Lekë Mrijaj: Homazh në nëntëvjetorin e kalimit në amshim të don Gjergj Gjergji-Gashi

Homazh në nëntëvjetorin e kalimit në amshim të don Gjergj Gjergji-Gashi, meshtar, hulumtues dhe studiues i së vërtetës historike shqiptare

Shkruan: Lekë Mrijaj

Një nga veçoritë më të dalluara të veprimtarisë së të amshuarit dr. don Gjergj Gjergji-Gashi, i cili kaloi në amshim nëntë vite më parë, ishte pasioni i tij për hulumtime të thelluara shkencore. Ai, si një studiues i vlerave madhore shkencore, asnjëherë nuk kënaqej me përsëritjen e njohurive ekzistuese apo me përmbledhjen e literaturës së njohur, por veq përshpirtërisë e kishte vullnetin dhe aftësinë e rrallë për të zbuluar burime të reja, dokumente të panjohura dhe dëshmi arkivore, të cilat i sillte për herë të parë para lexuesit shqiptar. Studimet dhe hulumtimet e tija përfshinin arkiva kishtare, dokumente osmane, dorëshkrime të vjetra dhe burime të traditës gojore. Me këmbëngulje të pashoqe, ai kërkonte gjurmët e historisë shqiptare, duke sjellë dritë mbi periudha dhe ngjarje të lëna në harresë. Në mënyrë të veçantë, dr. don Gjergji-Gashi, meshtar i Kishës Katolike, hulumtues dhe studiues i së vërtetës historike shqiptare, arriti të nxirrte në pah rolin e figurave kishtare shqiptare si mbrojtës të identitetit shpirtëror, kulturor dhe kombëtar. Ai tregoi se Kisha Katolike shqiptare nuk kishte qenë vetëm një institucion shpirtëror, por edhe zëdhënëse e kujtesës historike dhe e arsimit ndër shekuj. Ndër zbulimet e tij me vlerë të veçantë ishin dëshmitë për martirët e Karadakut, duke veçuar Martirët e Stubllës (1846–1848).

Disa gjetje të tija të rëndësishme historike janë pasqyruar apo më konkret i gjëjmë edhe në librin shkencor të studiuesit me titull: "Religion and the Politics of Identity in Kosovo" të Ger Duijzings, i cili libër shkencor është botuar nga Shkolla e Amsterdamit për Kërkime në Shkencat Shoqërore (ASSR) në vitin 1999, ku në faqet 87–90 (me numra të referencave nga 5-10), gjenden të dokumentuara rezultatet e kërkimeve të tija me titull: 

Martirët e Stubllës 1846–1848 të dr. don Gjergj Gjergjit-Gashit: Letnica është një nga famullitë e pakta me shumicë sllave në dioqezën e Shkupit, ku shumica e katolikëve janë shqiptarë. Megjithatë, deri në fillim të shekullit të njëzetë, kjo famulli përfshinte disa vendbanime shqiptare katolike (dhe gjeografikisht gjithashtu shqiptare myslimane), ndër të cilat Stublla dhe Binça ishin më kryesoret. Ishte pikërisht në këto fshatra dhe rreth tyre, sidomos në hinterlandin e Stubllës (zona e Karadakut), ku mund të gjendeshin njerëz që nuk ishin plotësisht katolikë e as plotësisht myslimanë, por një kombinim i të dyjave: të ashtuquajturit laramanë. Gjatë shekullit XIX, ata u bënë objekt i veprimtarisë misionare të meshtarëve katolikë (françeskanë) në Letnicë. Kjo është tema kryesore e këtij kapitulli. Nëse kthehemi në mesin e shekullit XIX, periudhë që përbën edhe fokusin tonë kryesor këtu, është me rëndësi të kemi parasysh se shqiptarët myslimanë në fshatrat pranë Letnicës kishin kaluar në islamizim mjaft vonë, pra që nga fillimi i shekullit XVIII, pasi ishin zhvendosur nga zonat malore të Shqipërisë veriore drejt Kosovës. Shqiptarët e parë në rrethinën e Gornja Moravës u vendosën atje si katolikë, por më vonë kaluan në islam për të siguruar pronat e reja dhe për të ruajtur pozitën e tyre të epërsisë ndaj popullsisë serbe (Uroševi? 1933:166–167). Megjithatë, ata ishin vetëm sipërfaqësisht të islamizuar dhe shumë prej tyre vazhduan të ruanin zakonet katolike. Sipas priftërinjve katolikë shqiptarë dhe historianëve të kishës të sotëm (shih Gjini 1986; Gjergji-Gashi 1988), kalimi i tyre në islam ishte kryesisht formal, domethënë: ata merrnin një emër mysliman vetëm për të shmangur shtypjen osmane ose për të mos paguar taksën e rëndë të krishterë; zakonisht vetëm burrat e bënin këtë gjë në zonën përkatëse. Shumica e historianëve mendojnë se jeta fetare e këtyre myslimanëve të konvertuar mbeti thelbësisht dualiste, e ndarë mes dy traditash të ndara dhe thellësisht të kundërta, nga të cilat njëra ishte “false” dhe ekzistonte vetëm për t’u paraqitur para botës së jashtme, ndërsa tjetra ishte “e vërtetë”, por e fshehur. Gjergji-Gashi, një prift shqiptar nga Kosova, i cili shkroi një rrëfim pseudos-historik dhe hagiografik mbi Martirët e Stubllës, priret ta shohë kripto-katolicizmin si një fenomen të vazhdueshëm: këta të konvertuar merrnin vetëm emra myslimanë, ndërsa për pjesën tjetër vazhdonin të festonin festat e rëndësishme të krishtera; pagëzonin fëmijët e tyre, ftonin priftërinj katolikë në shtëpi, merrnin pjesë në meshë dhe nuk shkonin në xhami (shih për shembull Gjergji-Gashi 1988:26). Kjo ide e një vazhdimësie të pandërprerë të komuniteteve kripto-katolike, të cilat simulonin një identitet mysliman duke ruajtur një identitet katolik në fshehtësi, është prodhuar dhe riprodhuar në dokumente kishtare dhe, deri diku, edhe në literaturë shkencore (shih për shembull Skendi 1967; Bartl 1967; Malcolm 1997; Malcolm 1998:131–133). Megjithatë, mbetet e diskutueshme nëse kjo pamje është plotësisht e saktë. Gjergji-Gashi nuk i vendos pretendimet e tij në një kornizë historike, megjithatë, sipas autorit, duket më e arsyeshme të mendohet se disa (apo ndoshta shumica) e këtyre praktikave “kripto-katolike” lindën vetëm gjatë dekadave të fundit të shekullit XIX, kur Kisha Katolike kishte krijuar një prani më të qëndrueshme në këtë zonë. Këto praktika kishin zhdukur më herët. Për shembull, deri në vitin 1866, pjesëmarrja në meshë ishte praktikisht e pamundur sepse në Letnicë nuk kishte prift. Po ashtu, në fund të shekullit XIX në Kosovë kishte shumë pak priftërinj për të administruar sakramentet. Më shumë gjasa është që kripto-katolicizmi të kishte rënë në harresë si praktikë e gjallë dhe Kisha e ringjalli atë nga kujtesa. Ishte gjatë shekullit XIX që, nën kujdesin e Kishës, popullsia laramanë e Karadakut “rishfaqej”, me dëshirën e kripto-katolikëve për t’u “rikthyer” në katolicizëm. Me pak fjalë, autori beson se kripto-katolicizmi si realitet i gjallë ishte shumë më tepër i përcaktuar nga faktorë historikë dhe politikë sesa çfarë pasqyrohet në historiografinë kishtare. Përpjekja e parë për konvertimin e kripto-katolikëve në famullinë e Letnicës ndodhi në vitin 1837, por ajo u shtyp me dhunë nga guvernatori osman lokal, i cili i futi laramantë në burg. Gjatë kohës që ishin në paraburgim, ata u torturuan dhe u synetuan, siç raportoi më vonë ipeshkvi i Prizrenit në Kongregatën për Përhapjen e Fesë në Romë. Pasi hoqën dorë nga konvertimi në katolicizëm, ata u liruan dhe u kthyen në shtëpi të shoqëruar nga policë turq dhe priftërinj myslimanë (Gjini 1986:181; Gjergji-Gashi 1988:35–36). Në vitin 1845, perspektivat për konvertim dukeshin më premtuese pasi laramantët në pjesë të tjera të Kosovës kishin fituar zyrtarisht njohjen si katolikë romakë (Malcolm 1998:186–187). Në shkurt të atij viti, krerët e njëzet e pesë familjeve laramanë nga famullia e Letnicës shkuan në Gjilan, qendrën e rrethit, për të bindur kajmakamin (guvernatorin osman) dhe kadinë (gjyqtarin e gjykatës së Sheriatit) që t’u jepnin njohjen si katolikë. Guvernatori osman refuzoi dhe përpiqej t’i bindte laramantët të hiqnin dorë nga ideja. Sipas tregimit romantik të Gjergji-Gashit, ai theksoi përparësitë e të qenit mysliman, në veçanti privilegjet që Islami u ofronte burrave: poligaminë dhe mundësinë për t’u ndarë nga gratë në çdo kohë. Kur ata këmbëngulën, ata u njohën si katolikë, por më pas u dërguan në burg në Shkup dhe Stamboll. Pas disa muajsh u kthyen me një ferman osman që u jepte atyre njohjen si katolikë, por pas kthimit u burgosën përsëri. Elita konservatore myslimane në Kosovë kishte frikë se kalimi i tyre në katolicizëm do të nxiste konvertime masive, dhe për t’i penguar ata, deportuan këto njëzet e pesë familje me burrat e tyre në Anadoll gjatë dimrit dhe pranverës së viteve 1845–1846. Shumë prej tyre vdiqën gjatë internimit. Më në fund, në nëntor të vitit 1848, pas ndërhyrjes diplomatike të Fuqive të Mëdha, të mbijetuarit u sollën përsëri në shtëpitë e tyre nga qeveria turke (Gjergji-Gashi 1988:34–48). Gjergji-Gashi i ka shndërruar këta kripto-katolikë në martirë, të cilët sakrifikuan jetët e tyre për fenë katolike dhe kombin shqiptar në të njëjtën kohë. Por një rrëfim tjetër bashkëkohor i ngjarjeve, ai i historianit gjerman të shekullit XIX Georg Rosen, është ndoshta më i saktë në shpjegimin e motiveve, të cilat janë shumë më tokësore. Sipas versionit të tij, përpjekja për konvertim duhet parë në dritën e rezistencës së fuqishme shqiptare kundër reformave të Tanzimatit, veçanërisht kundër futjes së sistemit të rekrutimit ushtarak në ushtrinë osmane. Ai sqaron se dëbimi u nxit nga qarqet myslimane konservatore, të cilat u përpoqën të pengonin këto reforma dhe shprehën pakënaqësi ndaj lirive të reja fetare që po futeshin. Rosen vëren gjithashtu se diplomatët britanikë, francezë dhe gjermanë ofruan ndihmë për të dëbuarit dhe u përpoqën të ushtronin presion mbi qeverinë osmane për t’i ndaluar trajtimet e ashpra ndaj tyre (Rosen 1866/II:93–98).

Krejt në përfundim të kësaj përmbledhjeje të pasqyruar "Religion and the Politics of Identity in Kosovo" të Ger Duijzings, mund të themi me kompetencë se portreti i dr. don Gjergj Gjergji Gashit mbetet i lidhur ngushtë me përpjekjet e tij të vazhdueshme për të ndriçuar të vërtetën historike shqiptare. Pikërisht ai, ia arriti të nxirrte nga errësira e harresës dëshmi të vyera, duke u mbështetur në burime të shkruara me referenca të sakta, në dokumente arkivore dhe në kujtime të gjalla të brezave. Me këmbënguljen e tij të pashoqe, ai dëshmoi se historia nuk është vetëm një rrëfim i së kaluarës, por edhe një mësim i çmuar për të tashmen dhe për brezat që do të vijnë. Përmes studimeve dhe hulumtimeve të tij, sidomos atyre që lidhen me Martirët e Stubllës dhe laramanët e Karadakut, dr. don Gashi e bëri të qartë se identiteti fetar dhe kombëtar i shqiptarëve ishte ruajtur jo vetëm nëpërmjet besimit, por edhe përmes sakrificës dhe qëndresës së palëkundur. Vepra e tij mbetet një thesar madhor për shkencën, kulturën dhe kujtesën historike të popullit tonë. Lavdi veprës së tij shpirtërore dhe shkencore. Pushoftë në paqe!

Klinë, shtator 2015