Dorian Koçi: 'Motra Tone' e Kol Idromenos - Një portret i gruas shqiptare në prag të modernitetit

“Motra Tone” e Kol Idromenos: Një portret i gruas shqiptare në prag të modernitetit

Nga Dorian Koçi

“Motra Tone” është pikturuar nga Kol Idromeno në vitin 1883 dhe përbën një nga ikonat më të njohura të artit pamor shqiptar. Idromeno, i formuar në traditën akademike italiane por i rrënjosur fort në realitetin e Shkodrës së fund-shekullit XIX, arrin të krijojë një vepër ku bashkëjetojnë mjeshtëria teknike perëndimore dhe ndjeshmëria e thellë për identitetin kulturor vendas. Në këtë periudhë, Shqipëria jetonte nën Perandorinë Osmane, por po shfaqeshin rryma të reja të vetëdijes kombëtare dhe një hapje drejt Europës, ku qytete si Shkodra ishin ura lidhëse midis Lindjes dhe Perëndimit.

Portreti paraqet një vajzë të re, me një veshje të pasur tradicionale shkodrane, e cila mbush pothuajse gjithë kornizën. Fytyra e saj e kthyer lehtë nga shikuesi, me sytë që shfaqin një përzierje të qetësisë dhe një melankolie të butë, është qendra emocionale e veprës. Drita bie në mënyrë të zhdërvjellët mbi fytyrë dhe pjesët e zbukuruara të kostumit, duke krijuar kontrast midis pasurisë materiale dhe heshtjes shpirtërore.

Koloriti është i ngrohtë, me nuanca të kuqe, ari dhe kafe të pasur, që flasin për jetë të brendshme, pasuri kulturore dhe një lidhje organike me traditën. Struktura e portretit është e qartë dhe e ekuilibruar, tipike për kompozimet akademike të shekullit XIX.

Nga pikëpamja psikologjike, “Motra Tone” paraqet një karakter kompleks. Sytë e saj nuk janë thjesht portretizim realist, por një dritare drejt gjendjes së brendshme. Ka një qetësi të matur, por edhe një distancë të lehtë nga shikuesi, sikur ajo ruan një botë të brendshme të paprekshme. Kjo mund të lexohet si shprehje e rolit të gruas në shoqërinë tradicionale shqiptare të kohës — e pranishme, e dukshme, e vlerësuar për bukurinë dhe kostumin, por me një botë të mbyllur dhe të mbrojtur nga kufijtë e normave shoqërore.

Kjo distancë vizuale mund të interpretohet edhe si një mbrojtje nga ekspozimi i tepërt emocional, një formë dinjiteti dhe vetëpërmbajtjeje që është tipike për portretet femërore tradicionale të Ballkanit në shekullin XIX.

Nga një perspektivë feministe, vepra mund të shihet si një dëshmi vizuale e vendit që zinte gruaja në kulturën shqiptare të kohës. Ajo është e paraqitur me krenari, e veshur me pasurinë e trashëgimisë kulturore, por gjithsesi e rrethuar nga një kornizë simbolike ku feminiteti shërben për të përfaqësuar familjen, nderin dhe identitetin kolektiv.

“Motra Tone” nuk është thjesht një individ — ajo është arketipi i gruas shqiptare të qytetit, e lidhur me rolet tradicionale, por njëkohësisht duke reflektuar dinjitet dhe autonomi të brendshme. Feministët bashkëkohorë mund ta lexojnë këtë si një imazh i fuqishëm i përfaqësimit të gruas, që i reziston objektifikimit të thjeshtë duke ruajtur individualitetin.

Nga këndvështrimi tradicionalist, vepra është një homazh ndaj ruajtjes së vlerave dhe trashëgimisë. Veshja e “Motres Tone” është jo vetëm një kostum, por një gjuhë vizuale që tregon historinë, statusin shoqëror, dhe lidhjen me zakonet e hershme të komunitetit shkodran. Ky portret nuk e zhvesh subjektin nga konteksti kulturor, por përkundrazi e bën atë simbol të atij konteksti. Për një shikues tradicionalist, ky është një kujtim i fortë se identiteti kombëtar dhe ai familjar janë të ndërthurur dhe se gruaja ka qenë gjithmonë një shtyllë e ruajtjes së traditës.

Një nga pikat më të fuqishme të “Motres Tone” është se Idromeno arrin të mbajë ekuilibrin midis një portreti individual — me tipare, shikim dhe personalitet të vetin — dhe një përfaqësimi të kolektivitetit. Ajo është “Motra Tone” e autorit, por mund të jetë gjithashtu çdo vajzë shqiptare e kohës, që bart mbi supe trashëgiminë, përgjegjësitë dhe hijeshinë e shoqërisë së saj.

“Motra Tone” është më shumë se një portret familjar. Ajo është një urë midis traditës dhe modernitetit, midis botës private dhe asaj publike, midis artit akademik perëndimor dhe ndjeshmërisë ballkanike. Psikologjikisht e rezervuar, feministisht e fuqishme në dinjitetin e saj, tradicionalisht e rrënjosur në kulturë — ky është një imazh që vazhdon të flasë edhe sot, duke i dhënë formë një kujtese kolektive të gruas shqiptare në prag të shekullit XX.

Portreti Motra Tone, Galeria e Artit Shkodër