Dorian Koçi: Pejsazhi heliocentrik në Apolloni

Pejsazhi heliocentrik në Apolloni

Nga Dorian Koçi

Apolonia është gjithmonë një frymëzim. Qyteti i lashtë, i ngritur buzë lumit Aos dhe pranë detit që dikur i jepte frymëmarrje, mbetet një prej atyre vendeve ku antikiteti nuk është vetëm kujtim, por një praninë e gjallë që të bën të mendosh për jetën, bashkëveprimin dhe shtegtimin e ideve të njerëzve që e ndërtuan dhe e banueshin. Në çdo gur, në çdo kolonadë të mbetur, në çdo hapësirë ku imagjinata sheh teatrot, bibliotekat dhe tempujt e dikurshëm, Apolonia është një laborator i heshtur i qytetërimit.

Çdo herë që e sodit, lind pyetja: si kanë bashkëvepruar popullsitë antike që u takuan këtu – ilirët vendas, kolonët grekë, më pas romakët? Çfarë shkëmbimesh idesh, besimesh, zakonesh kanë ndodhur në këtë truall? Cilat fjalë të përditshme, zakone të jetesës, mënyra të ndërtimit apo rite të kultit kanë kaluar nga njëra kulturë tek tjetra, duke u ricikluar e përshtatur brez pas brezi? Ky proces i pandërprerë i transformimit është vetë historia e qytetërimeve: një rrjedhë ku dija e vjetër nuk zhduket, por shfaqet sërish e ripërpunuar, duke gjetur jetë të re në forma të ndryshme.

Për mua, frymëzimi i Apolonisë lidhet pikërisht me këtë vijimësi të padukshme: nga antikiteti klasik te mesjeta arbërore, nga mendimi i gjeografëve të lashtë tek intuitat e murgjve bizantinë, nga heshtja e shekujve tek fjala poetike moderne. Është një frymëzim që vjen si një qarkullim i pandërprerë energjish – si një heliocentrizëm i heshtur i dijes, ku gjithçka rrotullohet rreth një dielli që nuk shuhet kurrë.

Poezia ime “Peizazh heliocentrik në Apoloni” është fryt i këtij meditimi. Ajo kërkon të bëjë bashkë dy momente të largëta në kohë, por të afërta në përjetim: gjeografin e lashtë Demeter, latin nga shpirti dhe ilir nga gjenusi, dhe murgu Aleks, bizantin nga shpirti dhe arbër nga gjenusi. Të dy sodisin të njëjtin peizazh – detin, lumin, kodrat – dhe të dy, të ndikuar nga lexime ose intuita, arrijnë në të njëjtën ndjesi: se Toka, ndoshta, nuk është e drejtë, por e rrumbullakët.

Ky paralelizëm nuk është i rastësishëm. Ai tregon sesi mendimi njerëzor, edhe kur nuk shndërrohet në doktrinë shkencore të pranuar, mbetet i pranishëm si ndjesi, si vizion, si kujtim i përjetshëm i një përpjekjeje për të kuptuar universin. Demetri i lashtë dhe Aleksi mesjetar ndahen nga shekuj dhe nga ndryshime epokale – perandori që ngrihen e bien, fe që përplasen, popullsi që zhduken dhe të tjera që shfaqen – por të dy janë të lidhur nga një përjetim i njëjtë i botës.

Në fund, historia shënon se vetëm pas më shumë se një mijë vjetësh, me Magelanin, njerëzimi do ta provonte në mënyrë të prekshme atë që këta dy shpirtra e kishin ndjerë. Kjo është dëshmia se Apolonia, përtej rrënimit, mbetet gjithmonë një vend ku frymëzimi për dija nuk shuhet, ku e shkuara dhe e ardhmja takohen në një pikë të përhershme reflektimi.

Ky është kuptimi që unë i jap Apolonisë: një vend që më bën të shoh jo vetëm atë çfarë ishte, por edhe atë që mund të ketë qenë dhe vazhdon të jetë në horizontin e mendimit. Frymëzimi im është kjo poezi, e lindur nga një peizazh heliocentrik ku gjeografia, historia dhe imagjinata bëhen një të vetme.

Gjeografi antik, Demeter,

latin nga shpirti, ilir nga gjenusi,

ndërsa sodiste në Apolloninë e lashtë,

qytetin e diellit buzë lumit Aos,

detin e pafund dhe kodrat e buta,

pati ndjesinë se Gea e lashtë,

kur dielli rrëzohej përposhtë,

mund të ishte e rrumbullakët,

jo e drejtë, si besonin të gjithë.

Shekuj më vonë,

murgu Aleks – bizantin nga shpirti, arbër nga gjenusi –

ndërsa sodiste detin që ishte larguar

dhe lumin Vjosë që kish ndërruar shtrat,

ndoshta pasi kish lexuar Demetrin,

pati të njëjtën ndjesi

si gjeografi i lashtë.

Të dy mbetën tek ndjesitë,

ose tek ne s’arriti gjë e shkruar.

Ishte viti 410:

Alariku, pasi kish shkatërruar dy vjet brigjet ilirike,

po përgatitej të kapërcente detin.

Botës do t’i duhej të priste

njëmijë e ca vjet,

derisa Magelani t’u hipte anijeve…