Albert Habazaj: Rashel Solomon - simbolikë poetike universale e Vlorës

Rashel Solomon - simbolikë poetike universale e Vlorës

Vështrim në 5 poezi të Rashelës

Nga Albert HABAZAJ

Vështrim në 5 poezi të Rashelës:

1. Pa dashuri

Është detyrë e privilegj të jesh njeri,

zoti me dorën e tij nga tufa na ndau me ligj

na dha mendje, zemër e gjuhë të ligjërojmë

na fali mes nesh dashurinë që jetën ta shenjtërojmë.

Por duhet ta ushtrojmë këtë detyrë e privilegj,

të rritim brezat të qeshur e të gëzuar,

të ruajmë gjithësinë nga çdo gjë që i bën keq,

përndryshe, kthehemi aty ku kemi filluar.

Gjithçka pra ta bëjmë me dashuri e ndjenjë

si bujku kujdeset për grurin që sa e mbjell

si ujku që sa e lind të birin  e përkëdhel

si dielli ngroh tokën pa përtim, me zell

si prindi në çdo hap shoqëron fëmijën e tij

deri sa jep shpirt e shuhet si qiri.

Pa dashuri, pushon së qeni si njeri

Pa dashuri s’mund të ketë as gjithësi

Pa dashuri, je diçka bosh dhe pa vlerë

Pa dashuri, s’mund  të ndryshojnë as stinët që të vijë pranverë.

2. Dy gurë, dy flamurë...

Në trastën e dhimbshme të kurbetit

nuk ka as bukë, as ujë të ftohtë

në zemrën e saj shtrënguar

veç dy gurë të ngrohtë,

njëri nga Vlora - mëmëdhe ,

mëmëdheu i bekuar,

tjetrin nga Jerusalemi - atdhe

atdheu i shenjtëruar.

Joni dhe Adriatiku Vlorës bijë,

buzët ia freskojnë ngadalë

Mesdheu i merakosur,

Izraelin ledhaton

si mëma të vetmin djalë.

Ëndrra ime dallëndyshe,

të tre detet i përshkon

prej të treve me jetë vishet,

bekimi i tyre e shoqëron.

Një kënge do t'ia nis

për ju, at e mëmëdhe,

kumbimin e Shqipërisë

që prej shpirtit më buron

do ta nis në labërishte,

se besa jote mbrojti jetën tonë

si të ish një nënë ujkonjë.

Në gjuhën e vjetër hebraishte

me jehonën e Izraelit

këngën time po e mbyll

për Jerusalemin që e kam atdhe

më të madhin yll,

që shndrit në Mesdhe.

Në trastën e mekur të kurbetit

nuk ka as bukë, as ujë të ftohtë,

në shpirt të saj kush rrëmoi, gjeti

dy flamurë që i mban ngrohtë...

Kur qaj a qesh,

kokën mbështes

te këta dy gurë.

Në krahët e mallit

që më pushton aq sa të vdes,

me lot lagur këta dy flamurë

që s’i ndaj kurrë.

3. Sytë e bukur të nënës time

(Xhokonda Sollomoni-t)

Sytë e tu nën kupën e qiellit

merrnin një ngjyrë gri në  blu

si pika ku bëhen njësh qiell e det

ja ashtu, rrëzëllenin sytë e tu.

Buzëqeshjen atyre ua falën yjet

mëkonin veç dashuri

më ëmbëlsi se mjalti në hoje bije

kur vështrimin larg e hidhje ti.

Me ata sy, babai im u dashurua

me ata sy depërtues, gri në blu

si qiell nga qielli tani më sheh mua

me magjepsësit, të kthjellëtit sytë e tu.

4. Për jetën dollinë ta pimë me fund... Le Chaiim[1]

Në jetë më ka pëlqyer të vesh minifund

ta zgjas më kërkuan, por ai s’kish fund.

Poezi thur çdo ditë e mendoj se mbërrita në fund,

por ëndrrat më lënë zgjuar dhe ato s’kanë fund...

Dashurisë sa herë, kërkon ti japësh fund,

sa herë zemërohesh e thua: I dhashë fund!

Premtimet i shkel dhe i shkel pa fund.

Oh, jo dashuria, vërtet s’paska fund!

Rrjedhin ditët, vitet, jeta lumë pa fund,

botës oqean, ku t’ia gjesh një fund...

Ta lëmë gjithësinë, ashtu, të pafund,

për jetën dollinë le ta pimë me fund!

Le Chaiim! Le Chaiim!

Për jetën dollinë, me fund do ta pimë!

5. Në engjëll shndërruar

Nisa të shkruaj për ne një libër

të ta shpreh mallin më mirë nuk dija

emrat tanë shkruhen në Bibël,

mbesat e Judës jemi që të dyja.

Më largon dita, më afron nata,

te ty e shtrenjta jonë Fortunata.

Stemën e Davidit ...

në trup e mbi rroba ta qepën

mbi shpirtin tënd me këmbë të shkelën,

por harruan se numrat asgjë nuk dinë

për vellon e bardhë që le në Janinë.

Qepur e qëndisur nga e jotja dorë

viteve kur rriteshe, ku linde, në Vlorë.

U nise në agim mbërrite aty nga nata,

të priti krejt Janina, Fortunata.

Ti ike në Janinë në tëndin fat,

halla jonë e dashur Fortunat’

derisa derën bishat ta shqyen

me burrin e fëmijët mizorisht të rrëmbyen.

Në kampin e vdekjes kur jeni ndarë

me fëmijët dhe qielli ka qarë,

po ty Fortunata pranë kush të qëndroi,

kur qarjen e fëmijëve dheu e qetësoi.

Nëna jote kulloi dhe u shkri

bashkë me qirinjtë për çdo Shabat,

e rrinte te dera se mos vije ti

halla jonë e shtrenjtë Fortunat’.

Ngadalë ikte dita, në vend rrinte nata,

ylli që nuk shfaqej Fortunata.

Ndoshta shumë ke shpresuar në geto

me Shabat në zemër moj e mira teto,

të shkriu, të përpiu, të gëlltiti nata

me familjen engjëll, Fortunata.

Në engjëj për ne jeni shndërruar

na vini në ëndrra përherë të bashkuar,

ti me sy na ndjek në çdo Shabat

e dorën na jep të ngrihemi lart.

Ti dritë na bëhesh kur afrohet nata

halla jonë prej drite Fortunata.

***

Laureta, faleminderit për lajmërimin.

Miq të letrave, kur Laureta Petoshati më tha për sot, pra se më 2 shtator 2025, ora 11:00 në Bibliotekën Publike “Shevqet Musaraj”, Vlorë do të zhvillohet një paradite poetike dhe kulturore kushtuar zonjës së  nderuar Rashel Solomon, autore shqiptaro-amerikane e komunitetit hebre, e prita me dashamirësi këtë njoftim të bukur dhe ndjeva një kënaqësi të dëlirë. Ne nuk mund t’i bëjmë ftesa njëri-tjetrit, ne kemi detyrë morale të lajmërojmë njëri-tjetrin për takime të tilla.

Rashel është krenare që ka lindur në Vlorë. Edhe ne jemi krenarë se Rashel është motra jonë letrare.

Nuk e di përse emri Rashel Solomon

Më tingëllon si harmoni drite

Si një mirësi e ëmbël që këndon

Si e thjeshta krenari tek udhëton e rritet…

Përurimi i katër vëllimeve poetike të autores Rashel Solomon: “Një puthje për ty nga Jeruzalemi” (2018); “Dy gurë dy flamuj” (2020) “Tre ura kosher” (2023),  dhe “Ëndërr  e largët” (2023) të katra botuar në shtëpinë botuese “Nacional”, Tiranë nga dr. Mujo Buçpapaj, është një detyrë bujare për bibliotekën e Vlorës dhe poetët e qytetit. Përnjohja me veprën letrare të botuar deri më sot nga Rashela është një ngjarje kulturore ndoshta unikale jo vetëm në Vlorë, por që siç shprehet dr. Iltana Koleka, “bashkojnë kujtesën historike, traditën dhe shpirtin njerëzor” dhe me dëshirë ne bëhemi pjesë e një udhëtimi poetik që lidh brigjet e historisë me horizontet e shpirtit.

Edhe ne, edhe Rashel jemi mesdhetarë, nga rrënja dhe nga degët. Vëreni sa bukur dhe vërtetësisht e përcakton Mesdheun historiani i shquar francez Fernand Braudel: “Ç’është mMesdheu? Një mijë gjëra njëhersh. Jo një peizazh i vetëm, por një pafundësi peizazhesh. Jo një det i vetëm, por një vazhdimësi detesh. Jo një qytetërim i vetëm, por qytetërime të ngjeshura pas njëri-tjetrit”[2]

Ajo është krenare për vargjet që thur e qëndis me filigran shpirti, sepse është e vërtetë. Rashel, edhe në poezi, sikurse në jetë është qytetare e botës në kuptimin e plotë të fjalës: ajo është vlonjate, ajo është hebreje, ajo është amerikane, po ajo është labe po aq. Duke qenë ekonomiste në profesion, ajo di ta vlerësojë dhe nderojë ekonominë e fjalës, lakonizimin e saj për të shprehur me pak fjalë shumë mesazhe poetike e qytetare. Duke u ndalur vetëm në 5 poezi, pikërisht në ato me titull: “Pa dashuri”, “Dy gurë, dy flamurë...”, “Sytë e bukur të nënës time (Xhokonda Sollomoni-t)”, “Për jetën dollinë ta pimë me fund... = Le Chaiim” dhe “Në engjëll shndërruar” kushtuar hallës së saj të dashur Fortunata, vërejmë se Rashel është poete e dëlirë që i është përkushtuar me tërë qenien dashurisë së bukur dhe lirisë fisnike njerëzore. Ajo nuk shkruan poezi për poezi. Falë edukimit qytetar dhe kulturës së gjerë, ajo shfaqet me individualitetin e saj poetik, që e bën të dallueshme poezinë e saj nga të tjerët në stilin e të thururit vargje me ritëm të zhdërvjellët, me rima të këndshme, me figura stilistike, që i shkojnë aq për shtat, ku hijeshon vargjet e saj metafora. Pa rënë në moralizim Rashela na dhuron poezi morali, me sherbetin e mjaftueshëm artistik aq të domosdoshme për kohës e sotme, çuditërisht të çoroditur. Poezitë e Rashel Solomon mund t’i quaj me dinjitet poezi të edukimit qytetar dhe të mendimit filozofik në vargje. Poezia e saj jep mesazhe të dashurisë njerëzore, por ajo është edhe revoltë për të drejtat e njeriut dhe autorja di ta shprehë siç e ndjen shqetësimin intelektual dhe qytetar, revoltën dhe dëshpërimin për ditë më të mira, për jetë më dinjitoze, për demokraci të mirëfilltë pastërtore, jo kështu,  të infektuar keq...

Mikesha e miq të dashur! Poeti nuk është një gjallesë me fantazi letrare në akuarium, poeti është shpirti i bukur me dritë të ngrohtë njerëzore, është frymë e pastër, është uragan i fuqishëm, është det i qetë, është emblema qytetare, sinomin i kaltër i një qyteti a shteti.

Tek poezia “Pa dashuri” Rashela më kujton thënien e mençur të shën Terezës  që na këshillon se me dashuri të madhe mund të bëjmë gjëra të vogla, se “gur - gur bëhet muri” siç na mëson përvoja e urtësisë popullore, se pjesë e së tërës jemi. Ja seç shkruan autorja: “Pa dashuri, s’mund  të ndryshojnë as stinët që të vijë pranverë”. Apo tek poezia e hareshme “Për jetën dollinë ta pimë me fund... Le Chaiim”, kur shkruan “Ta lëmë gjithësinë, ashtu, të pafund,/ për jetën dollinë le ta pimë me fund!” duket sikur thotë, boll me punët e mëdha të gjithologëve, ejani ta jetojmë jetën, të gëzojmë, të qeshim, të ndihemi mirë me veten, së pari, të bëjmë ato gjëra që na pëlqejnë, që na rrinë mirë, që na bëjnë mirë. Kjo poezi, ku ravijëzohet me hijeshi dhe këndon rima dhe ritmi, ka një strukturë të veçantë, se vjen si një lojë elegante e fjalëve të zgjedhura dhe natyrshëm bëhet romantike, tërheqëse, simpatike, me një rrjedhshmëri bukurtingëlluese në distikun e vargjeve, me 7 të tillë.

Një nga poezitë më të ndjera si strukturë dhe si lëndë poetike, si mall njerëzor, si nivel artistik është ajo me titull “Dy gurë, dy flamurë...”, liçensën poetike të të shkruarit e ka vetëm Rashel Solomon me shpirt të madh, pa komplekse, me dashuri të ndritshme për njerëzit, për 2 shtetet e saj: Shqipërinë dhe Izraelin, për 2 flamujt e saj, për 3 detet e saj dhe bekimin e Perëndisë së Mirësisë, që si ajo dallëndyshja shtegtare: “Në trastën e dhimbshme të kurbetit/ nuk ka as bukë, as ujë të ftohtë/ në zemrën e saj shtrënguar/ veç dy gurë të ngrohtë,/ njëri nga Vlora - mëmëdhe,/ mëmëdheu i bekuar,/ tjetrin nga Jerusalemi - atdhe/ atdheu i shenjtëruar. Dhe vijon këputur nga trishtimi, për t’u mbushur me frymëzimin e besimit: “Në trastën e mekur të kurbetit/ nuk ka as bukë, as ujë të ftohtë,/ në shpirt të saj kush rrëmoi, gjeti/ dy flamurë që i mban ngrohtë.../ Kur qaj a qesh,/ kokën mbështes/ te këta dy gurë./ Në krahët e mallit/ që më pushton aq sa të vdes,/ me lot lagur këta dy flamurë/ që s’i ndaj kurrë”.

Kush nuk shkruan poezi për nënën, mund të jetë gjithçka, por jo njeri, poet kurrsesi jo. Ç’poezi të dashur, të ëmbël, të dhembur ka bërë Rashela për Xhokonda Sollomonin, për sytë e bukur të mëmës së saj, për ata sy që janë burim jete e pasqyrim dashurie, për buzëqeshjen që ia falën yjet për të lumturuar familjen me ëndrrat më të lumtura të një jete familjare, edhe pse babai - shkruan autorja “si qiell nga qielli tani më sheh mua. Nuk bërtasin vargjet e Rashelës, nuk kërcasin, ato herë vallëzojnë lehtë si ato balerinat, që shprehin gjithçka me gjuhën e trupit e herë egërsohen si ujkonja e besës dhe hedhin furtunë.

“Në engjëll shndërruar” është një elegji prekëse, që të drithëron leximin, që të fut në botën e vargjeve të autores, që të duket sikur e njeh dhe ti Fortunatën si personazh epik, edhe pse nuk e ke takuar dot hallën kapedane të Rashelës. Poezia ka muzikalitet melankolik që rritet me nota heroike; poezia është strofike, nis me vargjet njëmbëdhjetërrokësh (11 rrokësh), por lundron lirshëm, pa e përqendruar këtu vëmendjen, por tek ndjeshmëria, impresioni që do të përjetësojë nëpërmjet kësaj poezie të dhimbjes krenare, që rrok pamasa universale. Poezia është ndërtuar me strofa 4 vargjëshe me rimë të kryqëzuar abab, me një gjuhë alegorike “Më largon dita, më afron nata”, ku si një shportë të freskët me lule nderimi për heroinën e saj, autorja na dhuron e na dhuron tufa me metafora e figura të tjera stilistike me aq aromë nderimi. Rashel, me këtë poezi, ia ke arritur që njeriun tënd të gjakut, ta bësh njeriun tonë të dashur të leximit. Ia ke arritur Rashel. Halla jote, dritë pastë është personazh letrar tashmë, udhëton me ne, fluturon me shqiponjat, dritëron nga yjet e lirisë njerëzore.

Vërej se në vjershërimin e saj, Rashela ka një mozaik të pasur e bujar temash lirike dhe liriko-epike, ku me dashuri shkruan për qytetin e saj të lindjes, Vlorën tonë dhe të sajën, për Jeruzalemin, për heronj e shenjtë hebraikë, pa harruar kurrë, në asnjë rast të vetëm Jozef Kantozin njërin nga heronjtë e Luftës Kombëtare të Vlorës, 1920. Edhe dje, më 1 shtator 2025, në akademinë historike në nderim të 105-vjetorit të Epopesë së  Njëzetës, Rashel foli  e vlerësoi edhe izraelito-shqiptarin Jozef  Kantozi që mori pjesë me armë në dorë në këtë luftë çlirimtare për Vlorën e Shqipërinë, krahas luftëtarëve të tjerë, dëshmorëve dhe heronjve shqiptarë. Ndaj të njëjtin mendim me dr. Mujo Buçpapaj, se poezia e Rashel Solomon shpreh e kërkon “natyrën dhe qenien njerëzore në vetëkorrigjim, në kërkim të dashurisë, kontaktit dhe vëmendjes”. Në poezitë e saj i përjetojmë të gjitha gjendjet shpirtërore, të gjitha emocionet e mundshme njerëzore që nga gëzimi tek hidhërimi, që nga mjalti tek pelini. Nuk zvarritet zhavorrishteve të fjalëve të lodhura poezia e Rashelës, ajo lundron në stilin e saj poetik, e thjeshtë, e lirshme, e bukur, e hijshme, me një gjuhë të pastër e të pastër dhe mbi të gjitha me peshë specifike filozofike dhe estetike. Dikur, në lashtësi, ju e dini mirë që poeti nuk kishte mision vetëm mjeshtërinë artistike në vjershat e poema e tij, por edhe fusha të tjera të jetës, edhe filozofinë, edhe moralin, edhe edukimin, pa u futur në rolin  e tij në shkenca teknike apo të natyrës, ato ekzaktet. Ndërkohë, sot po e them me krenari qytetare, që poezia e Rashel Solomon është e denjë të qëndrojë në lartësinë e poezisë shqiptare, të moralit qytetar dhe edukimit shoqëror.

Lum ai poet vargjet e të cilit i shkojnë për shtat dhe të tjerëve! Rashel ia ka arritur.

Faleminderit!

Vlorë, 02.09.2025