Albert Vataj: Dom Ndre Mjeda, sipas dy figura monumentale të letrave shqipe, Ernest Koliqit dhe At Gjergj Fishta

SOT NE PERVJETORIN E VDEKJES SE MJEDES

Dom Ndre Mjeda, sipas dy figura monumentale të letrave shqipe, Ernest Koliqit dhe At Gjergj Fishta

Nga Albert Vataj

Në një kohë kur figura të tilla si Dom Ndre Mjeda ndonjëherë errësohen nga zhurma e mediokritetit,  kotësidashja jonë kolektive dhe zelli narizist, këto dy dëshmi e ngrejnë Dom Ndre Mjedën jo thjesht në një piedestal, por në një dritë që i mëson edhe sot njeriut shqiptar virtytin e dijes dhe forcën e mendjes, jo përmes bujës por kreshtës së lartë të veprës.

Për të rikthyer në kujtesë, Dom Ndre Mjedën, në përmasat e tij, në një kushtim të ndryshtë, le t’u hedhim një sy asaj çfarë shkruan Ernest Koliqi, “Cirka” nr. 28-29, Shkoder 5 shtatuer 1937 dhe At Gjergj Fishta në (Posta e Shqypnís, 1917/ 20.

Ernest Koliqi, “Cirka” nr. 28-29, Shkoder 5 shtatuer 1937

“Kur e shifshe, Dom Ndreu të paraqitej në gjasë të nji prifti katundi ndër mâ të lânunt. Shkurtalak edhe pak si i gërmuçun, verë e dimën mbërthye në nji pallto të randë të zezë të përlyeme përpara me pluhun burrnoti, me nji fytyrë kuqloshe në të cilën syt e vogjël zhdukeshin nën vetulla të denduna fije-trasha dhe goja nën shllungën e musteqeve të ngathët e vërdhukë: kështu të dilte para Poeti i njimbëdhetë rrokshave të Lissus e nuk të bânte asnji përshtypje zotsije të veçantë.

Për natyrë perbuzës i çdo reklami dhe i çdo esibicjonizmi, urrente lávdin dhe ndryhej ne nji pervujtní idhnake qi ishte mësim, qortim i naltë për të gjithë ne.

Nuk i rridhte aspak fjala, shprehjet i dilshin copa copa, i qitte prej goje me mundim. Ngatrrohej tue folë e, kur vèhej disi për fije në bisedë përdorte terminologji të thatë. Anmik në shkrim e në jetë i lajleve e i stërhollimeve, por jo i panjerezíshem, perkundrazi, tue e njoftë s’afermi ndihej në tê nji edukatë humaniste plot masë e plot mirsí të ndritun dhe shifeshin në tê sjellje të zgjedhuna qi dishmojshin qëndrimin e gjatë në rrethe të nalta të hueja.

Dom Ndreu duhej zbulue si njerí dhe si artist. Tue ndejun me tê, pikësëpari gjêjshe Dijetarin. Kush ndër Shqiptarë mund i krahasohej për kulturë organike ? Greqishten e vjetër dhe latinishten i dinte në themel. Qyshë në rini fitoi përjâshta konkurse me vjerrsha klasike.

Shetiti mbarë Europën njiherë si nxanës e ma vonë si Profesor. Banoi në Francë, në Spanjë, në Poloni, në Jugosllaví. Filozof i shquem, mrekullonte shokët me analyza të reja e me objekcijone të paprituna.”

At Gjergj Fishta (Posta e Shqypnís, 1917/ 20)

“Qe nji vepër poetike, me të cillen mund të thohet, se pernjimend asht stolisë gjuha e rritë pasunia e literaturës shqipe. Në ket veper gjuhën e gjen të paster, stilin e naltueshém, shembélltyrat të gjalla e plot njomësi e gjithmonë të arsyeshme. Aty ke nji prendverë lulesh e bilbilash, e nji natyrë të kérthnestë e plot jetë; e fillim e mbarim né ket veper zotnon nji melankoni e kandshme, e cilla edhe sendeve ma të vogla u jep nji interes e nji randësi të veçantë: sado qi kisha me thanë se kjo melankoni nuk rrjedh gjithmón prej zemres aq sa prej mendes s’autorit. Njimend, duket se kjo melankoni nisë njiherë prej mendes s’autorit, pershkohet neper rreze të filozofisë e të poezisë klasike, e mandej deperton neper fashóje të gjuhes shqipe: por jo aq e përmallshme, sa me t’u molisë zemra per çka auktori k’ndon mbi lirë të vet të tingëllueshme, me gjithëse bukurín e formës e rreh orë e çast edhe flladi i poezisë. Si prej shllimeve të zgjedhuna, si prej mjeshtris’ me të cillen janë ndertue vjershat e lidhë mendimet, shihet çeltas se autori, para se me e botue vepren e vet, e ka përshkue kushedi sa herë nen limë të mendes e të teknikës. Prandej kjo veper ka me qenë domosdo e nevojshme me u përdorue si tekst nder shkolla të Shqipnisë. Autori mundet me qenë i sigurtë, se atdheu ka me ia ditë per nder mundin qi ka hjekë në perpilim të k’saj vepre”.

***

Për të marrë në shqyrtesë mënyrën sesi dy figura monumentale të letrave shqipe, Ernest Koliqi dhe At Gjergj Fishta, kanë paraqitur figurën e Dom Ndre Mjedës, duhet të ndërtojmë një qasje krahasuese që shpalos jo vetëm portretin fizik e shpirtëror të poetit, por edhe vizionin që të dy autorët kanë për të si krijues, si njeri i kulturës dhe si personalitet me ndikim në historinë e gjuhës dhe letërsisë shqipe.

1. Portretizimi: Mjeda mes thjeshtësisë dhe dinjitetit të dijes

Ernest Koliqi, në esenë e tij të vitit 1937, e paraqet Dom Ndreun jo si një figurë me aureolë mitike, por si një prift i thjeshtë katundi, me pamje modeste, i veshur me një pallto të zezë të përlyer nga pluhuri i kohës. Në këtë pamje ka një qëllim estetik e filozofik, të theksohet kontrasti mes dukjes së jashtme dhe pasurisë së brendshme shpirtërore e intelektuale. Koliqi përdor një stil realist e të nuancuar, që nuk idealizon, por e lartëson Mjedën përmes detajeve të thjeshta që përçojnë thellësi dhe humanitet: mustaqet e ngatërruara, sytë që zhduken nën vetulla, heshtja që nuk është mungesë mendimi, por një përmbajtje e qëllimshme dhe e ndershme.

Në të kundërt, At Gjergj Fishta, në një koment të hershëm të vitit 1917, ndalet mbi veprën poetike të Mjedës, duke e konsideruar një nga zbukurimet më të vyera të gjuhës shqipe. Fishta nuk e përshkruan portretin fizik të Mjedës, por na jep një pamje të shpirtit të tij poetik: të ndjeshëm, melankolik, të thelluar në filozofi dhe të ngulitur në një përpunim rigoroz teknik. Ai e sheh Mjedën jo si një poet të frymëzimit të çastit, por si mjeshtër që e kalon veprën “nen limë të mendes e të teknikës”. Ky është një vlerësim që e vendos Mjedën në panteonin e artizanëve të gjuhës – aty ku ndjenja dhe arsyeja bashkëjetojnë.

2. Kontrasti i afërsisë dhe universalitetit: Një shqiptar i rrënjëve dhe i botës

Koliqi e zhvesh Mjedën nga çdo glorifikim monumental, por jo nga madhështia. Përkundrazi, ai zbulon dimensionin evropian të këtij njeriu të heshtur: dijetari që fliste greqishten dhe latinishten në thellësi, që kishte përjetuar Evropën e kulturës – nga Franca te Polonia – dhe që i solli Shqipërisë jo vetëm dijet e përkthyera, por edhe një etikë të të menduarit dhe të të sjellurit. Afërsia me të e bëri Koliqin ta shohë Mjedën si një mësues të vërtetë, një model i pakohë për rininë shqiptare.

Ndërsa Fishta, gjithnjë më i fokusuar te “vepra”, e sheh Mjedën si të paçmueshëm për kontributin letrar dhe gjuhësor, duke i dhënë vlerë kombëtare dhe didaktike asaj që ai prodhoi. Sipas tij, Mjeda është shembull i artit të përpunuar dhe stilit të pastër që duhet të përdoret në shkollat shqiptare. Ky është një vështrim që i jep Mjedës një rol formues dhe përfaqësues në formësimin e standardeve të shkrimit shqip.

3. Vlera e heshtjes dhe forca e mendjes

Të dy autorët bien dakord në një pikë themelore: Mjeda ishte larg zhurmës. Ai ishte njeri i brendësisë, i përvujtërisë së thellë, përbuzës i lavdisë dhe reklamës. Koliqi e vë theksin në këtë cilësi si një formë rezistence kundër vanitetit të kohës, ndërsa Fishta e sheh këtë përmbajtje si burim të thellësisë poetike dhe filozofike të tij.

Ajo që është me rëndësi të theksohet këtu është se heshtja e Mjedës nuk ishte mungesë, por një akt i qëllimshëm: një pozicionim kundër eksibicionizmit dhe përshkallëzimeve të zbrazëta. Koliqi e përshkruan këtë si një “përvujtni idhnake”, një mësim i heshtur për të tjerët. Kjo “heshtje që flet” është pjesë e karakterit të ndritshëm të Mjedës.

4. Përmbledhje: Një gjeni i heshtur në dy pasqyra të mëdha

Përmes Koliqit, ne e shohim Mjedën si njeri – me të gjitha palcën e vërtetësisë njerëzore: modest, i thjeshtë, por me një univers kulturor brenda tij që të mahnit. Ai është njeriu që duhet “zbuluar”. Ndërsa përmes Fishtës, Mjeda na del si mjeshtër i gjuhës, si poet i formës së rafinuar dhe i një ndjeshmërie që nuk buron vetëm nga zemra, por nga një mendje që di të peshojë fjalën dhe të farkëtojë bukurinë.

Të dy e bëjnë Mjedën të pavdekshëm, njëri përmes afërsisë dhe konkretësisë, tjetri përmes lavdisë së letrave dhe rëndësisë që i jep veprës së tij. Bashkë, ata na ofrojnë një spektralitet të rrallë të njohjes së Mjedës: si njeri, si poet, si model.