Dorian Koçi: Poezia "Mbreti i Tulës" në gjuhën shqipe: Ndre Mjeda dhe shqipërimi i parë i Gëtes

Poezia "Mbreti i Tulës" në gjuhën shqipe: Ndre Mjeda dhe shqipërimi i parë i Gëtes

Nga Dorian Koçi

Një nga përkthimet më të hershme dhe më të bukura të letërsisë gjermane në gjuhën shqipe është padyshim përkthimi që Dom Ndre Mjeda i bëri poezisë së famshme të Johann Wolfgang von Goethe-s, Der König in Thule (“Mbreti i Tulës”). Ky shqipërim ka një rëndësi të veçantë jo vetëm për faktin se përfaqëson një dialog të hershëm mes kulturës shqiptare dhe letërsisë botërore, por edhe sepse e pozicionon Mjedën si një nga përkthyesit më të ndjeshëm të traditës romantike gjermane në gjuhën shqipe.

Poezia e Gëtes, e shkruar në vitin 1774 dhe e futur më vonë në Faustin (Pjesa I, rreshtat 2759–82), është një nga krijimet më emblematike të romantizmit evropian. Ajo evokon figurën e një mbreti legjendar në Thule, një vend mitik që, nën ndikimin e Herder-it, u identifikua në imagjinatën europiane si ishulli më i largët dhe verior i botës së njohur antike. Motivet e poezisë—dashuria e përjetshme, trashëgimia shpirtërore, kupa e florinjtë dhe pathosi i vdekjes—u bënë simbole të thella të kulturës gjermanike dhe u përjetësuan edhe më shumë falë muzikës së Franz Schubert-it dhe kompozitorëve të tjerë që e vendosën në pentagram këtë poezi.

Dom Ndre Mjeda, i formuar në shkollat jezuite dhe i ekspozuar ndaj kulturës Europes Qendrore gjatë studimeve të tij në Krakow, e solli këtë poezi në shqip me një mjeshtëri që e bën të duket se është një poezi e lindur në gjuhën shqipe, e jo një përkthim. Përmes përdorimit të fjalëve të forta e të qarta, të ngarkuara me melodi e ritëm, Mjeda arrin të përshtasë tonin solemn të origjinalit gjerman dhe ta shndërrojë “Mbretin e Tulës” në një figurë faustiane për kulturën shqiptare.

Në përkthimin e Mjedës, kuptojmë se poeti shqiptar e lexon Gëten jo vetëm si një klasik, por edhe si një frymëzim për kulturën e vet. Kupës së artë, trashëgimisë së dashurisë dhe pathosit të jetës së mbretit legjendar, Mjeda u jep tinguj të njohur për lexuesin shqiptar, duke e përshkruar dramën e jetës dhe vdekjes me atë përzierjen karakteristike të thjeshtësisë popullore dhe solemnitetit biblik. Për këtë arsye, përkthimi nuk është thjesht një akt gjuhësor, por një akt kulturor dhe estetik që dëshmon për integrimin e letërsisë shqipe në orbitën e humanizmit europian.

Ky shqipërim i hershëm i Gëtes, përmes vargjeve të Mjedës, është një dëshmi e çmuar e përpjekjes për të krijuar ura letrare midis Shqipërisë dhe Evropës. Ai mbetet një nga rastet ku letërsia shqiptare nuk qëndron si një kulturë e izoluar, por merr frymë nga burimet e mëdha të romantizmit gjerman dhe i përvetëson ato në mënyrë krijuese.

Në këtë mënyrë, “Mbreti i Tulës” i Gëtes, përmes vargjeve të Dom Ndre Mjedës, bëhet një poezi që i përket njëkohësisht edhe traditës universale, edhe kulturës sonë kombëtare—një shembull i hershëm dhe i mrekullueshëm i dialogut mes letërsive.

Mbreti i Tulës

Deri n'dekë besnik ke s'thohet

Ishte n'Tule 'j padisha,

Diq e dashta mbas do kohet

E 'j got' arit shej i la.

Sa at gotë arit gja nuk dote

E gjithmonë me tene piu;

Por ka 'j lot për faqe i shkote

Gjithsaherë pite fatziu.

Kur pau vedin tuj mbarue

Njeh qytetet, e gjithçka

Trashgimtarit ia la shkrue,

Por putirin nuk ia la.

N'deje t'i'parve, n'buzë të dedit

Gjith', parsinë n'nji gost' i thrret;

Ulet n'gost e ka rreth vedit

Mbledhun bashkë parsin' e vet.

E t'ksaj t'kandshmes jetë dëshirin

Piu ma t'mbramin e lumnoi

Pijsi plak, mandej putirin

Ndër valë t'detit e flakroi.

Tuj e zhyt' e pau n'fund t'zallit

Tuj këcye, nalt tuj hupë me turr;

E n'at' ças i ranë prej ballit

Fikun syt' e s'piu ma kurr.