Bashkim Saliasi: Zhgënjimi

ZHGËNJIMI

Nga Bashkim Saliasi

Jeta është një ëndërr e bukur, por e shkurtër, që meriton të jetohet me çdo çmim. Nuk e di a do t'a kemi fatin e mirë t'a jetojmë këtë ëndërr të bukur ashtu si duam deri në fund. Ëndrrat dhe zhgënjimet e shoqërojnë njeriun në çdo hap të jetës, deri në sekondën e fundit të jetës së tij.

Ishte viti 1991...

Koha ishte e zymtë. Të gjithë endeshim në një vorbull, në   dukje, pa rrugëdalje. ishim në gjendjen e asaj anijes, që i ishte prishur busulla dhe kapiteni i saj përpiqet që ta drejtojë atë, në drejtim të dritës së parë, që sheh në horizont.

Tirana dukej e madhe, e bukur, por shumë e rrëmujshme. kohën e kisha të   lirë dhe e mbushja me ecejaket nëpër rrugët e saj, në takime shokësh të ndarë qëkur, në kafenetë e zhurmshme plotë tym dhe në diskutime politike të gjalla, që jo pak herë shndërroheshin në zënka dhe gjullurdi.

Qyteti im i vogël, nga kisha ardhur, më dukej si një ishull i largët dhe i harruar, aq e vrullshme ishte jeta në Tiranë. Edhe pse i papunë, jeta mbushej në kryeqytet dhe, dita-ditës, gjeja një motiv për   të  dalë.

Në fytyrat e zymta të njerëzve, të cilët po vinin nga të katër anët e vendit dhe po vendoseshin në Tiranë, ndjehej një ngazëllim i turbulluar, një krenari e përzier me një lloj trishtimi, që endej në një bisedë apo në një gotë raki.

Po trokiste zija e bukës. Shtypi, mediat, nuk reshtnin pa folur për të. Opozita e re dhe shumë agresive, ishte hedhur në sulm, për të rrëzuar qeverinë postkomuniste.

Njerëzit, të cilët   nuk ishin mësuar që t'u flitej troç për gjendjen e ditës, e përcillnin me një shqetësim dhe habi. Kudo flitej vetëm për pasiguri.

"Çeku i bardhë", nuk po vinte. Teoria e "nivelit zero", po shkatërronte edhe ato pak rezerva që ishin. Pasqyra tregonte vetëm një fytyrë të zymtë, të parruar, me flokë të gjata e me sytë të çakërryer,  që  dukeshin se të  pyesnin "pse?"!?

Fatkeqësisht, vendi nuk po ofronte asgjë!

Turma, pasi u ngop me grabitjet e dyqaneve, rezervave, ndërmarrjeve, pemëtoreve dhe vreshtave të përbashkëta deri atëherë, ishte në pritje të ndonjë sinjali tjetër për të rifilluar "punën".

Por, deri atëherë, po përtypte prenë e vet, me një qetësi të frikshme.

Asnjë nuk e dinte se kush e kishte radhën nesër.

Dhe unë përsëri endesha i përhumbur, pa parë se ku më shpinin këmbët...

Paratë po me mbaronin. Paratë!

Ku ishin paratë!?

Në qoftë se para quheshin ato, që   kisha mbledhur unë me time shoqe për 18 vjet rresht, pak nga pak, për t'i patur për një ditë të vështirë dhe që, brenda ditës, u bënë një grusht letrash pa vlerë.

Skamja po trokiste në derë. Ajo më dilte parasysh si një oktapod i madh me tentakulat e tij, që po mundoheshin të më shtrëngonin mua, duke më lënë një dorë dhe një sy të lirë.

Nuk e di pse kisha një përshtypje të tillë.

Njerëzit, pas një zhgënjimi të madh, filluan që të largoheshin nga vendi. Pamjeve të trishta të ambasadave dhe të anijeve, të mbushura plot me njerëz, që shpresonin të preknin "eldoradon" e premtuar, iu shtuan dhe marshimet nëpër male, në drejtim të Greqisë ose duke iu drejtuar detit me gomone, në drejtim të Italisë.

I mësuar të punoja sipas rregullave dhe ligjeve, u drejtova për në konsullatë dhe në ambasadën greke, për të marrë një vizë të rregullt. Radhët para ambasadës në Tiranë dhe konsullatës në Gjirokastër ishin të gjata. Njerëz të shqetësuar, të palarë dhe të uritur shihje në çdo rrugë të këtyre qyteteve.

Këto ishin shndërruar në një "geto" të madhe për këta njerëz të pashpresë, të cilët sikur shihnin një dritë në  fund të  tunelit. Qytetet ishin mbushur edhe me gjahtarë të mashtrimit dhe të dallavereve. Ata, ashtu si kafshët e egra, pikasnin gjahun, e studionin me kujdes dhe hidheshin në sulm.

Njerëzit, të çiltër të padjallëzuar të butë, binin menjëherë pre e tyre. Ata mikloheshin pas ledheve të tyre, lojërave të bukura me marrje vizash dhe, pasi shisnin të gjitha ç'kishin për të paguar një vizë, ju dorëzoheshin me shumë "dëshirë" gjahtarëve të tyre. Si përfundim, rrugëve shihje njerëz të zhgënjyer dhe të pafat. Nga padjallëzia e tyre, ata mbeteshin me gisht në gojë.

Paratë, që kisha, m'u mbaruan dhe unë përsëri endesha rrugëve për të gjetur një punë çfarëdo. por, më kot! Kudo dëgjoja për ikjen e njerëzve të mi, mbërritjen në Greqi dhe sistemimin e tyre.

Në jetën e çdo njeriu që mendon, vjen koha kur shikon në të kaluarën dhe pyet veten çfarë vlen në marrëdhëniet mendore, morale, fizike, materiale. Në ndërgjegjen e shumë njerëzve hyn fshehurazi mendimi, që thanë shpirtin dhe vetja u duket e kotë...

Filloi të më brente edhe mua çdo ditë e më shumë ideja e ikjes.

Jeta po me bëhej ferr.

Sigurimi i parave në pak kohë atje, që ishte sa në një vit këtu, po më tundonte.

Së bashku me Xaken, një shokun tim, në një mbrëmje të bukur qershori, te po pinim kafe, pasi e kishim diskutuar gjerë e gjatë, vendosëm që ta provonim ikjen, të panjohurën. U ngritëm të nesërmen herët në mëngjes dhe morëm autobusin e Beratit.

Në "kthesën e Patosit", rasti e solli që të udhëtonim me një mikrobus të Tiranës, që shkonte  për në Kakavijë. Për të gjithë ata, që kishin një mikrobus ose një furgon, rruga e Kakavijes, Vlorës ose e Kapshticës, ishte një minierë parash. Pra, shumë shoferë bënë para të madhe, në atë periudhë.

Nisja

Mua sa s'më ra pika, kur mësova se dy djem 22 vjeçarë ngrinë në malin e Gramozit atë janar të acartë të vitit 1991.

Ishte një vit i prapë, si i mallkuar nga Zoti, kur varganë shqiptarësh të trullosur nga mashtrimi i madh "si gjithë europa" të ndjekin pas nga batërdia e madhe me urë zjarri në dorë, të gënjyer si s'ka më keq u turrën nga të katër anët, nga qelli toka e deti të iknin nga sytë këmbët në eksodin e madh, ku 1,5 miljon shqiptarë, një e treta e tyre ikën nëpër botë si zogjtë e qyqes.

Ja pikërisht sot, mora lajmin kobzi si vdiqën ata dy djem nënash në kërkim të parajsës së humbur pikërisht atëhere, kur kisha futur rreckat dhe copën e bukës në torbë e do të nisesha të nesërmen në kurbet pa rrugë e pa adresë:

Të rrahur, të poshtruar, të torturuar, të plagosur, të gjymtuar, të vdekur pa motiv si njerëz pa familje, pa qeveri, pa komb, pa atdhe.

Po unë? - më rrinte në kokë pyetja a do të mbijetoj vallë, a do të kem fatin e mijra të tjerve. Po nisem, ky ishte vendimi i pakthyer.

U nisa. koha ishte e zymtë.......

Në furgonin tonë, me targë TR, udhëtonte edhe një emigrant. Ai fliste me pasion për punën e tij në Greqi. Zërin e kishte të mprehtë. Fliste me zë   të lartë e me rrëmbim dhe nuk u vinte pikë fjalive. Në bisedë e sipër, mora vesh se ishte nga Kuçova. Në tërë llomotitjen e tij, ai vetëm shante. Shante fatin që ishte shqiptar, shante regjimin e Enver Hoxhës, shante të parët e tij, që e kishin lindur në Kuçovë, shante, shante e vetëm shante.

Ne nuk morëm pjesë në këtë diskutim. Vetëm shoferi, i cili ishte mësuar me këto situata, i vinte pas avazit. Kështu   ia kërkonte puna. emigranti, emrin e të cilit e kam harruar, ishte ndër të parët, që   kishte shkuar në Greqi. Ai tregonte me pasion për atë vend fqinj, punën dhe njerëzit, të cilët e kishin përkrahur.

Si një historian ose gazetar, ai fliste për lulëzimin e Greqisë në vitet '70-'90-të të shekullit të kaluar, sikur të ishte ndodhur vetë atje, në atë periudhë.

Mbërritëm te "Uji i Ftohtë", në Tepelenë. Zbritëm për t'u freskuar dhe për të pirë një kafe. Emigranti na ofroi të paguante. Aty hymë në bisedë me të.

-Ku shkoni?,- na pyeti.

-Jemi nisur për   në   Greqi, - u përgjigja unë, duke e parë   me vëmendje.

-Me ç'punë jeni marrë, - pyeti përsëri  ai?

-Mësues, kam qenë, - iu përgjigja unë.

-Sa kohë do të rrini atje?,- pyeti përsëri ai kureshtar.

-Besojmë se dy-tre muaj, - u përgjigj Xakja.

- Ah-ha! - tha ai me një pozë shpëtimtari.

- Ju paskeni nevojë  për ndihmë.

Nuk e di se përse u ndjeva mirë, kur dëgjova këto fjalët e fundit. U duk sikur para meje u hap një derë, e cila ishte e kyçur dhe nuk e dija se kush e kishte çelësin.

-Ju, me siguri, nuk e dini se nga do të shkoni dhe se ku do të arrini, -foli ai me një ton të sigurt.

-Ju ndihmoj unë, - vazhdoi. - por ju duhet të kaloni nga pylli dhe të hyni në tokën greke, para orës 4 pasdite. Aty do të vij unë dhe do t'u marr me taksinë time, që me pret matanë doganës greke. Jam vetëm dhe ju nuk më bezdisni, se qenkeni dhe burra të urtë. Por edhe mund të vonohem pak, se kam katër pasaporta për të vulosur.

Unë u habita, se koha ishte e shkurtër. Megjithatë...

-Si do të arrish t'i vulosësh kaq shpejt pasaportat, kur ti nuk i ke as personat me vete, - e pyeta?...

-Ohu, - tha ai me një shprehje sigurie prej profesionisti,

- Leku e hedh ujin përpjetë....

Rruga për Kakavijë kaloi për bukuri. Biseda me emigrantin kaloi mirë. Ai na tregoi për jetën e tij, përtej kufirit, si i kishte ecur për punë edhe kishte arritur që të bëhej usta i mirë dhe si arriti që të merrte për ditë pune 10.000 -15 000 dhrahmi.

Fillova të ëndërroja. A do arrija dot, që edhe unë të merrja kaq para sa ai,- mendoja me vete! Udhëtimi me emigrantin nuk u bë realitet. Kjo qe si një ëndërr e keqe, që na mundoi atë ditë.

Zbritëm nga furgoni dhe bëmë disa përpjekje për të këmbyer lekët tona në dhrahmi, gjë e cila nuk u realizua, se na u duk kursi shumë i lartë.

Mashtruesit bënin me mjeshtëri "punën" e tyre dhe rrinin në gatishmëri të kapjes së presë. Aty pamë me sytë tanë, që një nga ata, ia hoqi sy për sy 10.000 dhrahmi një plaku, që ishte kthyer nga Greqia.

Vendosëm të kalonim matanë kufirit, me mendimin se mos takonim ndonjë refugjat, që kthehej nga Greqia dhe ia blinim atij dhrahmitë.

Mbi doganën tonë, në krah të djathtë të rrugës, në Kakavijë ishte një kabinë elektrike. Aty kalonte një rrugë këmbësorësh, që para viteve '90-të as kishte guxuar njeri t'i afrohej. Pa e bërë të gjatë, morëm atë rrugë, e cila ishte shkelur dhe në të dy anët e saj lulëzonte bari, me lulet shumëngjyrëshe.

Rruga ngjante si një vend me mbledhje mbeturinash. Shikoje shishe të ndryshme, qese me ose pa gjë brenda, kuti konservash boshe, tesha të ndryshme, bishta cigaresh, bile pamë edhe një radio dore të vogël, si duket pronarit të saj   ia kishte sjellë "në majë të hundës" mungesa e baterive ose ndonjë motiv tjetër dhe ishte detyruar që ta përplaste me inat pas shkëmbit.

Hymë në "zonën e rrezikshme". Frika dhe emocionet sa vinin e më shtoheshin. Djersët filluan të më rridhnin çurg. Kthej kokën nga Xakja. Fytyra e tij nuk kishte shprehje. Dukej sikur po shkonte në fshatin e tij. Ai e kishte provuar dhe më   parë këtë udhë. Kishte shkuar deri në Athinë, ku e kishte kapur policia greke dhe e kishte kthyer nga kishte ardhur.

?   E mira e kësaj pune, - thoshte ai, - është se shkojmë në këmbë dhe kthehemi me makinë, në qoftë se nuk hamë ndonjë shkop polici ose kondak   pushke   nga ushtarët grekë.

Kufitari

Përballë na doli ushtari ynë i kufirit. Menjëherë e njoha, pasi ishte po ajo uniformë, me të cilën unë kisha bërë ditët e zborit ushtarak; po ajo armë, të cilën e mbaja si "dritën e syve", pasi kështu na kishte mësuar partia.

Unë u stepa, por Xakja ma bëri   me shenjë që të vazhdoja.

-Eh! - më doli një ofshamë, tek vështrova armën plot ndryshk të ushtarit, i cili po na priste me buzëqeshje. Nuk e kuptova   shprehjen   e tij. Ai më dukej si "Robinson Kruzoja", që kishte kohë pa parë njerëz, aq i hareshëm paraqitej.

Kaluam afër tij dhe e përshëndetëm. Hamzai i zgjati dorën.

Ia zgjata edhe unë.

Hamzai ma  tërhoqi me të  shpejtë.

- Ç'bën? - më pyeti.

- Asgjë, - i thashë i trembur, pasi nuk e prisja një reagim të tillë nga Xakja. Desha që t'i jepja dorën edhe unë...

Ai qeshi. mendova se doje t'i jepje edhe ti lekë. Ai i kishte dhënë kufitarit 200 lekë të reja, në mënyrë që të na lejonte të kalonin. Më vonë mësova se edhe për ushtarët e kufirit, ky ishte një biznes i mirë.

Kaluam klonin, që të kujtonte frikën dhe ankthin, të cilën e përjetonim në ato vite të shkuara të regjimit komunist. Atij kloni, që nuk kishe kurrë   mundësi për t'iu afruar kaq pranë, pa lejen e autoriteteve të Degës së punëve të Brendshme. Atë klon, ne sot po e shkelnim me këmbët tona, me një 200 lekësh!

Sakaq, hymë në pyllin e tokës greke. Më dukej se hyra në një botë  tjetër!

Pemët më dukeshin më të gjelbra se tonat, lulet me dukeshin më të bukura dhe qielli më i pastër e më i kthjellët. Dhe vetja m'u duk sikur nuk isha unë...

Në pyllin e  dendur,  shqiptarët  kishin  çelur  rrugë, si arterit e trupit të njeriut, që shpien gjak   në organet jetësore edhe ato të çonin thellë e më thellë, në tokën greke, në "parajsën" e kërkuar, atje ku hallet tona do të merrnin fund. Të gjitha këto rrugë, ishin hapur nga karvanët e shqiptarëve, të cilët i kishte zënë mallkimi i ikjes nga vendi i tyre, që duket se nuk i mbante dot.

Në pyll kishte disa karvanë me "ikanakë". Në rrugët e hapura, në drejtime të ndryshme, kishte shumë njerëz, djem të rinj, vajza të reja, fëmijë të vetmuar, deri dhe gra me fëmijë në gji e burra të vjetër, që afroheshin fshehurazi të  kalonin në Greqinë  fqinje. Këto karvanë i ngjanin një gjarpri të stërmadh, i cili ecte me kujdes, në mënyrë që të mos e diktonte preja, që me një sulm të rrufeshëm ta gllabëronte atë. Por, me një ndryshim, se preja në këtë rast ishin vetë ecejakët, të cilët ishin një pre për ushtarët dhe policët grekë, të cilët vigjëlonin me këmbëngulje, për t'i kapur këta të mjerë.

Më pas, pasi të talleshin me ta, me pozitën e më të fortit dhe më të pasurit, të cilëve fati ua kishte shpënë në dorë, i imbarkonin në kamionë (të cilët të kujtonin kamionët e aksioneve tona), duke i rrasur si bagëtia dhe i kthenin mbrapsht, duke ua prerë ëndrrën e tyre pasurore.

Vazhdonim të ecnim me kujdes në pyllin e dendur, ku ferrat na bezdisnin në çdo çast. me shumë mundime iu shmangëm një çifti. Burri mbante në krah një vajzë të vogël, që herë pas here qante me zë të lartë. Rruga na nxori te një urë, mbi një përrua të vogël, ku kalonte autostrada për në zemër të Greqisë.

Ndaluam sipër urës dhe fshimë djersët, që na rridhnin çurk. Sytë, diku më tutje, na zunë një shesh të vogël. Ai rrethohej me lisa të lartë disavjeçarë dhe midis tyre dalluam një grumbull rrobash, të hedhura sa andej-këndej. pamë njëri-tjetrin në sy dhe menduam se çfarë ka ndodhur këtu. Midis tyre kishte këmisha të reja dhe pantallona të shqyera, a thua se ishte bërë ndeshje me shkelës të kufirit.

Ora, dalëngadalë, po shënonte 5 pasdite.

Humbëm çdo shpresë për të udhëtuar me emigrantin nga Kuçova, i cili na premtoi se do të na merrte me vete për në Athinë dhe do qëndronim një   javë te ai, sa të siguronim punë dhe strehë  për të  fjetur.

- Si të bëjmë, – e pyes i trishtuar Xaken, - do qëndrojmë sa të erret apo do vazhdojmë udhën?

- Ecim, më mirë, - m'a ktheu ai. - mbase, takojmë ndonjë taksi në  kthim dhe ikim me të.

- Eja, - i fola me vendosmëri, - le ta provojmë fatin tonë!

Gracka

Sa dolëm në rrugë, nuk kishim bërë as 10 - 15 hapa dhe kaluam urën, përballë nesh qëndroi një kamion tip "ife", i mbushur me refugjatë. Dy ushtarë, që qëndronin lart, kërcyen nga kamioni dhe u drejtuan për tek ne. Dy të tjerët zbritën nga kabina dhe na drejtuan armët.

- Eja! - na folën greqisht. U shtanga.

"Sa shpejt na zunë?"- mendova vetëtimthi me vete. Të gjitha ëndrrat e mia, u rrëzuan si të ishin një kështjellë prej rëre. U preva fare. Ballin ma përshkuan pika djerse të ftohta. Ngrita dorën e majtë lart, në shenjë ndjese dhe të dy, si me komandë, shkuam drejt ushtarëve, të cilëve, me automatik të drejtuar nga ne, u regëtiu një buzëqeshje përbuzëse.

Na vunë përpara dhe na hipën në makinë. Unë eca i pari dhe shkova e u ula në krye, ku refugjatët më sajuan një vend të lirë. Xakja mbeti në fund të kamionit. Njëri nga ushtarët e shtyu me kondakun e pushkës. Xakja lëvizi dhe u ul diku, nga mesi i kamionit.

"E-eee, - pëshpërita me vete, - sa shpejt ramë në grackë!".

Hundën na e shpoi një erë   thartire dhe djersë   e rëndë.

Ne, të larë e të ndërruar, me çanta shkolle në dorë, kurse bashkudhëtarët tanë "të qelbnin", nga një   erë e keqe, që vinte nga qëndrimi i tyre, për ditë të tëra, pa larë e pa ndërruar, në pyjet e Greqisë.

Nuk kaluan as 15 minuta dhe ne u gjendëm në doganën greke, ku ushtarët, me llërë të përveshura dhe me qentë, që ngjanin si ujqër, me gjuhën përjashta, dukeshin sikur po shkarkonin një ngarkesë bagëtie prej kamionit. Turma, që zbriti nga ai, dukej sikur kishte udhëtuar me qindra kilometra larg.

Na zbritën nga kamioni me të bërtitura, e na vunë në rresht, duke na drejtuar nga porta e doganës sonë. Si ato delet, që shkojnë në shtrungë, na nxorën jashtë trarit, me të shara e duke na porositur, që mos të kthehemi më, se prapë do të na kapnin dhe do të na nxirrnin në Shqipëri.

Në orën katër e gjysmë, hymë në tokën greke, nga pylli dhe në orën gjashtë, dolëm në tokën shqiptare nga dogana.

Vetëm një orë e gjysmë zgjati ëndrra jonë.

Në doganën greke, me sytë tanë pamë refugjatë të masakruar e torturuar nga ushtarët grekë dhe nga policia. Në sheshin e doganës greke, një grup ikanakësh, të kapur në rrethinat pranë saj, i kishin ulur në gjunjë dhe ushtarët ishin me llërë përveshur, me thika ndër duar. Ndërsa qentë, që vinin vërdallë, të kujtonin grupet e zezakëve, të cilat i kapnin ekspeditat e Kristofor Kolombit.

Punonjësit e doganës, si të asaj greke dhe shqiptare, na shikonin dhe na trajtonin si robër lufte. Doganierët tanë qeshnin dhe talleshin me fatin e bashkëkombësve të tyre! U endëm në Kakavijë gjithë pasditen, me shpresën se mos gjenim ndonjë mjet për t'u kthyer në Gjirokastër.

Ora kaloi dhe po shënonte 8 e mbrëmjes. humbëm çdo shpresë për të udhëtuar me mjet dhe nuk na ngelej gjë tjetër, veçse të ecnim në këmbë, për gjithë natën, deri në Gjirokastër.

Ju bashkuam vargut të  lodhur  dhe  të  rraskapitur, të disa dhjetëra njerëzve si ne. Edha ata, të dëshpëruar për fatin e keq që patën, po ktheheshin andej nga ishin nisur. Vargu i ngjante një batalioni të shpartalluar nga lufta. Pleqtë mezi ecnin, fëmijët qanin; një pjesë ishin të uritur, disa të tjerë të etur dhe pjesa më e madhe e lodhur, e zhgënjyer.

Disa herë bëmë përçapje të hipnim në makinat që qëndronin pak. Por një gjë e tillë ishte e pamundur, se ato mbusheshin sa hap e mbyll sytë nga djemtë e moshave të reja. Si një kafshë gjigande, makinat gllabëronin një pjesë nga turma dhe me shpejtësi ktheheshin nga kishin ardhur, për t'i shpurë këta fatkeq në qytet dhe për të ardhur të merrnin të tjerë. Ky ishte rituali i zakonshëm i tyre, kjo ishte jeta e tyre, kjo ishte detyra e tyre.

Për shoferët, këta njerëz përktheheshin në para. Ata ishin të pamëshirshëm në detyrën e tyre. Si ata gardianët gjakftohtë, të mësuar nga puna e tyre, të zhveshur nga çdo ndjenjë njerëzore, me një gjakftohtësi makabër, merrnin të kthyerit, u numëronin paratë dhe i hipnin në makinë.

Në qoftë se nuk kishin para, nuk mund të hipnin në makinë, por shëndosh këmbët, qofsh i ri, fëmijë ose plak. Ky ishte ritmi i jetës së refugjatëve të mjerë, në ato vite.

Ndërsa edhe vapa ishte e padurueshme. Megjithëse mbrëmje, ai pak fllad që frynte lehtë, shkrumbohej në fytyrën tonë të nxehur. Na u tha goja për një pikë ujë.

Në Jorgucat, në një kanal, arritëm të mbushnim ujë në bidon, që më vonë ua dhamë të pinin disa refugjatëve nga Tepelena. Ata, jo vetëm që na pinë ujin, por na morën edhe bidonin e nuk na e kthyen më!

P.s Shkëputur nga libri "Ne ishim pesë shokë...

28. shtator 2025