Sabile Basha: Gratë Shqiptare – Shtylla të Qëndresës Kombëtare (40)

GRATË SHQIPTARE – SHTYLLA TË QËNDRESËS KOMBËTARE (40)

GRATË E VAJZAT DËSHMORE TË UÇK-SË

NJOMËZA RAMË LIPAJ

(12.9.1985 – 13.4.1999)

Nga Prof. Dr. Sabile Keçmezi-Basha

Në historinë e lavdishme të luftës çlirimtare të Kosovës, praninë e grave në krah të burrave nuk mund ta quajmë një rastësi apo përjashtim të rrallë. Përkundrazi, ajo është dëshmi e gjallë e natyrës gjithëpërfshirëse të rezistencës sonë kombëtare, ku barrën e rëndë të çlirimit nuk e morën mbi supe vetëm burrat me armë në dorë, por edhe gratë që dëshmuan një guxim dhe vendosmëri të rrallë. Kjo pjesëmarrje e grave është shenjë e ndërgjegjes kolektive se liria nuk mund të ndahet në role të ngushta gjinore, por është një e drejtë dhe një detyrë që i përket të gjithëve pa dallim. Madje, përmasat e kësaj përfshirjeje shkojnë edhe më thellë dhe më larg sesa thjesht ndarja burrë-grua. Lufta çlirimtare e Kosovës u bë shesh betejë edhe për bijtë dhe bijat më të njoma të këtij populli, të cilët nuk hezituan të ngjiten në kështjellën e sakrificës më të lartë. Shembulli prekës dhe madhështor i Njomëza Ramë Lipajt e dëshmon këtë realitet në mënyrë tronditëse e frymëzuese. Në momentin e flijimit të saj, ajo kishte vetëm 14 pranvera të brishta, një moshë që në çdo shoqëri normale do të duhej t’i kushtohej lojës, dijes dhe ëndrrave të pafajshme të fëmijërisë.

Por koha e pushtimit dhe e dhunës i kishte rrëmbyer kësaj gjenerate të re luksin e një fëmijërie të qetë. Në vend të lodrave, ajo mori mbi supe barrën e rëndë të përgjegjësisë kombëtare. Në vend të këngëve të gëzueshme, ajo mësoi këngën e heshtur të sakrificës, në vend të shëtitjeve të lira, ajo njohu shtigjet e rrezikut dhe të lirisë së mohuar. Përkrah burrave të rritur dhe grave trimëresha, qëndronin edhe vajza e djem të moshës së njomë – jo thjesht si figura simbolike, por si pjesëmarrës të vërtetë, të vetëdijshëm dhe të vendosur të kësaj lufte. Ky realitet i dhimbshëm por edhe madhështor na kujton se çlirimi i një kombi shpeshherë kërkon edhe më të shtrenjtën – jetën e bijve dhe bijave të tij më të pafajshëm.

Prandaj, kujtimi i tyre nuk është vetëm një detyrë morale, por një themel mbi të cilin duhet të ndërtojmë ndërgjegjen tonë kombëtare. Ata janë dëshmi e pagabueshme se liria ka një çmim të lartë dhe se amaneti i tyre na obligon ta ruajmë, ta mbrojmë dhe ta çojmë përpara me nder dhe përgjegjësi. Është e vështirë ta përshkruash me fjalë atë dhembje të thellë e të papërshkrueshme që ndien kur përfytyron fëmijët, ende të njomë në moshë e të brishtë në trup, teksa lënë mënjanë lodrat, librat dhe ëndrrat e pafajshme për të marrë armën në dorë dhe për të dalë në mbrojtje të atdheut të tyre të dhunuar. Kjo nuk është thjesht një skenë tragjike e historisë sonë, por një dëshmi rrëqethëse e asaj se pushtimi dhe dhuna mund ta zhveshin një shoqëri nga çdo normalitet, duke i detyruar edhe më të vegjlit të rriten para kohe dhe të marrin mbi vete barrën e rëndë të lirisë së mohuar.

Në këtë sfond të dhimbshëm dhe heroik njëkohësisht, spikat figura e Njomza Lipajt – një ndër ata fëmijë që u shndërruan në simbol të qëndresës dhe sakrificës së pastër. Ajo nuk ishte thjesht një luftëtare e re, por mishërimi i ndërgjegjes së një brezi që nuk pranoi të përkulet përballë terrorit, që zgjodhi me guximin e pakrahasueshëm të rinisë të rreshtohej përballë armikut.

Njomza nuk ishte vetëm krenaria e familjes apo e fshatit të saj – ajo u bë një emër i nderuar për të gjithë Kosovën. Për popullin e saj, ajo përfaqësonte jo vetëm guximin dhe vendosmërinë, por edhe pastërtinë morale të një ideali që nuk njeh moshë. Ëndrra e saj për liri nuk kishte asnjë njollë interesi personal. Ishte një ëndërr e kulluar, e pagëzuar me naivitetin e bukur të fëmijërisë dhe njëkohësisht me seriozitetin tragjik të një epoke të përgjakshme. Me të drejtë dhe me një dashuri të veçantë, në radhët e Ushtrisë Çlirimtare të Kosovës ajo njihej me epitetin e ndjerë dhe domethënës “sugarica”. Ky emër nuk ishte thjesht një përkëdhelje, por një njohje e sinqertë e asaj që ajo përfaqësonte, një shpirt i ri, i pastër dhe i guximshëm, i rritur mes maleve të lirisë dhe i gatshëm të flijohej për kauzën më të lartë. Figura e saj mbetet sot një simbol i pavdekshëm që na fton të reflektojmë mbi të kaluarën, të kujtojmë çmimin e lartë të lirisë dhe të ruajmë me përgjegjësi amanetin e atyre që, edhe pse fëmijë në moshë, treguan një pjekuri dhe trimëri që i përjetësoi në kujtesën kombëtare.

Njomza Lipaj erdhi në jetë më 12 gusht të vitit 1985, në fshatin Temal – një vend që njihej më parë si Kamenicë – në komunën e Burimit. Ajo ishte bijë e familjes Lipaj, e prindërve të saj Rama dhe Ziza, të cilët krahas saj rritën edhe tre fëmijë të tjerë: Mimozën, Kreshnikun dhe Kastriotin. Kjo familje, e rrënjosur thellë në truallin dhe traditat shqiptare, përfaqësonte një model të vlerave të lashta të atdhedashurisë dhe të ndershmërisë. Prindërit e saj nuk e shihnin edukimin si një proces të zakonshëm, por si një mision të shenjtë dhe themel për formimin e karakterit. Ata ia mbollën në shpirt dashurinë për atdheun jo si një koncept abstrakt, por si një përvojë të gjallë, të trashëguar brez pas brezi. Për ta, dashuria për vendin nuk ishte thjesht një ndjenjë, por një obligim moral që duhet të mishërohej në vepra konkrete, në qëndresë, dhe, kur të kërkohej, edhe në sakrificë.

Në këtë frymë të thellë kombëtare dhe edukatë të brumosur me ndjenja të pastra patriotike, Njomza u rrit dhe u formua si një bijë e denjë e atdheut të saj. Ajo mësoi që liria nuk është një dhuratë e falur, por një e drejtë që kërkon përgjegjësi dhe gatishmëri për flijim. Prindërit e saj e edukuan se për lirinë nuk duhet vetëm të jetohet me kokën lart, me dinjitet e krenari, por edhe të jepet jeta, nëse është nevoja. Ky formim familjar nuk ishte një mësim i thatë apo dogmatik, por një edukatë e përditshme e mishëruar në fjalë e vepra. Atmosfera e shtëpisë Lipaj ushqente vlerat e nderit, të besës dhe të dashurisë për tokën amtare – një trashëgimi shpirtërore që lidhej ngushtë me traditat më të vyera të popullit shqiptar.

Kështu, Njomëza Lipaj u rrit në një mjedis ku ndjenja e përkatësisë dhe përgjegjësisë kombëtare nuk mund të ndaheshin nga jeta e përditshme. Familja e saj ishte një shkollë e vërtetë atdhedashurie, ku çdo fëmijë mësohej të çmonte lirinë si vlerën më të lartë dhe më të shenjtë që një njeri dhe një popull mund të ketë. Njomëza e mori këtë mësim jo si një barrë të rëndë, por si një nder dhe privilegj që do ta udhëhiqte në rrugën e saj, edhe në ditët më të vështira të historisë sonë. Në formimin e karakterit të Njomëza Lipajt nuk mund të nënvlerësohet roli i familjes së saj të gjerë, e cila ishte një vatër e vërtetë e vlerave patriotike dhe e edukatës tradicionale shqiptare. Gjyshi dhe gjyshja, krahas prindërve të saj, përbënin shtyllat morale mbi të cilat ngrihej jeta shpirtërore dhe edukative e familjes Lipaj. Ata nuk ishin thjesht kujdestarë të dashur të brezave të rinj, por bartës dhe përcjellës të një trashëgimie të çmuar atdhetare që e ushqente me kujdes çdo anëtar të familjes.

Kjo frymë edukative ndikoi fuqishëm tek Njomëza, duke e bërë që në moshë të njomë të përvetësonte dhe të mishëronte idenë e shenjtë të lirisë – një liri që i mungonte tragjikisht të gjithë shqiptarëve në atë kohë. Për Njomëzën, kjo mungesë nuk ishte thjesht një koncept politik abstrakt, por një plagë e hapur që prekte çdo familje, çdo njeri, çdo fëmijë që ëndërronte një të ardhme më të denjë dhe më të drejtë. Si nxënëse e shkollës fillore në fshatin Tedel (dikur i njohur si Vrellë), ajo shquhej jo vetëm për përkushtimin në mësime, por edhe për karakterin e saj të veçantë. Natyra e saj e përzemërt dhe mendja e mprehtë nuk linin dyshim se ajo ishte e destinuar për një rrugë të jashtëzakonshme. Ishte sikur vetë jeta e saj e vogël po ngrihej dhe formohej për të kryer një mision të madh – një mision që kishte emrin e Kosovës. Njomëza Lipaj ishte një vajzë e re, plot jetë dhe energji, që mbante në zemër një buqetë ëndrrash dhe shpresash për të ardhmen. E rritur në një mjedis ku ëndrrat ushqeheshin nga dashuria prindërore dhe nga një edukatë e ngulitur në vlera të larta morale, ajo kishte një imagjinatë të gjallë dhe një vizion të qartë për jetën e saj. Shpesh, me sytë e saj të ndritur dhe me një ëmbëlsi të natyrshme fëmijërore, ajo rrëfente dëshirat e saj për të ardhmen, duke i dhënë formë ëndrrave të bukura që i përkisnin një jete të lirë dhe të qetë.

Megjithatë, pavarësisht se ishte ende e njomë në moshë, Njomëza kishte një vetëdije të rrallë dhe një ndjenjë të thellë përgjegjësie. Kurdoherë që fliste për ëndrrat e saj, ajo ndalej për një çast, sikur të peshohej me seriozitet para një premtimi të madh dhe solemnisht shtonte: “Jo, së pari atdheu të çlirohet, e pastaj do t’i realizoj ëndrrat e mia.” Kjo fjali e thjeshtë, por e ngarkuar me një pjekuri të rrallë, dëshmonte se për të, ëndrrat personale nuk mund të ishin as të plota, as të mundshme nëse nuk ishte e lirë Kosova. Në bankat e shkollës fillore, ku mësonte me zell dhe përkushtim, ajo ushqente një ëndërr të veçantë- të bëhej mjeke. E mahnitur nga ideja e shërimit dhe e ndihmës ndaj të tjerëve, ajo dëshironte të luftonte sëmundjet, të lehtësonte dhembjet e njerëzve dhe t’i shërbente shëndetit të bashkëkombësve të saj. Por koha nuk i fali mundësinë që të ecte në këtë rrugë të ëndërruar.

Realiteti historik dhe shoqëror në të cilin jetonte e mori me forcë nga bankat e shkollës dhe ia prishi ëndrrat e fëmijërisë. Në vend që të vishte mantelin e bardhë të mjekes dhe të luftonte sëmundjet me mjekim e përkujdesje, ajo mori armën e luftës dhe u radhit në rreshtat e Ushtrisë Çlirimtare të Kosovës. Ideali i saj i shërbimit ndaj njerëzve nuk u shua, por u transformua, nga dëshira për të shëruar trupat e sëmurë, ajo kaloi në përkushtimin për të shëruar plagën më të madhe të kombit – robërinë. Njomëza u bë një luftëtare e lirisë, e cila e kuptoi se për të ndërtuar një të ardhme të shëndetshme dhe të drejtë për popullin e saj, duhej më parë të luftonte për lirinë. Kështu, ajo sakrifikoi ëndrrat e saj personale në altarin e një ideali më të madh, duke treguar se heroizmi i vërtetë nuk matet me moshën, por me madhështinë e shpirtit dhe me gatishmërinë për të vënë jetën në shërbim të të tjerëve dhe të kombit. Në shpirtin e saj të brishtë, por të stërvitur nga edukata atdhetare dhe nga realiteti i hidhur i kohës, ajo mbante një ëndërr të madhe dhe të qartë, ditën kur edhe ajo do të kishte nderin të vishte uniformën e Ushtrisë Çlirimtare të Kosovës.

Në mendjen e Njomëzës, uniforma e UÇK-së nuk ishte vetëm një veshje lufte, por simbol i nderit dhe i përkushtimit. Për të, të quheshe ushtare e Ushtrisë Çlirimtare të Kosovës ishte një privilegj i jashtëzakonshëm, por njëkohësisht edhe një barrë e shenjtë përgjegjësie. Ajo e kuptonte që ky emër i madh nuk fitohej lehtë dhe nuk mbahej lehtë. Duhej guxim, duhej besë, duhej sakrificë pa kushte. Kjo ëndërr e saj nuk buronte nga një dëshirë për lavdi të shpejtë apo për t’u veçuar nga të tjerët. Përkundrazi, ishte shprehje e një ndërgjegjeje të rrallë, të formuar përmes edukatës familjare dhe përballjes me realitetin e rëndë të pushtimit. Ishte pasqyrim i një vetëdije të hershme se liria nuk është dhuratë e askujt, por një e drejtë që fitohet dhe mbrohet vetëm me sakrificë.

Në jetën e Njomëza Lipajt, një ngjarje me peshë të veçantë emocionale dhe me ndikim të thellë formues ishte humbja tragjike, por njëkohësisht heroike, e dëshmores Mervete Maksutaj nga Orrobërda – kushërira e saj nga nëna. Mervetja, një vajzë e re e rreshtuar me idealizëm dhe guxim në radhët e Ushtrisë Çlirimtare të Kosovës, ra dëshmore në vjeshtën e vitit 1998, gjatë një përleshjeje të ashpër me forcat policore serbe pranë qendrës spitalore të Pejës. Ky akt i lartë flijimi nuk ishte thjesht një tragjedi familjare për Njomëzën. Ishte një moment drite dhe ndërgjegjësimi, që e preku në shpirt dhe ia tronditi mendimet më të thella. Heroizmi i Mervetes nuk ishte një rrëfim i largët për të, por një realitet i gjallë dhe i prekshëm – një shembull i gjakut të saj, i gjakut shqiptar, që nuk pranonte robërinë. Ishte shembulli më i afërt dhe më domethënës se liria ka një çmim të lartë, dhe se për këtë çmim kërkohet guxim, vendosmëri dhe sakrificë supreme. Njomëza mori pjesë në ceremoninë e varrimit të Mervetes me një përkushtim dhe një ndjeshmëri të jashtëzakonshme. Për të, ky nuk ishte thjesht një akt respekti për një të ndjerë, por një rit i shenjtë i nderimit për heroinën dhe një betim i heshtur për të ndjekur gjurmët e saj. Ajo e përjetoi këtë ceremoni si një ngjarje formuese, një nismë morale që i hapi sytë dhe i nguli në shpirt idenë se rruga drejt lirisë është e shtruar me sakrifica të tilla.

Kështu, përmes shembullit të Mervetes dhe përjetimit të thellë të rënies së saj, Njomëza Lipaj u kalit si një shpirt i madh dhe i pjekur, i gatshëm të ndjekë idealin e lirisë deri në fund, pa drojë e pa hezitim. Ngjarje të tilla me ngarkesë të fortë emocionale dhe domethënie të thellë historike patën një rol vendimtar në formimin e personalitetit të Njomëza Lipajt, duke përshpejtuar në mënyrë të jashtëzakonshme pjekurinë e saj dhe duke e thelluar edukatën e saj atdhetare. Për një vajzë të re, këto nuk ishin thjesht episode të largëta që dëgjoheshin me gjysmë zëri nëpër oda apo biseda familjare, por përjetime të drejtpërdrejta që i gdhendnin në shpirt një ndjesi të qartë të së drejtës dhe të detyrës ndaj vendit. Në këtë klimë të trazuar, të ngarkuar me heroizëm, dhimbje dhe shpresë, personaliteti i Njomëzës nuk mund të mbetej i njëjtë. Ajo po kalitej çdo ditë, duke fituar një vetëdije të rrallë për moshën e saj. Ndjenja e përgjegjësisë kombëtare dhe ndërgjegjja për rëndësinë e sakrificës për liri nuk mbeteshin vetëm nocione të mësuara në shtëpi, por shndërroheshin në pjesë të qenies së saj, duke i dhënë një pjekuri të parakohshme dhe një kuptim të qartë të rolit të saj në betejën e përbashkët.

Ngjarje të tilla ndikuan fuqishëm në rritjen e guximit të saj individual dhe në forcimin e vetëbesimit – cilësi pa të cilat nuk lindin kurrë luftëtarët e vërtetë të lirisë. Për Njomëzën, nuk kishte më vend për frikë apo hezitim, ajo ishte e gatshme të përballej me çdo sfidë, të sakrifikonte çdo gjë për të mirën e atdheut. Sa herë që i jepej mundësia, ajo e shfaqte hapur dhe me vendosmëri dëshirën e zjarrtë për t’u bërë pjesë e Ushtrisë Çlirimtare të Kosovës. Për të, të armatosej dhe të vishte uniformën e UÇK-së nuk ishte një dëshirë kalimtare apo një mendim naiv fëmijëror, por një qëllim i qartë dhe i ndërgjegjshëm, një aspiratë e shenjtë që kishte lindur dhe ishte forcuar brenda saj përmes çdo ngjarjeje dhe dëshmie që e përjetonte. Megjithatë, edhe pse zemra e saj rrihte fort për këtë ideal, realiteti i pamëshirshëm i moshës së saj shumë të re e pengonte ta bënte këtë hap vendimtar. Mosha e njomë e mbante peng atë që shpirti dhe mendja e saj tashmë e kishin zgjedhur si rrugë jetësore. Kjo binte në sy për ndryshmin në mënyrë të dhimbshme mes ëndrrës së saj të madhe dhe kufizimeve të pashmangshme të realitetit, duke e bërë të ndihej edhe më e vendosur dhe më e përkushtuar në pritjen e kohës kur do të mund ta jetonte plotësisht këtë ideal të saj të lartë.

Në këtë mënyrë, personaliteti i Njomëza Lipajt formohej si një bashkim i ndjenjave të thella atdhetare, i guximit të lindur dhe i vetëdijes së qartë për përgjegjësinë që mbartte mbi supe – një personalitet që nuk mund të kuptohet jashtë kontekstit të vuajtjes dhe rezistencës kolektive të popullit shqiptar në ato vite të vështira. Pas themelimit të Brigadës 133 “Adrian Krasniqi” në janar të vitit 1999, realiteti i përditshëm i fshatit të Njomëza Lipajt ndryshoi rrënjësisht. Ky fshat u përfshi drejtpërdrejt në hartën e zonave nën kontrollin e Ushtrisë Çlirimtare të Kosovës, duke u bërë pjesë e një rrjeti rezistence të organizuar dhe të disiplinuar. Prania e forcave të UÇK-së nuk ishte më e rastësishme apo sporadike, por u kthye në një element të përditshëm të jetës, duke e bërë kontaktin me strukturat e saj një realitet të zakonshëm dhe të pashmangshëm.

Në këtë klimë të re lufte dhe mobilizimi të përgjithshëm, familja Lipaj spikati si një vatër e përkushtuar dhe e vendosur në shërbim të çështjes kombëtare. Nga kjo derë, një pas një, dolën emra që u radhitën në mënyrë të natyrshme dhe të pandalur në formacionet e UÇK-së: Ylber, Demë, Enver, Blerim, Fadil, Liridon dhe Isa Lipaj. Kjo nuk ishte thjesht pjesëmarrje individuale, por një dëshmi e fortë e një përkushtimi familjar të rrallë, ku idealet e lirisë dhe të pavarësisë ishin bërë pjesë e frymës kolektive të shtëpisë dhe të gjakut. Në këtë kontekst të zjarrtë të mobilizimit të përgjithshëm dhe të vendosmërisë së pathyeshme, edhe Njomëza – e cila deri atëherë kishte jetuar me një dëshirë të ndezur për të veshur uniformën e UÇK-së – pa më në fund të hapur mundësinë e saj të madhe. Në fillim të muajit mars të vitit 1999, ajo u mobilizua zyrtarisht në radhët e Ushtrisë Çlirimtare të Kosovës. Kështu, ajo nuk mbeti më vetëm një vajzë që ëndërronte të bëhej ushtare, por u shndërrua në një luftëtare të vërtetë, që i bashkohej brezit të të rinjve dhe të rejave që e kuptuan se e ardhmja e Kosovës duhej fituar me guxim, përkushtim dhe flijim.

Mobilizimi i Njomëzës nuk ishte një akt i zakonshëm apo një thjeshtësi administrative, ishte kulmi i një procesi të gjatë formimi shpirtëror dhe ideor, një përgjigje e pjekur ndaj një thirrjeje të brendshme dhe një amaneti familjar. Ajo ishte bërë pjesë e asaj lëvizjeje madhore që nuk do të lejonte më që Kosova të mbetej e pushtuar dhe e robëruar, duke e kthyer jetën e saj të re në një simbol të gjallë të guximit dhe të vendosmërisë për liri. Mobilizimi i Njomëza Lipajt në radhët e Ushtrisë Çlirimtare të Kosovës nuk ishte thjesht një akt formal, por një moment kulmor dhe thellësisht simbolik në jetën e saj të re. Ishte përmbushja e një dëshire të zjarrtë, një aspiratë e gjatë dhe e brendshme për t’u bërë pjesë e luftës së shenjtë për liri. Një element prekës e domethënës i këtij transformimi ishte kapela e uniformës ushtarake, të cilën ia kishte qepur dhe përgatitur me duart e veta e ëma – një gjest i thjeshtë në dukje, por i mbushur me dashuri, dhembshuri dhe një mbështetje të heshtur, të pakushtëzuar për idealin e vajzës së saj.

Njomëza e mbante këtë kapelë me një lloj elegance natyrore, që nuk buronte nga mendjelehtësia apo dëshira për t’u dukur, por nga një krenari e thellë dhe e ndershme për misionin që kishte marrë mbi supe. Ishte shenja e parë e një identiteti të ri- ushtare e Ushtrisë Çlirimtare të Kosovës, ushtare e lirisë. Me këtë uniformë, ajo nuk ishte më thjesht vajza e vogël e fshatit të saj, por pjesë e një ushtrie popullore që i kishte shpallur luftë pushtuesit dhe padrejtësisë. Në radhët e Policisë Ushtarake të Brigadës 133 “Adrian Krasniqi”, Njomëza ishte ushtarja më e re në moshë, andaj kujdesi ndaj saj ishte i shtuar. Megjithatë, pas tërë përgdhelisë që i jepnin veshëzës trime, qëndronte një respekt i thellë për seriozitetin dhe zellin që ajo tregonte në çdo detyrë ushtarake. Njomëza nuk u mjaftua me pjesëmarrjen formale në radhët e UÇK-së. Ajo shfaqi një entuziazëm të rrallë për të mësuar gjithçka që i nevojitej një ushtari të vërtetë. Ishte e etur të përvetësonte teknikën e përdorimit të armëve – nga automatikët tek granatat e dorës – dhe njëkohësisht ishte e gatshme t’i nënshtrohej një përgatitjeje të rreptë fizike për të forcuar shtatin e saj të njomë e të brishtë.

Pjesëmarrja e saj në stërvitjet e rregullta ushtarake, të organizuara nga shtabi i Brigadës 133 në fshatin Studenicë, e kaliti jo vetëm fizikisht, por edhe moralisht dhe shpirtërisht. Brenda një kohe shumë të shkurtër, Njomëza tregoi një aftësi dhe vendosmëri të jashtëzakonshme, duke mësuar me përpikëri dhe disiplinë përdorimin e armatimit dhe duke fituar respektin e plotë të shokëve të saj. Në këtë mënyrë, figura e Njomëza Lipajt merr përmasat e një simboli të gjallë të rinisë shqiptare që, pavarësisht moshës së re, ishte e gatshme të linte pas çdo ëndërr fëmijërie për të mbrojtur të drejtën themelore të popullit të saj – lirinë.  Ajo mishëronte në mënyrë të përkryer idealin e brezit të luftës, përulësi dhe respekt ndaj detyrës, dashuri e thellë për atdheun dhe një vendosmëri që nuk e ndalte asgjë. Në fundin e marsit të vitit 1999, vorbulla e dhunës dhe e terrorit të organizuar nga forcat pushtuese serbe preku në mënyrë të pashmangshme edhe fshatin Temal, ashtu siç kishte ndodhur me shumë fshatra të tjera të rajonit. Popullsia civile u detyrua të linte pas vatrat e veta, të braktiste me dhimbje shtëpitë dhe trojet që i kishte trashëguar ndër breza, për t’u shpëtuar mizorive dhe shkatërrimit të sigurt. Në mesin e këtij eksodi të detyruar gjendej edhe familja e Njomëza Lipajt. Të detyruar të linin pas gjithçka që kishin ndërtuar me mund dhe djersë, ata u vendosën në fshatin Studenicë. Ky vend, që përkohësisht u bë strehë për shumë familje të tjera të dëbuara, nuk ishte thjesht një hapësirë gjeografike e re, por një simbol i rezistencës, i mbijetesës dhe i solidaritetit të atij populli që refuzonte të nënshtrohej, pavarësisht dhunës dhe terrorit sistematik.

Njomëza dhe familja e saj qëndruan në Studenicë për disa javë, duke u përpjekur të ruanin shpresën dhe forcën shpirtërore në kushte jashtëzakonisht të vështira. Por qetësia e përkohshme u thye në mënyrë brutale pas ofensivës së madhe serbe të datës 12 prill 1999, kur pozicionet e Ushtrisë Çlirimtare të Kosovës në fshatin Tedel (ish-Vrellë) u thyen dhe forcat serbe shtuan agresionin e tyre. Kjo ofensivë e pamëshirshme solli një tjetër valë të ikjeve masive dhe të shpërnguljeve të dhunshme. Përballë një rreziku të sigurt për jetën, Njomëza dhe familja e saj, bashkë me shumë të tjerë, nuk patën zgjidhje tjetër veçse të linin edhe këtë strehë të përkohshme. Duke përshkuar shtigje të vështira dhe të mbushura me dhimbje, ata morën rrugën, duke kaluar kufirin dhe duke arritur më në fund në Shqipëri – vendi amë që në ato kohë të vështira u bë strehë dhe shpresë për qindra mijëra shqiptarë të Kosovës. Ky udhëtim i detyruar, i mbushur me pasiguri dhe dhimbje, nuk ishte vetëm një histori personale e Njomëzës dhe e familjes së saj, por pjesë e një tragjedie kolektive që preku çdo cep të Kosovës. Ai përfaqësonte rrëfimin e një populli të tërë që, i dëbuar nga shtëpitë e tij, mbante me vete plagët e padrejtësisë, por edhe vendosmërinë për të mbijetuar dhe për ta rikthyer një ditë lirinë në vendin e vet.

Ishte mëngjesi i 13 prillit 1999 – një mëngjes i zymtë dhe i mbushur me ankth të padukshëm, në ato ditë kur dhuna serbe kishte arritur kulmin dhe frika ishte shndërruar në pjesë të pandarë të përditshmërisë. Në atë mëngjes, Njomëza, e pavetëdijshme për zhvillimet e tmerrshme që po ndodhnin paralelisht, nuk kishte si ta merrte me mend se forcat kriminale serbe kishin depërtuar fshehurazi në fshatin Studenicë. Ato kishin arritur deri te shtëpia e Haxhi Zeqirajt – një vend i njohur për rëndësinë që kishte si qendër ku përgatitej dhe shpërndahej ushqimi për pjesëtarët e Ushtrisë Çlirimtare të Kosovës. E vendosur dhe e përkushtuar ndaj detyrës së saj, Njomëza, bashkë me disa vajza të tjera, u nis drejt asaj shtëpie për të marrë ushqimin e nevojshëm për luftëtarët. Ishte një detyrë e zakonshme për ditët e asaj lufte, ku çdo hap i vogël dhe çdo ndihmë për UÇK-në kishte vlerë të madhe dhe domethënie të thellë atdhetare. Por ajo çka i priste aty nuk ishte zakonshmëria e përditshme e luftës, por vetë fytyra më monstruoze e krimit.

Sapo mbërritën, ato u zunë në befasi nga forcat serbe, që tashmë kishin zënë pozicionet e tyre tinëzisht. Njomëza ra në duart e tyre – duart e krimit të organizuar shtetëror, që nuk njihte mëshirë as ndaj fëmijëve, as ndaj grave, as ndaj të moshuarve. Ajo nuk ishte viktima e vetme e atij mëngjesi të përgjakshëm. Bashkë me të, u kapën dhe u masakruan pa mëshirë Haxhi Zeqiraj, pronari i shtëpisë, së bashku me familjarët e tij: Sala dhe të bijat e saj të njoma, Qëndresa e Mirdona, Sabria me të bijën Lindihana, Hajria dhe Mejremja. Kriminelët serbë, në aktin e tyre më barbar, nuk u mjaftuan me vrasjen. Për të zhdukur gjurmët dhe për të përhapur terror, trupat e masakruar i hodhën në pusin e oborrit të asaj shtëpie, duke e shndërruar atë vend që më parë kishte qenë vatër mikpritjeje dhe ushqimi në një varr të përbashkët të tmerrit dhe të neverisë njerëzore.

Pas përfundimit të luftës, kur armët më në fund heshtën dhe Kosova e plagosur filloi të numëronte viktimat dhe të çonte dritë mbi errësirën e krimeve, u gjetën edhe trupat e tyre. Në ato troje, tashmë të çliruara por të mbushura me plagë të hapura, kishte mbetur vetëm hija e krimit dhe dëshmia e një makinerie çnjerëzore që kishte lënë pas gjurmë gjaku dhe dhimbjeje. Ishin duart e bashkëfshatarëve dhe të të afërmve ata që i nxorën nga pusi – Ramë Lipaj, Ramadan Dreshaj, Skënder Lipaj, Enver Lipaj – dhe gjyshërit e Njomëzës, Mehmeti dhe Cyma. Ky akt nuk ishte vetëm një përpjekje për t’iu kthyer trupave të tyre dinjitetin e mohuar nga kriminelët, por edhe një homazh i heshtur ndaj sakrificës dhe një betim i përjetshëm për të mos harruar kurrë. Ai akt i dhimbshëm nxirrte në dritë një të vërtetë të hidhur por të domosdoshme se mbi këto plagë dhe mbi këtë dhimbje do të ndërtohej kujtesa kolektive dhe vetëdija e një populli që kishte paguar me jetë lirinë e tij.

Trupi i dëshmores Njomëza Lipaj iu kthye dheut të vendlindjes më 26 qershor 1999, kur ajo u varros me nderime në varrezat e fshatit të saj, Temal. Ishte një moment solemn, por edhe i rënduar nga dhimbja, ku familjarë, bashkëfshatarë dhe bashkëluftëtarë i dhanë lamtumirën e fundit vajzës së re që nuk kurseu as jetën për lirinë e atdheut. Ky varrim nuk ishte thjesht një akt i fundit i ritit njerëzor, por një gjest kolektiv respekti dhe përulësie përpara një sakrifice të shenjtë. Por dhembja dhe detyrimi për të dëshmuar të vërtetën nuk mbaruan me kaq. Rreth dy muaj më pas, trupi i saj u zhvarros nga një ekip i specializuar patologësh ndërkombëtarë. Ky veprim, i rënduar emocionalisht për familjen dhe komunitetin, kishte për qëllim të vërtetonte me dokumente të pakundërshtueshme krimin e kryer mbi të dhe mbi shumë viktima të tjera, duke e shndërruar dhimbjen individuale në provë historike të gjenocidit dhe dhunës sistematike që populli shqiptar i Kosovës kishte përjetuar.

Sot, në sheshin e fshatit Temal, pranë rrugës automobilistike që lidh Burimin me Tedelin, Banjën dhe Pejën, ngrihet një përmendore e thjeshtë dhe madhështore njëherësh. E punuar në mermer, ajo mban të skalitur fytyrën e njomë të Njomzës, duke i dhënë një formë të përjetshme nurit të saj rinor, i cili vazhdon të rrezatojë mbi vendin që e rriti dhe për të cilin dha jetën. Ky monument nuk është thjesht një shenjë kujtese e ngritur mbi varr, por një simbol i gjallë i qëndresës, i pastërtisë morale dhe i sakrificës sublime. Në atë përmendore mermeri, përveç figurës së Njomëzës, mishërohet dhe madhështia e gjithë vajzave dhe djemve të njomë të Ushtrisë Çlirimtare të Kosovës – të atyre që sakrifikuan rininë e tyre më të bukur, që nuk e shijuan kurrë nektarin e luleve të pranverës së jetës. Ata e ndalën jetën e tyre për t’ia dhuruar Kosovës lirinë, që ajo të mund të lulëzonte dhe brezat e ardhshëm të jetonin me dinjitet, të lirë dhe në paqe.

Kjo përmendore është një testament i skalitur në gur, një kujtesë e përhershme për të gjithë ata që do të kalojnë pranë saj se liria nuk është dhuratë, por amanet i shenjtë, i larë me gjak dhe i mbajtur gjallë nga shpirtra të mëdhenj si ai i Njomëza Lipajt. Ajo flet për madhështinë e shpirtit të saj dhe të gjithë atyre që i ngjanin – vajzave të thjeshta që u bënë heroinat e një kombi. Edhe pse vitet kanë rrjedhur pa mëshirë dhe koha ka mbuluar me pluhur shumë plagë të shoqërisë sonë, dhembja për humbjen e Njomëza Lipajt – vajzës së njomë të Ushtrisë Çlirimtare të Kosovës – mbetet e freskët dhe e pashuar. Nuk ka forcë që ta zbehë atë dhimbje, e cila nuk është vetëm plagë personale e familjes Lipaj, por është bërë pjesë e memories kolektive të popullit shqiptar.

Kujtimi i Njomëzës ruhet me respekt dhe nderim të veçantë nga të gjithë ata që e njohën dhe nga të gjithë ata që mësojnë për të. Në mënyrë të veçantë, nëna e saj, Ziza, e cila mban mbi supe barrën më të rëndë të kësaj humbjeje, e gjen të vetmin ngushëllim në kujtimet e shenjta që i kanë mbetur prej vajzës së saj. Në momentin e fundit të ndarjes, Njomëza, e vetëdijshme për rrezikun që e priste dhe për rrugën që kishte zgjedhur me ndërgjegje të plotë, i kishte lënë nënës amanet disa sende të vogla, por me vlerë të pakufishme simbolike, fotografitë që ruanin buzëqeshjen dhe dritën e syve të saj të pastër, jelekun e uniformës së Policisë Ushtarake që mbante mbi supe me krenari, unazën që shënonte një copëz ëndrre të rinisë dhe orën e dorës që kishte ndalur përgjithmonë në momentin e flijimit.

Për nënën Zizë, këto sende nuk janë thjesht relikte, por gjurmë të gjalla të shpirtit të vajzës, dëshmi të rrugës së saj heroike dhe ngushëllimi i vetëm në përballjen me një boshllëk të pafund. Ato janë lidhja e saj e fundit me Njomëzën, por edhe dëshmia e pathyeshme se ajo nuk ishte një viktimë anonime e dhunës, por një luftëtare e ndërgjegjshme e lirisë. Kjo trashëgimi e vogël në dukje është në të vërtetë një testament i madh për të gjithë ne. Është kujtesë se liria e fituar nuk është dhuratë, por është larë me gjak dhe lot nënash. Është amanet që na obligon të jetojmë me dinjitet dhe të mos harrojmë kurrë sakrificën e brezit që e bëri të mundur atë.

Lavdi Njomëza Lipajt – për trimërinë e saj të pashembullt dhe për rininë e flijuar pa kursim në altarin e lirisë së Kosovës. Kujtimi i saj do të mbetet i gjallë në ndërgjegjen kombëtare si shembull i pastër i dashurisë për atdheun dhe i gatishmërisë për t’ia dhënë atij gjithçka, madje edhe jetën.

Literatura:

Grup autorësh, Fëmijëri të Rrëmbyera Rrëfime mbi përvojat e fëmijëve në luftë, forumZFD – (Forum Civil Peace Service / Forum Ziviler Friedendienst e.V) Prishtinë, 2022

Hanëmshahe Ilazi, A vriten engjëjt?! Prishtinë 2021

https://www.radiokosovaelire.com/njomeza-rrame-lipaj-12-9-1985-13-4-1999/

https://www.rrenjet.iamalbanian.com/index.php?route=%2Ftree%2Falbanian%2Fmedia%2FX8036%2FNjomeza-Rame-Lipaj

https://www.facebook.com/WestFM106.2Kosovo/videos/emocione-dhe-krenarifamiljar%C3%ABt-e-d%C3%ABshmor%C3%ABs-njomza-lipaj-v%C3%ABllau-kastrioti-dhe-mot/1738683847070020/

https://www.radiokosovaelire.com/category/deshmoret/page/27/

https://www.kultplus.com/trashegimia/njomeza-lipaj-deshmorja-me-e-re-e-uck-se-e-cila-u-vra-ne-moshen-14-vjecare/

https://www.ziviler-friedensdienst.org/sites/default/files/media/file/2022/hijacked-childhood-alb.pdf