çdo hulumtimi më të gjatë dhe më të thelluar. Ky libër është dëshmi e vlerës së paçmuar të dokumentimit sistematik — një përpjekje për të mos lënë në errësirë asnjë emër, asnjë jetë, asnjë histori të vogël, që në të vërtetë është e madhe, sepse përfaqëson sakrificën e shenjtë të një populli. Për një studiues ose për këdo që dëshiron të përkujtojë me nder dhe respekt të rënët, një vepër e tillë është një gur themeli, një pikënisje e patjetërsueshme nga e cila mund të ndërtohet një narrativë më e gjerë dhe më e ndriçuar për jetën dhe flijimin e tyre.

Është pikërisht kjo arsyeja pse librat që bëhen me përkushtim, me hulumtim të kujdesshëm dhe me respekt për viktimat e historisë, kanë një rol të pazëvendësueshëm. Një prej këtyre veprave është libri “Fëmijët martir të Kosovës, 1981–1999”, i botuar në Prishtinë më 2019 — një dëshmi monumentale për ata që humbën jetën e tyre më të njomë në emër të lirisë. Në faqen 104 të këtij libri, lexuesi ndeshet me një përshkrim të thjeshtë, por jashtëzakonisht të fuqishëm dhe të dhimbshëm: “Yllka (Afrim) Domi, femër, 17 vjeçe, nxënëse (poete e aktore), e lindur më 18.08.1982 në Gjakovë, ku dhe ka rënë për liri më 07.05.1999 (fëmijë dëshmor).” Këto pak rreshta bartin brenda tyre një histori të tërë, jetën e një vajze të re që nuk ishte thjesht një nxënëse e zakonshme, por edhe poete, edhe aktore, që shprehte ndjenja dhe mendime përmes artit të saj të njomë. Ajo kishte lindur në Gjakovë, një qytet me traditë të gjatë kulture dhe rezistence, dhe aty, në vendlindjen e saj, kishte dhënë jetën për lirinë e popullit të vet.

Ky përshkrim i shkurtër nuk është thjesht një fakt biografik. Është një testament i vogël i dhimbjes dhe i krenarisë sonë kolektive. Ajo na kujton se çdo emër në këtë libër nuk është një shifër, por një jetë e ndërprerë para kohe, një ëndërr e vrarë, një dëshmi e pafajësisë së flijuar për një të ardhme më të mirë. Prandaj, kur shkruajmë për Yllka Domin dhe për të gjithë fëmijët martirë të Kosovës, nuk duhet të harrojmë kurrë se pas çdo fjalie të thjeshtë që lexojmë fshihet një botë e tërë kujtimesh, shpresash dhe dashurish që nuk patën mundësi të përmbusheshin — dhe është detyra jonë ta ruajmë dhe ta nderojmë këtë kujtesë me respekt dhe saktësi. Mosha 17-vjeçare e Yllka Domit nuk ishte vetëm një prag i rinisë, por një moshë e mjaftueshme për të kuptuar thellësisht dhe me ndërgjegje të formuar rëndësinë e lirisë dhe sakrificën që kërkohej për ta mbrojtur dhe për ta fituar atë. Nuk ishte më një fëmijë e pavetëdijshme për rreziqet dhe padrejtësitë që e kishin mbërthyer atdheun e saj. Ishte një vajzë e ndritur, me sy të hapur ndaj realitetit të hidhur që e rrethonte dhe me zemër të mbushur plot vendosmëri e ideale të larta.

Familjarët e saj, të cilët e njihnin më mirë se kushdo shpirtin dhe karakterin e Yllkës, nuk habiteshin nga ky zjarr që i digjte brenda gjoksit. Ata ishin dëshmitarë të dashurisë së saj të madhe për vendin, të bisedave të saja të ngrohta por të vendosura për lirinë dhe të urrejtjes së saj të qetë, por të thellë ndaj padrejtësisë dhe pushtuesit. Për ta, angazhimi i saj nuk ishte një surprizë e papritur, por një hap i natyrshëm, një vazhdimësi logjike e rritjes së saj në një familje dhe në një qytet ku atdhedashuria nuk ishte fjalë boshe, por frymë dhe bukë e përditshme. Yllka nuk ishte një vajzë që e shihte luftën si aventurë, por si përgjegjësi. Ajo e kuptonte se liria nuk dhurohet, se nuk blihet dhe nuk mund të kërkohet me lutje servile, por fitohet me qëndresë, me përkushtim dhe, nëse kërkohej, me gjakun e bijve dhe bijave më të mirë. Ajo e ndiente brenda vetes thirrjen e kohës, atë zë që nuk të lë të qetë derisa të bësh pjesën tënde për atdheun. Prandaj ajo priste me padurim momentin, ditën kur do të mund t’i bashkohej Ushtrisë Çlirimtare të Kosovës — jo për lavdi personale apo për krenari të kotë, por për të qenë aty ku e ndiente se duhej të ishte, krah për krah me ata që kishin zgjedhur të mos ulin kokën para pushtuesit dhe që besonin në një të nesërme të lirë për Kosovën. Në këtë vendim, në këtë pritje plot emocion e vendosmëri, shpaloset jo vetëm forca e një vajze 17-vjeçare, por edhe edukata, trashëgimia dhe dinjiteti i një familjeje që e kishte mësuar të donte atdheun jo me fjalë, por me vepra dhe gatishmëri për sakrificë.

Yllka Domi lindi më 18 gusht të vitit 1982, në qytetin e lashtë e të njohur për traditat e tij liridashëse — Gjakovë. Ajo ishte fryt i dashurisë dhe i përkushtimit të prindërve të saj, Afrimit dhe Dashurisë, të cilët nuk u mjaftuan vetëm ta rrisnin, por i dhanë edhe një edukatë të thellë në frymën më të pastër atdhetare. Në shtëpinë e tyre, vlerat e dashurisë për vendin, respektit për njerëzit dhe ndershmërisë ishin themelet mbi të cilat Yllka e vogël ndërtoi botën e saj shpirtërore. Yllka Domi ishte mbesa e atdhetarit dhe shkrimtarit të njohur dhe të ndjerë Kasim Domit, një njeriu që kishte provuar mbi shpatulla të vetat gjithë ashpërsinë dhe mizorinë e pushtetit jugosllav, duke kaluar shumë vite të jetës së tij nëpër kazamatet famëkeqe serbe. Ai nuk ishte burgosur për ndonjë faj të rëndomtë, por sepse kishte pasur guximin të mos përkulej, të mos e pranonte robërinë dhe okupimin e atdheut të tij. Kasim Domi ishte mishërim i qëndresës shqiptare — një njeri që nuk e zgjodhi heshtjen përballë padrejtësisë, por e pagoi shtrenjtë lirinë e mendimit dhe idealin për çlirim kombëtar. Kjo histori nuk ishte një rrëfim i largët për Yllkën, por një pjesë e drejtpërdrejtë e familjes dhe e edukatës së saj.

Në mjedisin ku u rrit, ajo nuk mund të ishte në padijeni ndaj padrejtësive të pushtetit që për shqiptarët kishte qenë më shumë se një armik politik — një “njerkë” e egër, që i kishte mbajtur gjithmonë nën dhunë, nën kërcënim dhe nën përpjekje të vazhdueshme për asimilim. Që e vogël, Yllka kishte dëgjuar jo vetëm fjalët e ëmbla të dashurisë familjare, por edhe rrëfimet e dhimbshme për torturat, burgjet dhe padrejtësitë që përndiqnin këdo që ngrinte zërin për liri dhe të drejta. Ajo ishte rritur në një shtëpi ku fjala “liri” nuk shqiptohej kot, por mbartte peshën e sakrificës dhe të guximit, ku historia e dhimbshme e familjes nuk e mësonte të kishte frikë, por ta donte atdheun edhe më fort. Prandaj, ndërgjegjësimi i saj për realitetin politik nuk ishte thjesht rezultat i ngjarjeve të jashtme, por një pjesë organike e formimit të saj si njeri dhe si bijë e një familjeje që kishte vuajtur, por nuk ishte thyer kurrë.

Në këtë mënyrë, Yllka Domi nuk ishte një vajzë e zakonshme që u ndesh papritur me dhunën dhe padrejtësinë e pushtuesit. Ajo e kishte njohur që herët fytyrën e vërtetë të pushtetit shtypës dhe ishte rritur me vetëdijen e qartë se liria nuk dhurohet, por fitohet dhe mbrohet me sakrificë, me dije dhe me vendosmëri të palëkundur. Ajo ishte pasqyrë e gjallë e virtyteve të kultivuara brez pas brezi në atë familje që nuk kishte mësuar të përkulej. Ishte mishërim i një guximi që nuk i trembej pushtuesit, i një ndershmërie që nuk njihte kompromis me padrejtësinë dhe i një shpirti që dinte të përdorte fjalën jo si stoli, por si mjet për të demaskuar të keqen dhe për të thirrur në ndërgjegje. Në penën e saj të re, por të vendosur, dhe në zërin e saj të sinqertë, jetonte ajo trashëgimi e rrallë familjare, aftësia për të përballuar çdo formë dhune dhe shtypjeje jo vetëm me armë, por edhe me forcën e mendimit dhe me bukurinë e fjalës së shkruar. Dhe kjo e bënte Yllka Domën jo thjesht një poete të re, por një zë të vërtetë të ndërgjegjes kombëtare, të formuar në traditën më të mirë të rezistencës shqiptare.

Qysh herët, Yllka nuk ishte nga ato që mendonin të heshtnin për gjërat e mëdha. Në një mjedis të mbushur me frikë dhe shtypje, ajo nuk e uli zërin, por e ngriti me bindje dhe qartësi, duke artikuluar hapur atë që shumë të tjerë vetëm e mendonin në heshtje. Për të, armiku nuk ishte thjesht një fakt i dhimbshëm i realitetit politik, por një e keqe që duhej përballuar dhe larguar me çdo kusht nga toka shqiptare. Në bisedat e saj të sinqerta, të ngrohta por të vendosura, ajo e shprehte qartë dhe pa ekuivoke se liria nuk mund të ekzistonte pa largimin e pushtuesit. Nuk mjaftonte të durohej, të nënshtroheshe apo të bëje kompromis. Për të qenë vërtet të lirë, shqiptarët duhej të ngrinin kokën dhe të dëbonin nga trojet e tyre çdo forcë që kërkonte t’i mbante të nënshtruar. Në thelb të bindjeve të saj qëndronte edhe një ideal i madh kombëtar- bashkimi me shtetin amë — Shqipërinë. Nuk e shihte kufirin si një mur të natyrshëm që ndante shqiptarët, por si një plagë që duhej shëruar. Ajo besonte se vetëm të bashkuar mund të ishim të fortë dhe të denjë për gjakun e derdhur dhe për sakrificën e brezave të tërë që kishin ëndërruar për këtë bashkim.

Kështu, Yllka Domi veç që donte lirinë, ajo ishte edhe një vajzë e re me talent për poezi. Ishte një zë i ndërgjegjshëm, një mendje e ndritur dhe një shpirt i guximshëm që dinte të artikulonte idealet më të mëdha të kohës së saj — lirinë, pavarësinë dhe bashkimin kombëtar, të shkruara dhe të thëna me një sinqeritet dhe vendosmëri që e bënin të paharrueshme për të gjithë ata që e njohën.

Shkollën fillore e kreu po në qytetin e lindjes, në shkollën fillore “Mazllum Këpuska” në Gjakovë, duke u dalluar që herët për suksesin e saj të shkëlqyer. Nuk ishte thjesht një nxënëse e kujdesshme dhe e disiplinuar, por një fëmijë me një mendje të ndritur dhe një shpirt të ndjeshëm, që e shfaqte dashurinë për dijen me zell dhe kuriozitet të pashtershëm. Por ajo që e bënte Yllkën të veçantë ndër moshatarët e saj ishte talenti i hershëm për të shkruar poezi. Edhe në bankat e shkollës fillore, ajo nuk mjaftohej me mësimet rutinë, por i jepte formë ndjenjave dhe mendimeve të saj përmes vargjeve të ndjeshme, të cilat tregonin një pjekuri dhe thellësi befasuese për moshën e saj. Ato poezi ishin pasqyrë e një shpirti të brishtë, por të fortë, që kuptonte dhimbjet e kohës dhe ëndërronte për një të ardhme më të mirë.

Në fjalët e saj të shkruara, qëndronte një ndjenjë e qartë dhe e thellë atdhedashurie, një lloj përkushtimi artistik që nuk mësohej në libra, por lindte natyrshëm nga edukata e marrë në familje dhe nga fryma e gjallë e qytetit të saj. Kjo prirje e hershme artistike nuk ishte vetëm një pasion i pafajshëm fëmije, por një shenjë e një personaliteti të formuar dhe të ndërgjegjshëm për vlerat më të larta njerëzore dhe kombëtare. Talenti i lindur poetik i Yllka Domit nuk kaloi pa u vënë re nga mësuesit e saj, të cilët, duke dalluar ndjeshmërinë dhe thellësinë e saj të rrallë shprehëse, u përpoqën me përkushtim ta mbështesin dhe ta zhvillojnë atë prirje të çmuar. Ata nuk e panë thjesht si një nxënëse të mirë në radhët e klasës, por si një zë të veçantë që meritonte të dëgjohej dhe të përkrahej.

Në çdo mundësi që u jepej, mësuesit e inkurajonin Yllkën të merrte pjesë në orët letrare, ku ajo recitonte dhe lexonte vargjet e saj, duke i dhënë zë ndjenjave dhe mendimeve të një gjenerate që po rritej mes sfidave dhe shpresave të mëdha. Në ato ambiente të ngrohta shkollore, ku fjala artistike nderohej dhe vlerësohej, Yllka shpaloste botën e saj të brendshme me një sinqeritet dhe bukuri që prekte të gjithë ata që e dëgjonin. Por talenti i saj nuk kufizohej vetëm në poezi. Ajo ishte një vajzë e gjithanshme, e pasionuar dhe e gjallë, që shquhej edhe si recitatore, valltare dhe aktore. Energjia dhe shpirti i saj artistik pasqyroheshin qartë në çdo aktivitet ku merrte pjesë, duke e bërë të dashur për mësuesit, shokët dhe shoqet e saj.

Që në fëmijëri, Yllka Domi spikaste për dashurinë e saj të veçantë ndaj leximit, duke u zhytur me pasion në botën e veprave letrare që formonin jo vetëm imagjinatën, por edhe ndërgjegjen e saj të hershme. Nuk ishte një lexuese e zakonshme që kënaqej me faqet e lehta dhe sipërfaqësore. Ajo kishte një prirje të veçantë për të kuptuar thellësitë dhe bukurinë e fjalës së shkruar, duke zgjedhur me kujdes librat dhe autorët që e ushqenin shpirtërisht. Rilindasit shqiptarë dhe klasikët e mëdhenj të letërsisë ishin veçanërisht të dashur për të. Ata nuk ishin thjesht emra në një tekst shkollor, por shokë udhëtimi në formimin e saj intelektual dhe moral. Në vargjet dhe fjalët e tyre ajo gjente frymëzim, forcë dhe kuptim, duke i recituar shpesh me një zjarr të veçantë që dëshmonte jo vetëm kujtesën e saj të mprehtë, por edhe ndjeshmërinë e thellë me të cilën përjetonte çdo varg. Ajo gërshetonte artin me idealin, duke krijuar brenda vetes një ndërgjegje të formuar për atdheun dhe lirinë. Dhe kjo ndërgjegje u bë edhe më e qartë dhe e thellë kur, pasi Ushtria Çlirimtare e Kosovës u shfaq publikisht dhe doli haptazi në rezistencë, Yllka nisi të mbante një ditar personal.

Në ato faqe ajo shkruante mendimet, shqetësimet dhe shpresat e saj. Ishte një përpjekje për të kuptuar kohën dramatike që po jetonte dhe për të sistemuar ndjenjat e saj në mënyrën më të sinqertë dhe më të vërtetë të mundshme. Ditarët e tillë nuk janë thjesht rrëfime fëmijësh, por dokumente shpirtërore që tregojnë formimin e ndërgjegjes kombëtare nëpërmjet syve të një gjenerate të re. Por mjerisht, zjarri i luftës nuk kurseu as ato faqe të çmuara. Flakët që përpinë shtëpitë, fshatrat dhe qytetet e Kosovës shkrumbuan edhe dëshmitë më intime të jetëve të ndërprera. Bashkë me gjithçka tjetër, edhe ditari i Yllkës u bë hi. Ato fjalë të shkruara me kujdes, ato rrëfime të brishta dhe të sinqerta, u zhdukën në terrin e dhunës, duke na lënë vetëm të imagjinojmë sa shumë mund të na kishin mësuar për botën e saj të pasur dhe për idealet që e frymëzonin. Por edhe pse humbi fizikisht, ditari i saj jeton si simbol i një gjenerate që, edhe nën kërcënimin e shkatërrimit, zgjodhi të mendonte, të shkruante dhe të ëndërronte për lirinë.

Pasi përfundoi me sukses shkollën fillore, Yllka Domi vijoi rrugën e saj arsimore duke u regjistruar në gjimnaz “Hajdar Dushi” po ashtu në Gjakovë, ku vazhdoi të shquhej për seriozitetin dhe talentin e saj. Ishte një vajzë që e kuptonte rëndësinë e dijes dhe që ëndërronte për të ardhmen, duke ndjekur me zell mësimet dhe duke u angazhuar në jetën shkollore me gjithë energjinë dhe pasionin që e karakterizonte. Por ajo nuk e përfundoi dot klasën e tretë të gjimnazit. Nuk ishte sepse i mungonin vullneti apo aftësitë, por sepse kohët e zymta dhe të jashtëzakonshme që po përjetonte vendi i saj i imponuan një zgjedhje të madhe dhe të rëndë. Kur zëri i atdheut u dëgjua si kushtrim i fuqishëm për çlirim dhe mbijetesë kombëtare, Yllka nuk hezitoi. Ajo i la mënjanë librat, bankat e shkollës dhe ëndrrat e një adoleshenteje për të hyrë në një rrugë krejt tjetër — atë të luftës dhe sakrificës.

Ishte një vendim i madh për një vajzë kaq të re, por i marrë me bindje dhe ndërgjegje të plotë. Për Yllkën, atdheu kishte nevojë për bijat dhe bijtë e tij më të mirë, dhe ajo nuk mund të qëndronte duarkryq kur mbi vendin e saj rëndonte kërcënimi i shfarosjes dhe robërisë. E edukuar me frymën e dashurisë për lirinë dhe për kombin, ajo e dinte se kishte ardhur koha që fjalët të bëheshin vepra, që dashuria për Kosovën të provohej jo vetëm me vargje dhe mendime, por me gatishmëri për të dhënë gjithçka, madje edhe jetën. Prandaj, ajo iu bashkua radhëve të Ushtrisë Çlirimtare të Kosovës, duke u bërë pjesëtare e Brigadës 137 “Gjakova” gjatë atyre muajve vendimtarë të luftës së vitit 1999. Në këtë formacion, Yllka nuk ishte më thjesht një vajzë e re me ëndrra dhe talent, por një luftëtare, një bijë e denjë e një populli që kishte vendosur të mos përkulej kurrë më para askujt. Ky akt nuk ishte një shkëputje nga jeta e saj e mëparshme, por një vazhdimësi e natyrshme e saj — nga nxënësja dhe poetja që shkruante për lirinë, në luftëtaren që vendosi të bëhej pjesë e historisë së gjallë të çlirimit të Kosovës.

Gjatë periudhës së lavdishme, por të përgjakshme të luftës së vitit 1999, Yllka Domi u radhit në mesin e bijave dhe bijve më të mirë të kombit duke u bërë pjesëtare e Brigadës 137 “Gjakova” të Ushtrisë Çlirimtare të Kosovës. Ishte vendim i marrë me ndërgjegje të plotë, një akt i lartë atdhedashurie që e shndërroi nga nxënëse dhe poete e re në një luftëtare të vërtetë të lirisë. Por fati i saj tragjik u vulos më 7 maj 1999, gjatë një prej betejave më të ashpra dhe më vendimtare të atyre ditëve — Betejës së Çabratit. Në atë terren të vështirë, ku forcat e Ushtrisë Çlirimtare të Kosovës përballeshin ballë për ballë me ushtrinë serbe, Yllka u vra nga një plumb snajperi serb. E re dhe e bukur, me gjithë jetën përpara, ajo ra dëshmore në një moment kur po i shërbente më shumë se kurrë idealit të lirisë dhe të mbrojtjes së vendit të saj.

Trupi i saj i shenjtë, i humbur fillimisht në rrëmujën dhe mizorinë e luftës, u identifikua më pas me përkujdesje nga ekspertët e mjekësisë ligjore. Pas këtij identifikimi të dhimbshëm, por të domosdoshëm për dinjitetin e saj dhe për paqen e familjes, ajo u rivarros me nderime më 23 dhjetor 2003, në kodrën e Çabratit në Gjakovë — në po atë vend që kishte qenë dëshmitar i betejës dhe i rënies së saj. Sot, Yllka Domi nuk është më vetëm një vajzë e re e vrarë nga një plumb armiku. Ajo është shpallur zyrtarisht dëshmore e kombit, duke u bërë pjesë e panteonit të shenjtë të atyre që flijuan jetën për lirinë dhe dinjitetin e Kosovës. Emri i saj është i skalitur në kujtesën kombëtare jo vetëm si simbol i sakrificës, por edhe i bukurisë morale dhe shpirtërore të një brezi që vendosi të mos jetojë nën zgjedhë, por të japë gjithçka për të ardhmen e lirë të popullit të vet.

Rënia e saj nuk është fundi i një jete të ndërprerë dhunshëm, por dëshmi e pavdekshme e atij ideali të madh që i mbajti gjallë shqiptarët për shekuj me radhë- lirinë e shenjtë dhe dashurinë e pakufishme për atdheun. Për tragjedinë e Yllka Domit — luftëtares së re, poetes, aktore­s, recitatores, valltares dhe nxënëses së shkëlqyer — nuk shkruajnë vetëm bashkëqytetarët e saj të Kosovës. Historia e saj e dhimbshme dhe e jashtëzakonshme preku edhe ndërgjegjen e opinionit ndërkombëtar, duke u bërë temë e trajtimit nga mediat më prestigjioze botërore.

Ndër ata që i kushtuan vëmendje ishte edhe gazetari i njohur amerikan Chris Stephen, i cili pas përfundimit të luftës vizitoi personalisht Gjakovën, për të parë dhe për të dëshmuar pasojat e dhunës dhe mizorisë së pashoqe që kishte përfshirë atë qytet. I tronditur nga ajo që pa dhe dëgjoi, ai botoi një shkrim prekës në të përditshmen e famshme “The New York Times”, duke ia kushtuar një pjesë të veçantë historisë së Yllkës. Në faqet e asaj gazete të respektuar amerikane, ai nuk përshkroi vetëm fundin tragjik të jetës së saj, por solli edhe një pjesë të shpirtit të saj të ndritshëm — një poezi të Yllkës me titull domethënës “Kënga e Pranverës”. Në këtë mënyrë, lexuesit e largët të Amerikës kishin mundësinë të njihnin jo vetëm viktimën e një lufte të padrejtë, por edhe vajzën krijuese, të ndjeshme, me talent të veçantë, e cila kishte ditur të shprehte me vargje dhimbjet dhe ëndrrat e brezit të saj. Fotoreporteri Fred R. Conrad solli fotografitë që dëshmonin pasojat shkatërrimtare të luftës, ndërsa Chris Stephen, në “The New York Times Magazine”, përshkroi me detaje të dhimbshme fatin e Yllkës dhe brutalitetin e ofensivës serbe. Ai shkruante për valën e dytë të krimeve, që pasoi valën e parë të djegieve, plaçkitjeve, përdhunimeve dhe shkatërrimeve — një periudhë e zezë nga 7 deri më 11 maj, kur shumë jetë u shuan përgjithmonë.

Ai tregoi se si Yllka, kjo poete e re që kishte arritur të shpëtonte më herët nga tentativat e përdhunimit nga ushtarë dhe policë serbë, ishte detyruar të largohej bashkë me babanë dhe një grup burrash për t’u strehuar në pyjet e Çabratit, ndërsa ofensiva e majit shpërthente me egërsi të pamëshirshme. Aty, në male, e gjeti vdekja — e kapën breshëritë e armëve automatike, duke i ndërprerë përgjithmonë frymën dhe ëndrrat. Chris Stephen përshkroi edhe barbarinë e mëtejshme të kësaj tragjedie. Trupin e saj e kishin marrë romët e detyruar, që në ato ditë të tmerrshme kryenin varrime masive, duke e hedhur në një varrezë masive të paemër. Më pas, ajo varrezë ishte zhvarrosur sërish, ndoshta me qëllim për të shkatërruar çdo gjurmë e dëshmi të krimeve të luftës. Trupi i saj nuk u gjet më.

Në këtë rrëfim të dhimbshëm, gazetari amerikan nuk harron të theksojë se Yllka nuk ishte thjesht një viktimë e pafajshme. Ajo ishte mbesa e shkrimtarit të ndjerë Kasim Domi, dhe vetë një shkrimtare dhe poeteshë e re, e pranuar dhe e vlerësuar për talentin e saj, ndonëse pjesa më e madhe e krijimtarisë së saj humbi përgjithmonë kur shtëpia e familjes iu vu flakë nga forcat pushtuese. Në këtë mënyrë, rrëfimi i Chris Stephen nuk ishte vetëm një kronikë lufte, por një dëshmi e fuqishme dhe prekëse që shpërfaqi para botës fytyrën e vërtetë të tragjedisë së Kosovës, të mishëruar në jetën dhe vdekjen e një vajze të re që u bë simbol i dhimbjes, por edhe i krenarisë së një populli që nuk e harroi dhe nuk do ta harrojë kurrë.

Shkrimin kushtuar Yllka Domit, kësaj vajze të jashtëzakonshme që la gjurmë të pashlyeshme në kujtesën tonë kombëtare, dëshiroj ta përmbyll me vetë fjalët e saj — vargje që janë më shumë se poezi, janë testament shpirtëror dhe parandjenjë tragjike e fundin të saj të parakohshëm. Ato vargje të fundit Yllka i shkroi vetëm dy ditë para se të vritej, më 5 maj 1999, në moshën e njomë 17-vjeçare, në kohën kur retë e zeza të luftës rëndonin mbi qytetin dhe mbi fatet e njerëzve. Ajo, megjithë rininë e saj, kishte një ndërgjegje të qartë për rrezikun që e priste dhe e përballoi me qetësi dhe me një thellësi shpirtërore që të lë pa fjalë.

Vargjet e saj të fundit nuk janë vetëm dëshmi e talentit poetik, por një dokument prekës i maturisë së saj të pazakontë dhe i dashurisë së pastër për jetën dhe për lirinë. Ato shprehin një ndjenjë të thellë përkohësie, një ndërgjegje të trishtë por të kthjellët për sakrificën që mund t'i kërkohej dhe një kërkesë modeste e prekëse për kujtesën që donte të linte pas. Në këto vargje Yllka nuk kërkon përmendore madhështore, nuk dëshiron lavdi boshe, por një kujtim të thjeshtë e të ndershëm: emrin e saj të gdhendur në rërën e detit, dy vargje të saj të ruajtura me kujdes, një shkop të vendosur pranë kokës së saj — simbole të lirisë dhe përulësisë, të lidhura me natyrën dhe me përjetësinë. Këto janë fjalët e saj të fundit:

Amanet ju le nëse nuk pritoni
të ma shkruani emrin në rërën e detit,
dhe dy vargje mi shkruani me shkrimin e saj.
Në krahët e valëve të ketë epope të pambaruar
dhe arena e kafazit të jetë e hapur.
Përmendore nuk dua…!
Nëse në kurrizin e qytetit gjeni një shkop
vendosni afër kokës sime.

Këto vargje, të thjeshta dhe të thella, na shfaqin një vajzë që e kuptonte tragjedinë e luftës dhe vdekjes, por që e pranonte atë me dinjitet dhe me një dëshirë të thellë për liri. Ato janë amaneti i saj për ne, një kujtesë që nuk duhet harruar kurrë — për të na treguar jo vetëm se si u vra Yllka Domi, por edhe se si jetoi: me krenari, me ëndrra dhe me një dashuri të pamatë për atdheun dhe për lirinë. Ishte ide dhe nismë e profesorit të saj - Blerim Valla, që në shenjë nderimi dhe respekti për figurën e Yllka Domit — poetes, luftëtares dhe atdhetares së re — qyteti i Gjakovës dhe bota e saj letrare të themelonte një çmim të veçantë letrar që do të mbante emrin e saj. Ky çmim do të kishte një mision fisnik dhe domethënës, të nderonte dhe të inkurajonte krijimtarinë poetike të vajzave të reja, duke i dhënë vazhdimësi frymës dhe idealit që Yllka mishëronte me jetën dhe me veprën e saj të hershme. Kjo ide fisnike nuk mbeti vetëm në letër apo në mendjen e një individi të vetëm. Përkundrazi, ajo u përqafua dhe u mbështet me dashamirësi dhe entuziazëm nga qarqet letrare të Gjakovës. Ndër ata që dhanë ndihmesë të çmuar ishte veçanërisht shkrimtari dhe përkthyesi i njohur Agim Byci, i cili, së bashku me anëtarët e tjerë të klubit letrar të qytetit, tregoi një përkushtim të sinqertë për ta bërë këtë ide realitet të gjallë dhe të qëndrueshëm.

Falë këtij bashkëpunimi dhe mirëkuptimi të gjerë, çmimi letrar “Yllka Domi” u themelua dhe u bë pjesë e pandashme e jetës kulturore të Gjakovës. Që nga themelimi i tij e deri më sot, ai është ndarë çdo vit, duke u bërë një traditë e çmuar në kuadër të Mitingut të Poezisë, ngjarja më e madhe poetike e qytetit, që mbledh dhe bashkon shkrimtarë, poetë dhe artdashës nga anë të ndryshme shqiptare. Ky çmim jepet në bashkëpunim me klubin letrar “Gj. N. Kazazi” dhe është kthyer në një monument simbolik të gjallë përkujtimi, që jo vetëm ruan kujtimin e Yllkës si dëshmore dhe poete të re, por edhe frymëzon gjenerata të reja që të shkruajnë, të mendojnë dhe të shprehin lirisht ëndrrat dhe ndjenjat e tyre përmes vargut.

Në këtë mënyrë, emri i Yllka Domit nuk jeton vetëm si kujtim i dhimbshëm i një jete të ndërprerë dhunshëm, por si një dritë udhërrëfyese për të gjitha ato që guxojnë të ndjekin pasionin e saj për poezinë dhe atdheun.

Literatura:

1.       Hanëmshahe Ilazi& Nusret Pllana, Fëmijët martir të Kosovës, 1981-1999, Prishtinë 2019

2.       Hanëmshahe Ilazi, Gra të njohura të trojeve shqiptare, Prishtinë, 2015

3.       https://www.botasot.info/kultura/1287344/21-vjet-nga-vrasja-e-poetes-e-luftetares-17-vjecare-yllka-domi/

4.       https://observerkult.com/25-vite-nga-renia-e-yllka-domit-ne-vend-te-perkujtimit-per-poeten-dhe-deshmoren-e-kombit/

5.       https://www.kultplus.com/libri/yllka-domi-poetja-qe-e-ndjente-vdekjen-e-saj-dhe-lirine-e-vendit-foto/

6.       https://www.facebook.com/gazetaepokaere2/posts/yllka-domi-me-7-maj-t%C3%AB-vitit-1999-poetja-dhe-heroina-17-vjeqare-nga-gjakova-ra-h/158032077231424/

7.       https://www.panorama.com.al/i-premtuam-njera-tjeres-diten-e-fundit-kur-u-pame-kengetarja-shqiptare-kujton-shoqen-e-ngushte-qe-iu-vra-ne-luften-e-kosoves-akoma-te-shoh-ne-enderr-sikur-je-gjalle/