Gëzim Marku: Intervistë ekskluzive me Prof. Dr. Sabile Keçmezi–Basha (IX)

INTERVISTË ME PROF. DR. SABILE KEÇMEZI – BASHA (IX)

EKSKLUZIVE NGA GËZIM MARKU

Në këtë pjesë të nëntë të intervistës me Prof. Dr. Sabile Keçmezi-Basha, ndalemi te çështje thelbësore që prekin identitetin, historinë dhe të ardhmen e kombit shqiptar. Profesorja e njohur, me përvojën dhe vizionin e saj të thellë si historiane, ndan mendimet për rëndësinë e përkatësisë kombëtare dhe për vlerat që i japin jetë lidhjes së pashkëputshme me kombin shqiptar. Ajo sjell një perspektivë të qartë mbi rolin që kanë historianët dhe intelektualët në kultivimin e ndërgjegjes kombëtare dhe ruajtjen e kujtesës historike. Gjatë kësaj pjese, ajo diskuton sfidat më të mëdha me të cilat është përballur kombi shqiptar ndër shekuj, rrugëtimin e Kosovës drejt lirisë dhe shtetformimit, si dhe peshën e sakrificës së popullit shqiptar në këtë proces. Prof. Keçmezi-Basha gjithashtu ndalet te sfidat bashkëkohore që e prekin Kosovën në planin shoqëror, kulturor dhe politik, dhe shpreh pikëpamjet e saj për bashkëpunimin ndërshqiptar si një domosdoshmëri për të ardhmen.

GM: Kush është kombi shqiptar për ju dhe cilat janë vlerat që ju lidhin me të?

SB: Kur shtrohet pyetja “Kush është kombi shqiptar?” nuk është thjesht një kërkesë për përkufizim etnik apo një deklarim të thjeshtë përkatësie gjeografike. Kjo më tepër është, në thelb, një ftesë për reflektim të thellë mbi identitetin personal dhe kolektiv, mbi lidhjen shpirtërore me një tërësi historike, kulturore dhe gjuhësore që shkon përtej kufijve administrativë dhe kohorë. Kombi shqiptar, për mua, nuk është vetëm një emër që identifikon një popull, ai është një përvojë historike e përbashkët, një ndërgjegje e përpunuar nëpër shekuj përmes qëndresës, sakrificës dhe përpjekjes për të mbijetuar si i veçantë dhe i pandërprerë në një rajon të trazuar.

Të jesh shqiptar do të thotë të jesh bartës i një trashëgimie që vjen nga Iliria e lashtë, por që është skalitur dhe forcuar në çdo etapë historike nga përpjekja për liri, për gjuhë, për kulturë, për jetë dinjitoze. Kombi shqiptar është për mua historia e Skënderbeut, figura që simbolizon qëndresën e pashoqe, por edhe historia e rilindësve që me penë dhe mendim modern zgjuan vetëdijen kombëtare. Është zëri i atyre që flisnin gjuhën shqipe edhe kur ajo ndalohej; është flamuri i kuq me shqiponjë që valëvitej edhe kur ndaloheshin simbolet; është  dhembja e atyre që u sakrifikuan për lirinë, dhe krenaria e atyre që vazhduan të ndërtojnë mbi themele të krisura.

Vlerat që më lidhin me kombin shqiptar janë të shumta dhe thellësisht të ndërthurura me mënyrën se si e kuptoj botën. Para së gjithash, është gjuha shqipe – jo vetëm si mjet komunikimi, por si një truall shpirtëror ku janë ngulitur kujtimet, legjendat, përfytyrimet dhe shpresat e mijëra brezave. Pastaj vjen kultura e qëndresës, një vlerë që nuk është vetëm historike, por që përshkon edhe mentalitetin e sotëm – aftësia për të mos u dorëzuar, për të ecur përpara edhe në kushte të pamundura, për të besuar në diçka më të madhe se vetja.

Gjithashtu, ndjej lidhje të thellë me vlerat e mikpritjes, solidaritetit dhe krenarisë kolektive, që e kanë karakterizuar popullin tim përgjatë kohërave. Ato nuk janë thjesht vlera tradicionale, por janë elemente jetike të mënyrës se si ndërtohet kohezioni dhe përkatësia në një komb që ka kaluar përmes sfidash të mëdha.

Së fundmi, kombi shqiptar është për mua një amanet, një thirrje për përgjegjësi. Nuk mjafton ta ndjesh këtë përkatësi si emocion, ajo duhet përkthyer në angazhim për ruajtjen e trashëgimisë, në mbështetje për bashkësinë, në përpjekje për përfaqësim të denjë, në kontribut për përparim. Të jesh pjesë e kombit shqiptar do të thotë të jesh pjesë e një përpjekjeje të pandërprerë për dinjitet dhe drejtësi – dhe për ta mbajtur këtë përpjekje të gjallë, secili prej nesh është një hallkë e domosdoshme.

Unë jam shqiptare. Dhe kur e them këtë, nuk është thjesht një vetëdeklarim identitar apo një përcaktim administrativ që më vendos brenda një përkatësie kombëtare. Është një pohim që vjen nga thellësia e qenies sime, një fjalë që mbart peshën e historisë, dinjitetit dhe krenarisë së një populli që ka ditur të qëndrojë, të mos dorëzohet, të mbijetojë dhe të rilindë.

Të jem shqiptare nuk është vetëm një fakt biologjik apo një trashëgimi familjare. Është një përvojë ekzistenciale që më shoqëron në çdo hap, në çdo mendim, në çdo frymëmarrje. E ndjej shqiptarinë jo vetëm si një etiketë, por si një pulsim të brendshëm që më ngacmon gjakun, që më ngre në lartësi shpirtërore dhe më bën të ndiej se jam pjesë e diçkaje shumë më të madhe se vetja.

Në damarët e mi, nuk qarkullon vetëm gjak shqiptari, por kujtesa e brezave, thirrjet e historisë, zërat e trimërisë dhe të vuajtjes, këngët e legjendave dhe jehona e lirisë. Shqiptaria ime është një ndjesi që më rrëmben, më ngre peshë, më mbush me pasion e me zjarr. Në shpirtin tim, ndiej se si vetja ime ngrihet përtej kufijve fizikë, se si përhumbem në hapësirat e gjera dhe të lira të Arbërisë – jo vetëm si një territor historik, por si një gjendje mendore dhe shpirtërore, si një ideal që jeton në çdo shqiptar që refuzon të harrojë kush është.

Të jesh shqiptare për mua është nder, është privilegj, por mbi të gjitha është përgjegjësi. Sepse kjo ndjesi që më rrjedh në gjak kërkon të përkthehet në vepra, në përkushtim, në kontribut. Ajo kërkon të ruhet, të mbrohet dhe të përcillet – jo si një relikt e së kaluarës, por si një vlerë aktive që duhet ushqyer me dije, me kulturë, me dashuri për të vërtetën dhe për lirinë.

Ndaj po, me plot zë dhe me zemër të mbushur them: Unë jam shqiptare. Dhe në këtë shqiptari nuk ka vetëm krenari, por edhe një thirrje e përhershme për të qenë e denjë për atë që më është dhënë – për atë që jam.

GM: Si e shihni ju rolin e historianëve dhe intelektualëve në ndërtimin dhe zhvillimin e ndërgjegjes kombëtare shqiptare?

SB: Një pyetje shumë e qëlluar e cila shkon përtej një shqyrtimi të thjeshtë funksional të këtyre dy kategorive. Ajo prek në thelb një çështje qenësore për çdo komb, si formohet vetëdija kolektive, si ruhet kujtesa historike dhe si ndërtohet një identitet i qëndrueshëm kombëtar në përballje me sfidat e kohës?

Deputetet:  R. Nimani, S. Keçmezi-Basha dhe ministri i Punëve të Brendshme të Shqipërisë, Z. Neritan Ceka, Tiranë 2002

Në këtë kontekst, roli i historianëve dhe i intelektualëve shqiptarë është i pazëvendësueshëm. Historiani nuk është thjesht një regjistrues i së kaluarës, ai është interpretuesi i saj, ai që rikthen në vëmendje ngjarjet themelore, figurat kyçe dhe proceset  formësuese që kanë ndikuar në rrugëtimin e një populli. Duke përzgjedhur, analizuar dhe transmetuar fakte historike, ai kontribuon drejtpërdrejt në formësimin e vetëdijes për origjinën, përballjet dhe aspiratat kolektive. Për një komb si ai shqiptar, i cili për shumë kohë ka qenë i margjinalizuar, i përçarë dhe i sfiduar në ekzistencën e tij, puna e historianëve ka qenë jo vetëm shkencore, por edhe një akt rezistence dhe ndërgjegjësimi kombëtar.

Ndërkohë, intelektualët – në të gjitha fushat, jo vetëm në histori – përfaqësojnë ndërgjegjen kritike të një kombi. Ata janë ata që mendojnë përtej interesave të ngushta personale, që ndërtojnë ura midis së shkuarës dhe së ardhmes, që mbrojnë vlerat themelore të identitetit, lirisë, drejtësisë dhe kulturës. Intelektuali i vërtetë nuk është spektator, por akter i angazhuar, i cili me fjalën, veprën, mendimin dhe guximin moral nxit dialog, vetëdije dhe reformë.

Për kombin shqiptar, që ka kaluar nëpër procese të thella të ndërprerjeve historike – pushtime, asimilime, shtypje kulturore dhe deformime ideologjike – fjalët e historianëve dhe qëndrimi i intelektualëve kanë qenë ndër elementet kryesore të mbijetesës dhe ringritjes kombëtare. Ata kanë qenë jo vetëm transmetues të njohurive, por edhe ruajtës të memories, kritikë të harresës, mbrojtës të gjuhës dhe promovues të vlerave autoktone.

Në shoqëritë moderne, ku përballja me globalizimin sjell sfida të reja për identitetin, roli i historianëve dhe intelektualëve mbetet i një rëndësie jetike. Ata duhet të jenë garantë të autenticitetit, por edhe nxitës të një ndërgjegjeje kombëtare që është e hapur, vetëkritike dhe e aftë të bashkëjetojë me vlera universale pa humbur vetveten.

Ndaj, për t’i dhënë përgjigje thelbësore kësaj pyetjeje, historia dhe mendimi intelektual janë dy shtyllat mbi të cilat qëndron ndërgjegjja kombëtare shqiptare. Pa to, kujtesa do të zbehej, identiteti do të cenohej dhe rruga drejt së ardhmes do të bëhej e paqartë. Roli i tyre nuk është vetëm i rëndësishëm – ai është themelor.

Pa dyshim, është e vërtetë që historianët shqiptarë, brenda mundësive dhe rrethanave shpeshherë të vështira, kanë dhënë një kontribut të vyer dhe të qëndrueshëm në zbardhjen, hulumtimin dhe dëshmimin e të vërtetave historike. Ata kanë punuar me përkushtim të madh, në arkiva të kufizuara, në rrethana politike jo gjithmonë të favorshme, shpeshherë nën censurë, presion ideologjik ose përballë mungesës së infrastrukturës së duhur shkencore. Dhe megjithatë, falë punës së tyre këmbëngulëse, shumë fakte të rëndësishme historike kanë dalë në dritë, shumë periudha janë ndriçuar dhe shumë figura janë rikthyer në kujtesën kolektive.

Por, kur e shohim këtë kontribut në dritën e sfidave historike që kemi kaluar si popull – robërinë shumëfishe, përpjekjet për asimilim, shtypjen e gjuhës, mohimin e identitetit dhe zhdukjen e burimeve të së vërtetës – duhet pranuar me ndershmëri se, ndonëse është bërë shumë, nuk ka qenë e mjaftueshme.

Kjo nuk është një kritikë ndaj punës së historianëve, por një thirrje për reflektim të thelluar mbi vetë natyrën e së kaluarës sonë të ndërlikuar. Historia shqiptare ka qenë për një kohë të gjatë një histori e shkruar pjesërisht, e deformuar ose e heshtur qëllimisht nga pushtuesit. Prandaj, përballë kësaj trashëgimie të ndërprerë dhe të përçudnuar, hulumtimi historik ka ende shumë punë për të bërë, shumë figura për t'u rivlerësuar, shumë ngjarje për t’u ndriçuar, shumë heshtje për t’u thyer.

Në këtë kuptim, pyetja “a ka mjaftuar?” është krejtësisht legjitime, dhe përgjigjja mbetet- jo. Sepse e vërteta historike është një proces i vazhdueshëm kërkimi, rishqyrtimi dhe plotësimi. Çdo brez historianësh ka përgjegjësinë të vazhdojë aty ku ndalen të mëparshmit, duke i qasur ngjarjet jo vetëm me pasion atdhetar, por me mjete shkencore bashkëkohore dhe me ndershmëri intelektuale.

Kërkohet një angazhim i ri, për të shpëtuar kujtesën nga harresa, për t’i rivendosur shqiptarët në skenën historike si subjekte aktive e jo vetëm si viktima të rrethanave, për të ndërtuar një histori që nuk është vetëm mburojë e identitetit, por edhe dritare drejt së ardhmes. Ndaj, edhe pse duhet të nderojmë atë që është bërë, nuk guxojmë të mendojmë se është e mjaftueshme. Sepse historia jonë, si vetë kombi ynë, kërkon të rikthehet i plotë – me dinjitet, me të vërtetën e tij, dhe me zërin e qartë që ka munguar për një kohë të gjatë në hapësirën ndërkombëtare dhe në vetëdijen tonë të brendshme.

Prof. Dr. Sabile Keçmezi-Basha (deputete), Akademik Nexhat Daci (Kryetar i Parlamentit të Kosovës) dhe ambasadori i SHBA-së në Kosovë Menzis (Erly Hause), Washington, SHBA 2002

A duhet bërë më shumë për hulumtimin, dokumentimin dhe shpjegimin e së kaluarës sonë historike? Përgjigjja ime është e qartë dhe pa asnjë hezitim- po, padyshim që duhet bërë më shumë. Dhe këtë nuk e them si kritikë, por si vetëdije për nevojën e vazhdueshme që ka kombi ynë për të ndërtuar një narrativë të plotë, të qëndrueshme dhe të ndershme për historinë e tij – një histori që nuk është vetëm arkiv, por edhe udhërrëfyes i së ardhmes.

Megjithatë, është e rëndësishme të theksohet se puna është duke u bërë – me përkushtim të madh dhe në forma të shumëllojshme. Sot, në institucionet shkencore të vendit, në akademi, në institute historike dhe universitete, ka një rigjallërim të dukshëm të interesit për të kaluarën tonë. Studiues të rinj dhe të vjetër janë angazhuar seriozisht në zbardhjen e periudhave që për dekada të tëra kanë qenë të heshtura, të shtrembëruara ose të manipuluara nga sistemet e ndryshme politike, veçanërisht gjatë periudhës së Jugosllavisë.

Po ashtu, përtej kornizave institucionale, ka individë të përkushtuar që, jashtë strukturave zyrtare, me mjetet e tyre modeste, po lënë gjurmë të çmuara përmes shkrimeve, kujtimeve, hulumtimeve të pavarura dhe ruajtjes së dëshmive që kanë mbijetuar dhunën e harresës. Këto janë zëra të ndërgjegjes historike që pasurojnë mozaikun e kujtesës sonë kolektive, duke sjellë në dritë të vërteta që për shumë kohë kanë mbetur në margjinat e heshtjes.

Sidomos kur bëhet fjalë për periudha të errëta dhe të rënda – siç ishte jeta e shqiptarëve në Jugosllavi, me gjithë pasojat e shtypjes sistematike, diskriminimit politik, mohimit kulturor dhe dhunës strukturore – dokumentimi i saktë dhe i ndershëm nuk është vetëm detyrë shkencore, por edhe mision moral. Sepse çdo dëshmi e shkruar, çdo fakt i ruajtur, çdo kujtim i përjetësuar, është një akt i rezistencës ndaj harresës dhe një pasuri për brezat që vijnë.

Prandaj, edhe pse puna ka nisur dhe po bëhet me përkushtim, ajo nuk mund të ndalet, nuk mund të vetëkënaqet, nuk guxon të ndalet përballë sfidave. Historia jonë, për shkak të ndërprerjeve, deformimeve dhe përpjekjeve për shuarje, ka nevojë për një angazhim të pandërprerë, të mirëorganizuar dhe të thellë – në mënyrë që të mos mbesim vetëm me copëza kujtese, por të ndërtojmë një narrativë të plotë, të vërtetë dhe të qëndrueshme.

Në këtë drejtim, po bëhet shumë – por duhet bërë edhe më shumë. Dhe jo thjesht për të ndriçuar të kaluarën, por për të forcuar ndërgjegjen tonë kolektive, për të kultivuar identitetin tonë të thellë, dhe për të garantuar që ajo që kemi përjetuar të mos përsëritet më kurrë. Intelektualët e mirëfilltë – si në fushën shkencore ashtu edhe në atë politike – kanë luajtur një rol vendimtar në momentet më të ndjeshme e më të rrezikshme të historisë shqiptare. Ata kanë qenë zëri i arsyes në kohë kaosi, ndërgjegjja kritike në epoka të shtypjes, dhe drita udhëzuese në terrin e pasigurisë. Pikërisht në ato çaste kur fati i popullit shqiptar ishte vënë në pikëpyetje, kur pyetja shekspiriane "Të jesh apo të mos jesh?" merrte përmasë konkrete e jetike për një komb të tërë, ishin intelektualët ata që u gjendën në ballë, duke ofruar vizionin, fjalën dhe rrugëzgjidhjen për mbijetesë.

Kokat e kombit, siç mund të quhen me të drejtë, kanë qenë gjithmonë të pranishme për të reflektuar, për të reaguar dhe për të formësuar rrugët e rezistencës, të vetëruajtjes dhe të zhvillimit. Nuk është rastësi që në çdo moment të madh të historisë sonë – qoftë në periudhën e Rilindjes Kombëtare, gjatë shpalljes së pavarësisë, në kohët e rezistencës ndaj okupatorëve, apo në ndërtimin e vetëdijes kombëtare në shekullin XX – intelektualët shqiptarë janë shfaqur si bartës të vullnetit kombëtar, si ura lidhëse mes idealit dhe veprimit.

Falë mendjes së tyre të ndritur, falë guximit për të menduar ndryshe dhe për të folur kur të tjerët heshtnin, populli shqiptar ka arritur të ruajë qenien, dinjitetin dhe identitetin e vet. Në një kohë kur rreziku i zhdukjes kulturore dhe politike ka qenë real, intelektualët nuk janë mbyllur në kulla të ftohta akademike, por kanë qenë pjesë aktive e lëvizjes kombëtare – me penë, me fjalë, me organizim, dhe jo rrallë edhe me flijim.

Nëse do të zbrisnim shkallët e historisë, nëse do të ecnim ngadalë përmes shekujve e dekadave, do të gjenim gjurmët e tyre në çdo kthesë, në çdo betejë për gjuhën, arsimin, kulturën dhe shtetin. Roli i tyre është aq i gjerë dhe i shumëanshëm, sa që do të duheshin libra të tërë për të përshkruar ndikimin e tyre – jo vetëm në aspektin akademik apo politik, por në formësimin e vetë shpirtit shqiptar.

Prandaj, nëse sot ne jemi këtu ku jemi – me gjuhën tonë, me flamurin tonë, me shtetin tonë dhe me ndërgjegjen tonë kombëtare – kjo nuk është vetëm rezultat i forcës fizike apo numrit, por mbi të gjitha fryt i dijes, vizionit dhe përkushtimit të intelektualëve tanë. Ata nuk ishin vetëm dëshmitarë të historisë, por arkitektët e saj më të heshtur dhe më të qëndrueshëm.

GM: Cilat mendoni se kanë qenë sfidat më të mëdha që ka përballuar kombi shqiptar në historinë e tij?

SB: Është e vërtetë se kjo nuk është një pyetje e lehtë për t’u përgjigjur. Jo sepse mungon përgjigjja, por sepse ajo kërkon një qasje të thelluar analitike, një udhëtim të kujdesshëm përmes etapave historike dhe një përkushtim serioz për të kuptuar kompleksitetin e sfidave që ka përjetuar populli shqiptar ndër shekuj. Pyetja nuk është vetëm kërkimi për informatë, por një ftesë për reflektim të thellë, për të zhbiruar jo vetëm ngjarjet, por kuptimet që ato kanë lënë pas.

Deputetët: Ismail Kurteshi, Arsim Bajrami, Teuta Hadri, Sabile Keçmezi- Basha dhe prapa Bajrush Xhemajli, përmendorja e Xhefersonit, Vashington, 2002

Historia e shqiptarëve nuk është lineare, as e lehtë për t’u përmbledhur në një narrativë të vetme. Ajo është e ndërprerë, e përçudnuar shpesh, por e mbushur me momente që kërkojnë interpretim të matur dhe të ndershëm. Për të kuptuar sfidat që ka kaluar ky popull, nuk mjafton vetëm të listohen ngjarjet apo të përmenden datat kyçe, duhet të depërtohet në thellësinë e përvojës kolektive, në mënyrën se si trauma, qëndresa dhe aspirata kanë bashkëjetuar në ndërgjegjen kombëtare dhe si kanë ndikuar në formimin e identitetit shqiptar.

Një përgjigje e plotë kërkon të kalosh nëpër epokat e pushtimeve dhe copëzimeve territoriale, të analizosh ndikimin e perandorive që e ndanë këtë popull dhe që përpiqeshin ta shkrinin në strukturat e tyre, të kuptosh pasojat e ndarjes së dhunshme kombëtare pas Konferencës së Londrës (1913), të ndalesh tek periudhat e izolimit totalitar dhe tek përpjekjet për asimilim kulturor e gjuhësor në Jugosllavi.

Një përgjigje e ndershme kërkon edhe të shqyrtosh rolin e vetë shqiptarëve, përpjekjet e tyre për të ruajtur gjuhën, besimin, dhe vetëdijen kombëtare – qoftë përmes veprës së rilindësve, qoftë përmes lëvizjeve politike e intelektuale që, pavarësisht represionit, kanë mbijetuar dhe kanë frymëzuar brezat.

Prandaj, për të dhënë një përgjigje të denjë për këtë pyetje, duhet më shumë se njohuri faktike – duhet ndjeshmëri historike, mendim kritik dhe një përkushtim i thellë për ta kuptuar jo vetëm se çfarë ndodhi, por pse ndodhi, dhe çfarë kuptimi mbart sot për ne.

Në këtë kuptim, nuk është vetëm një pyetje për të kaluarën, por një sfidë për të tashmen: si e mbartim këtë trashëgimi në ndërtimin e një vetëdijeje kombëtare që është e rrënjosur në të vërtetën historike, por e hapur ndaj të ardhmes? Dhe kjo është, pa dyshim, një nga pyetjet më të rëndësishme për çdo studiues, intelektual dhe qytetar të ndërgjegjshëm.

Një ndër sfidat më të mëdha që dua ta përmendi padyshim se ka qenë vetë mbijetesa si komb, në një mjedis historik ku identitetet e vogla shpesh janë gëlltitur nga perandori të mëdha, nga ideologji përjashtuese dhe nga projekte shtetformuese që i kanë parë shqiptarët si pengesë, jo si realitet të pandryshueshëm. Rreziku i asimilimit, i copëtimit territorial dhe i mohimit të identitetit ka qenë i pranishëm në çdo etapë historike – nga ndarja e trojeve etnike pas Kongresit të Berlinit e deri te copëzimi pas Konferencës së Londrës më 1913, që i la shqiptarët të shpërndarë në disa shtete ballkanike, të përjashtuar nga e drejta për të jetuar të bashkuar.

Një tjetër sfidë madhore ka qenë ruajtja dhe zhvillimi i gjuhës dhe kulturës, sidomos në periudhat kur ato janë ndaluar, shtypur apo margjinalizuar. Të mbash gjallë gjuhën shqipe në shkollat e mbyllura, në oborret e shtëpive, në librat e ndaluar dhe në shpirtin e fëmijëve, ka qenë një formë rezistence e heshtur por heroike. Pikërisht për këtë arsye, alfabeti i gjuhës shqipe dhe shpallja e pavarësisë nuk kanë qenë vetëm akte politike, por kulme të një vetëdije që ishte ndërtuar me mund, flijim dhe vendosmëri.

Shtypja politike dhe diskriminimi etnik në shekullin XX, veçanërisht gjatë regjimeve totalitare në Jugosllavi dhe gjatë izolimit të skajshëm në Shqipëri, paraqet një tjetër plagë të thellë. Shqiptarët janë përballur me burgosje masive, persekutim kulturor, ndalim të fjalës së lirë, ndarje familjesh dhe dhunë shtetërore – jo vetëm si individë, por si një trup kolektiv që kërkonte të afirmohej si komb. Dhe në këtë udhë të gjatë dhe të vështirë, sfida e vazhdueshme ka qenë të mos dorëzoheshin, të mos zhdukeshin nga skena e historisë, por të qëndronin dhe të ringriheshin.

Copëtimi kombëtar dhe mungesa e një shteti unik për të gjithë shqiptarët ishte një plagë që vazhdon të ndikojë edhe sot. Ishte sfidë e përhershme të ruash ndjenjën e përkatësisë dhe të bashkimit shpirtëror, kur realitetet politike dhe kufijtë gjeografikë vazhdojnë të mbajnë shqiptarët të ndarë. Dhe, mbi të gjitha, ishte sfidë që të ndërtosh një vetëdije të përbashkët në një shoqëri gjithnjë e më të globalizuar, ku ndjenja kombëtare shpesh vendoset përballë trysnive të harresës dhe relativizmit.

Por, pavarësisht të gjitha këtyre, kombi shqiptar ka ditur të mbijetojë, të ruajë gjuhën, zakonet, kulturën dhe të ndërtojë institucione shtetërore, përmes një rruge të gjatë dhe shpesh të përgjakshme. Sfidat kanë qenë të mëdha, por forca për t’i përballuar ato ka qenë edhe më e madhe – e rrënjosur në vetë shpirtin e këtij populli që nuk e ka përjetuar historinë si një rrjedhë të qetë, por si një betejë të përhershme për dinjitet dhe liri.

Dhe kjo ndoshta është përgjigjja më e thellë- sfida më e madhe e shqiptarëve ka qenë të mbeten vetvetja në kushte që kërkonin gjithçka tjetër. Dhe fitorja më e madhe është se, pavarësisht gjithçkaje, ata ia dolën.

GM: Si e vlerësoni rrugëtimin historik të Kosovës dhe, sipas jush, cila është rëndësia e sakrificës shekullore të popullit shqiptar në këtë proces?

SB: Kosova, si hapësirë gjeografike dhe si realitet historik, por mbi të gjitha si atdhe i një populli me rrënjë të lashta, mund të përshkruhet me plot të drejtë si një vend që ka ecur gjatë gjithë historisë së vet nëpër një fushë të minuar – një rrugëtim i përshkuar jo vetëm nga sfida të jashtme, por edhe nga tensione të brendshme që herë pas here kanë rrezikuar vetë qenësinë e saj.

Deputetet e Kosovës në darkë me anëtarët e Batalionit “Atllantiku”, Vashington, 2002

Që nga kohët e hershme, pozita strategjike e Kosovës në Ballkan, në kryqëzimin e rrugëve kulturore, tregtare dhe ushtarake, e ka bërë atë një territor të lakmuar nga shumë fuqi – perandori, shtete dhe ideologji – të cilat kanë ndërhyrë herë me dhunë, herë me mjete më të sofistikuara për ta kontrolluar, për ta asimiluar ose për ta copëzuar. Kjo e ka bërë popullin shqiptar të Kosovës të përjetojë vazhdimisht përballje me rrezikun e humbjes së identitetit, të lirisë dhe të vetë ekzistencës kombëtare.

Por ajo që e bën historinë e Kosovës veçanërisht komplekse është fakti se rreziku nuk ka ardhur vetëm nga jashtë. Shpeshherë, edhe nga brenda janë shfaqur përçarje, tensione të brendshme politike, ideologjike apo shoqërore, që kanë vështirësuar ndërtimin e një uniteti të qëndrueshëm. Lufta për të mbijetuar nuk ka qenë vetëm një përpjekje kundër pushtuesve apo kundërshtarëve të pavarësisë, por edhe një betejë për të mbajtur gjallë vetëdijen e përbashkët, ndjenjën e përkatësisë dhe angazhimin për të ardhmen.

Në këtë fushë të minuar – simbolikisht dhe realisht – çdo hap i popullit të Kosovës ka qenë i rrezikshëm, por edhe i guximshëm. Çdo periudhë ka sjellë sprova të reja. Mohimi i të drejtave gjuhësore, shtypja politike, dhuna sistematike, por edhe ndasitë e brendshme, lodhja kolektive dhe pasiguritë e tranzicionit. Dhe megjithatë, përkundër të gjitha këtyre pengesave, Kosova dhe populli i saj kanë ditur të ecin përpara, ndonjëherë me hapa të ngadaltë, ndonjëherë me përparime të vrullshme, por gjithmonë me një qëllim të qartë, të jetojnë të lirë, të ruajnë dinjitetin dhe të ndërtojnë një shoqëri që meriton sakrificën e bërë.

Prandaj, historia e Kosovës nuk është thjesht një rrëfim vuajtjesh, por një histori e qëndresës së thellë, e maturisë politike dhe e një përkushtimi të palëkundur për vetëvendosje. Ajo është dëshmi se, edhe në fushat më të minuara të historisë, një popull mund të ecë përpara – nëse udhëhiqet nga idealet, nga vlera e bashkimit dhe nga dashuria e vërtetë për atdheun.

Historia e Kosovës është, pa dyshim, një histori e përshkuar thellë nga dhembja, tronditja dhe sfidat e vazhdueshme. Ajo nuk është rrëfim i lavdisë së pandërprerë apo i përparimit të qetë dhe të natyrshëm, përkundrazi, është një kronikë e mbushur me vuajtje të thella kolektive, me përballje të ashpra dhe me një sërë padrejtësish historike që kanë lënë gjurmë të pashlyeshme në ndërgjegjen kombëtare.

Që nga përplasjet me perandoritë, mohimi i identitetit dhe i të drejtave themelore, deri tek ndarja e dhunshme e trojeve shqiptare dhe periudhat e pushtimit, Kosova është shndërruar në një vend simbol të qëndresës përballë padrejtësisë. Luftërat që janë zhvilluar në këtë truall nuk kanë qenë vetëm ushtarake – ato kanë qenë edhe luftime për gjuhën, për arsimin, për dinjitetin njerëzor dhe për të drejtën për të jetuar i lirë.

Në këtë rrugëtim historik, populli i Kosovës është gjendur vazhdimisht nën trysni të jashtme dhe të brendshme – nga represioni politik dhe dhuna e organizuar, te përpjekjet sistematike për asimilim dhe përjashtim. Tmerret që janë përjetuar – nga dëbimet masive, vrasjet, dhunimet dhe shkatërrimi i pasurisë – nuk janë thjesht episode të veçuara, por kapituj të errët që tregojnë se kjo tokë ka qenë arenë e një padrejtësie historike të zgjatur.

Por, ajo që e bën këtë histori të veçantë nuk është vetëm intensiteti i vuajtjes, por forca e jashtëzakonshme e qëndresës. Përkundër dhunës, Kosovës nuk iu mposht zëri. Përkundër padrejtësisë, nuk u zhduk shpresa. Dhe pikërisht ky dualizëm – i tmerreve dhe i qëndresës – i jep historisë së Kosovës dimensionin e saj tragjik, por edhe heroik.

Prandaj, kur flasim për historinë e Kosovës, nuk mund ta ndash atë nga konteksti i padrejtësive të njëpasnjëshme, të cilat nuk ndodhën rastësisht, por si pjesë e një procesi të qëllimshëm për ta nëpërkëmbur të drejtën e një populli për vetëvendosje. Kjo histori është një kujtesë e gjallë, një amanet për të mos harruar se liria nuk ka ardhur si dhuratë, por është fituar përmes përpjekjeve të jashtëzakonshme dhe vuajtjeve që, në çdo epokë, kanë provuar pjekurinë e popullit shqiptar përballë sfidave të mëdha.

Pas një rruge të gjatë të përshkuar nga tragjedi të njëpasnjëshme, vuajtje të pashpjegueshme dhe padrejtësi të shumëfishta, Kosova arriti të ngrihet mbi plagët e saj falë një angazhimi të jashtëzakonshëm, thuajse titanik, të vetë popullit të saj. Nuk ishte një ringritje e lehtë, as një proces i ndodhur natyrshëm. Ishte rezultat i një përpjekjeje të përbashkët, e përbërë nga sakrifica të heshtura dhe lëvizje historike, nga ndërhyrje strategjike dhe qëndresë e vazhdueshme. Kosova, si projekt kombëtar dhe si realitet politik, është fryt i një vullneti kolektiv që nuk u përkul përballë dhunës, as përballë mohimit.

Sot, ajo është këtu – në një moment të historisë së saj ku ekziston si subjekt ndërkombëtar, me institucione të sajat, me një popull që gëzon liri të fituar me shumë mund. Por ky nuk është fundi i rrugëtimit. Përkundrazi, është një pikë kthese që kërkon reflektim të thellë mbi përgjegjësitë që sjell liria. Sepse ëndrra për rikthimin e plotë të Kosovës atje ku historikisht, gjeografikisht dhe shpirtërisht ka qenë – në vendin që i takon – nuk ka vdekur. Ajo është ende gjallë në vetëdijen kolektive të shqiptarëve, brenda e jashtë kufijve të saj.

Në të ardhmen, na presin punë edhe më të mëdha se sa vetë procesi i çlirimit. Tashmë, beteja nuk është vetëm për mbijetesë, por për zhvillim, për drejtësi sociale, për konsolidim demokratik, për afirmim të identitetit në nivel ndërkombëtar dhe për ruajtjen e kohezionit të brendshëm. Është koha për ta kthyer lirinë në mirëqenie, për ta përkthyer pavarësinë në dinjitet të plotë, për ta mbrojtur të vërtetën historike jo vetëm me emocione, por me fakte, dije dhe qëndrueshmëri morale.

Tafik Basha & Sabile Keçmezi-Basha, statuja e Con Harvardit, Universiteti i Harvardit, Boston, 2018

E ardhmja e Kosovës nuk mund të ndërtohet pa kujtesën e së kaluarës, por as nuk duhet të mbetet peng i saj. Vetëm nëse arrijmë të ndërtojmë një projekt kombëtar që përfshin qytetarë të ndërgjegjshëm, institucione të forta dhe një vizion të qartë për vendin tonë në Evropë dhe në botë, do të mund të thuhet me të drejtë se sakrifica e bërë nuk ka qenë e kotë.

Prandaj, ajo që kemi arritur deri më tani është e rëndësishme – por ajo që na pret përpara është edhe më sfiduese. Kosova nuk është vetëm një arritje, por një detyrë e përhershme. Dhe përmbushja e kësaj detyre kërkon që ëndrra e rikthimit dhe e plotësimit të vetvetes të mos shuhet kurrë, por të orientojë çdo hap tonin drejt një të ardhmeje që nderon të kaluarën dhe ndërton me maturi të tashmen.

Të vlerësosh rrugëtimin historik të Kosovës nuk do të thotë të rrëfesh një histori lineare, të thjeshtë e të pandërprerë, por të zhbirosh në një kalvar të gjatë plot sfida, përballje dhe sakrifica, i cili përbën thelbin e përpjekjes së shqiptarëve për liri, identitet dhe dinjitet. Historia e Kosovës është historia e një populli që, në kushtet më të pafavorshme, ka ditur të qëndrojë e palëkundur në mbrojtje të të drejtave të tij, edhe atëherë kur fuqitë e kohës kishin vënë në dyshim ekzistencën e saj politike e kulturore.

Rrugëtimi historik i Kosovës ka kaluar nëpër etapa thellësisht të ndryshme, por gjithmonë të ndërlidhura për nga qëllimi, ruajtja e qenies kombëtare dhe e sovranitetit shpirtëror. Nga periudha osmane ku ruajtja e identitetit fetar e gjuhësor u bë përmes strukturave të besimit dhe traditës, tek vitet e errëta të Jugosllavisë së mbështetur mbi ideologjinë e shtypjes së të drejtave kombëtare e deri tek epoka moderne e përpjekjeve për vetëvendosje dhe më në fund shpallja e pavarësisë më 2008 – çdo periudhë ka qenë një dëshmi e qartë e qëndresës së pashoqe të një populli të vendosur për të mos u zhdukur.

Në këtë rrugëtim, sakrifica shekullore e shqiptarëve merr një rëndësi të veçantë dhe të pazëvendësueshme. Ajo nuk është thjesht një pjesë emocionale e historisë, por forca shtytëse që e ka mbajtur të gjallë idealin e lirisë. Nga figura emblematike e Skënderbeut, që mishëroi idenë e mbrojtjes së identitetit dhe territoreve shqiptare, deri te rezistenca në Drenicë, në Prekaz, dhe te përpjekjet diplomatike në vitet '90 – çdo sakrificë, individuale apo kolektive, ka qenë hallkë e një zinxhiri që çoi drejt çlirimit dhe ndërtimit të shtetësisë.

Kjo sakrificë nuk përkufizohet vetëm nga gjaku i derdhur, por edhe nga heqja dorë nga komoditeti, përballja me burgjet, ruajtja e shkollës shqipe nëpër shtëpi private, rezistenca paqësore e organizuar, dhe më pas përfshirja në luftë të armatosur për mbijetesë. Pa këtë përkushtim të pakursyer ndër breza, Kosova nuk do të ishte ajo që është sot, një shtet që, megjithëse i ri në strukturë, mbart një trashëgimi të lashtë të qëndresës dhe të aspiratës për vetëvendosje.

Prandaj, për të kuptuar plotësisht të tashmen dhe për të projektuar të ardhmen, është thelbësore të njihet dhe të vlerësohet me ndershmëri kjo sakrificë. Jo si një mit romantik për t’u konsumuar në festime përvjetorësh, por si themel i ndërgjegjes kombëtare, si kujtesë që kërkon përgjegjësi, si burim frymëzimi për brezat që duhet të ndërtojnë më tej një shoqëri të drejtë, të barabartë dhe të denjë për atë që u sakrifikua.

Në këtë mënyrë, rrugëtimi historik i Kosovës nuk është vetëm një kapitull më vete në historinë e Ballkanit, por një testament i gjallë i vullnetit të një populli për të jetuar i lirë në tokën e vet.

GM: Cilat mendoni se janë sfidat kryesore shoqërore, kulturore dhe politike me të cilat përballet sot Kosova?

SB: Kanë kaluar tashmë më shumë se një çerek shekulli nga momenti historik i çlirimit të Kosovës, një ngjarje që përfaqësonte fundin e një periudhe të gjatë vuajtjesh dhe shpresën për një të ardhme më të ndritur për qytetarët e saj. Megjithatë, pas 26 vitesh pavarësi de facto dhe më pas de jure, Kosova ende përballet me një sërë sfidash të thella dhe të ndërlikuara, të cilat prekin thuajse çdo aspekt të jetës publike dhe individuale – nga sfera shoqërore dhe kulturore, deri te ajo politike.

Në planin shoqëror, Kosova vazhdon të përjetojë pasoja të dukshme të periudhës së pasluftës. Rindërtimi i strukturave sociale nuk ka qenë as i lehtë, as i shpejtë. Pabarazitë sociale, niveli i lartë i papunësisë – veçanërisht tek të rinjtë – dhe mungesa e një sistemi efikas të mirëqenies sociale janë indikatorë që tregojnë se për shumë qytetarë, normaliteti i premtuar mbetet ende një aspiratë. Sfidat e integrimit të komuniteteve jo-shumicë, përfshirë tensionet ndëretnike të pashuara plotësisht, tregojnë për nevojën e një reflektimi të thelluar mbi mënyrën sesi ndërtohet kohezioni social në një shtet të ri e të brishtë.

Arta Basha- Jakupi, Sabile Keçmezi-Basha & Tefik Basha, Varri i Fan Nolit, Boston 2018

Në aspektin kulturor, megjithëse Kosova është e pasur me trashëgimi historike dhe identitet të fortë kombëtar, zhvillimi i një kulture dinamike dhe gjithëpërfshirëse has në pengesa të shumta. Investimet në kulturë janë të pakta, infrastruktura kulturore është shpesh e pamjaftueshme, dhe mbështetja institucionale për artistët dhe krijuesit është sporadike. Më tej, ndarja ndërmjet vlerave tradicionale dhe atyre moderne ka krijuar një tension identitar, që ndonjëherë shprehet si përplasje brezash apo si debat mbi drejtimin që duhet të marrë shoqëria kosovare.

Sfera politike mbetet ndoshta ndër më problematiket. Stabiliteti institucional është ende i brishtë dhe shpeshherë i kushtëzuar nga polarizimi i thellë politik dhe mungesa e një kulture të mirëfilltë të dialogut demokratik. Zgjedhjet shpeshherë shoqërohen me retorika të ashpra, ndërsa institucionet shpesh vuajnë nga mungesa e profesionalizmit, transparencës dhe llogaridhënies. Marrëdhëniet me Serbinë, njohja ndërkombëtare e kufizuar dhe procesi i ngadalshëm i integrimit evropian janë faktorë shtesë që e komplikojnë edhe më tej panoramën politike.

Në fund, megjithëse Kosova ka bërë hapa të rëndësishëm drejt ndërtimit të një shteti funksional dhe demokratik, e vërteta është se shumë prej plagëve të së kaluarës nuk janë shëruar plotësisht, ndërsa sfidat e së tashmes kërkojnë zgjidhje të mençura dhe të qëndrueshme. E ardhmja e Kosovës do të varet nga aftësia e saj për të adresuar këto probleme me vendosmëri, me një vizion të qartë për zhvillimin dhe me angazhim të sinqertë për drejtësi sociale, përparim kulturor dhe stabilitet politik.

Në periudhat e pasluftës dhe në tranzicionet nga shtypja drejt lirisë, një nga sfidat më delikate me të cilat përballet një shoqëri është ndërtimi i një raporti të shëndetshëm me vetë lirinë. Ky proces nuk është as i lehtë, as i vetëkuptueshëm, pasi kërkon një ndërrim të thellë të mentalitetit, një riformulim të sistemit të vlerave dhe mbi të gjitha, një nivel të lartë të vetëdijes shoqërore e politike.

Sot, më shumë se kurrë, është jetike që si shoqëri të jemi vigjilentë dhe reflektues. Është e nevojshme të ndalemi e të analizojmë me kujdes të gjitha dimensionet e realitetit tonë shoqëror për të kuptuar thellë se ku qëndron burimi i plagëve tona kolektive. Cila është ajo pikë e brishtë që vazhdon të lëndojë shoqërinë tonë? A është pasiguria ekonomike? Mungesa e drejtësisë? Apo ndoshta vetë mënyra si e konceptojmë dhe ushtrojmë lirinë?

Është fakt se pas shumë dekadash represioni, dhune dhe mungese të të drejtave themelore, populli i Kosovës është lodhur. Kjo lodhje është e kuptueshme dhe përfaqëson një pasojë natyrore e përpjekjeve të vazhdueshme për të mbijetuar në kushte ekstreme. Megjithatë, duhet pranuar se liria, ndonëse e fituar me shumë gjak dhe sakrificë, ende nuk është përvetësuar plotësisht në kuptimin e saj substancial. Popullata, në njëfarë mënyre, nuk është edukuar mjaftueshëm për të menaxhuar lirinë si një përgjegjësi kolektive dhe individuale.

Në këtë kontekst, është me rëndësi të theksojmë se liria nuk është thjesht mungesa e shtypjes apo e dhunës institucionale. Liria e vërtetë kërkon ndërgjegjësim, maturi dhe vetëkontroll. Ajo kërkon që individi dhe shoqëria të kenë kapacitetin për të dalluar të mirën nga keqpërdorimi, përfitimin nga abuzimi, dhe të drejtën nga privilegji. Prandaj, është e domosdoshme që të gjithë ne – qytetarë, udhëheqës politikë, figura publike dhe institucione – të tregojmë kujdes të veçantë që të mos i shfrytëzojmë për keq mundësitë dhe të mirat që na janë dhënë. Sepse, nëse nuk i qasemi me përgjegjësi të plotë, ekziston rreziku real që ato të na kthehen në formën e krizës, regresit ose edhe vetëshkatërrimit moral dhe institucional.

Frika që një ditë pasojat e keqpërdorimit të lirisë mund të na hakmerren nuk është thjesht spekulim emocional, por një paralajmërim i arsyeshëm që buron nga përvoja e shumë shoqërive të tjera në histori. Ajo që sot ne e konsiderojmë si privilegj, nesër mund të shndërrohet në barrë, nëse nuk ndërtojmë mbi të një etikë të përgjegjshme të veprimit dhe të qytetarisë.

Për rrjedhojë, zhvillimi demokratik i Kosovës duhet të shoqërohet me një përpjekje të vazhdueshme për ngritjen e vetëdijes qytetare, për ndërtimin e institucioneve që nuk mbështeten vetëm në rregulla formale, por në vlera të qëndrueshme. Kjo përfshin një edukim të thellë dhe gjithëpërfshirës mbi rëndësinë e lirisë, jo si dhuratë, por si një detyrim moral dhe praktik për të ndërtuar një të ardhme më të drejtë për të gjithë.

Në fazën aktuale të zhvillimeve politike dhe juridike që po ndodhin për Kosovën dhe rreth Kosovës, një ndër temat më të ndjeshme dhe më sfiduese është ajo që lidhet me luftëtarët e UÇK-së, të cilët ndodhen nën juridiksionin e Dhomave të Specializuara në Hagë. Fati i tyre mbetet i paqartë, ndërkohë që proceset gjyqësore janë të gjata, të ndërlikuara dhe shpesh të shoqëruara me tensione emocionale e politike në opinionin publik. Kjo situatë ngre një sërë pyetjesh për drejtësinë ndërkombëtare, për përfaqësimin e drejtë të së kaluarës dhe për rolin që duhet të luajë shoqëria kosovare në përballimin e kësaj sfide.

Luftëtarët e lirisë përfaqësojnë jo vetëm një faqe të lavdishme të historisë sonë kombëtare, por edhe një simbol të sakrificës për ekzistencën dhe dinjitetin e Kosovës si shtet. Prandaj, çdo proces që i përfshin ata duhet të trajtohet me një seriozitet të jashtëzakonshëm, me vetëpërmbajtje, dhe me ndjeshmëri të thellë morale e kombëtare. Megjithatë, përballë një drejtësie që shpesh perceptohet si selektive dhe e njëanshme, është më shumë se kurrë e rëndësishme që shoqëria kosovare të tregojë maturi, vetëdije dhe unitet.

Në momente të tilla, kur përballen dimensione të dhimbshme të së kaluarës me pasiguritë e së tashmes, ne nuk mund të lejojmë që të dominohemi nga emocione të përçarjes apo mosbesimit të ndërsjellë. Përkundrazi, duhet të jemi më të bashkuar, më të qëndrueshëm dhe më të konsoliduar në qëndrimet tona. Uniteti nuk është thjesht një thirrje patriotike, por një domosdoshmëri strategjike për të përballuar sfidat me dinjitet dhe me qëndrueshmëri morale.

Kjo situatë gjithashtu na kujton një të vërtetë themelore, askush në botë nuk do ta dojë Kosovën më shumë sesa e duam ne vetë. Për këtë arsye, nuk mund të presim nga të tjerët të ruajnë, të mbrojnë ose të ndërtojnë të ardhmen tonë nëse vetë nuk e marrim këtë përgjegjësi me seriozitetin dhe përkushtimin që meriton. Vetëm nëpërmjet një dashurie të thellë për vendin dhe për njëri-tjetrin, që mbështetet në veprim dhe jo vetëm në fjalë, mund të ndërtojmë një shoqëri që qëndron përballë stuhive dhe që nuk thyhet përballë padrejtësive.

Në përfundim, koha që po jetojmë kërkon pjekuri politike dhe etike. Përballë sfidave që na vijnë nga jashtë, por edhe nga brenda, ne duhet të zhvillojmë një vetëdije të fortë kolektive, e cila nuk lejon që të humbasim thelbin e asaj për të cilën është sakrifikuar aq shumë. Të qëndrojmë të bashkuar, të mbështesim drejtësinë e vërtetë dhe të ruajmë dinjitetin e historisë sonë – kjo është rruga për të respektuar të kaluarën dhe për të siguruar të ardhmen.

GM: Si e shihni bashkëpunimin e përgjithshëm mes Kosovës dhe Shqipërisë?

SB: Bashkimi kombëtar midis Kosovës dhe Shqipërisë është një proces që ka kaluar përtej dimensioneve të thjeshta të formulimeve të mundshme politike, në një kuptim de facto, ky bashkim ka ndodhur tashmë. Ai është një realitet që është formësuar dhe i gjallëruar në nivele të ndryshme të shoqërisë, duke u manifestuar në sferat e kulturës, arsimit, politikës dhe ekonomisë. Është një lidhje e thellë që ka burimin te trashëgimia historike dhe identiteti i përbashkët, të cilat përbëjnë bazat e një uniteti të natyrshëm mes dy vendeve. Ky bashkim ka marrë shprehje në bashkëpunimin intensiv në fushat e ndryshme, si dhe në përpjekjet e përbashkëta për avancimin e integrimit në strukturat ndërkombëtare, duke përfshirë edhe proceset e integrimit në Bashkimin Evropian dhe të drejtat ndërkombëtare.

Megjithatë, de jure – në kuptimin e njohjes formale dhe tërësore të këtij bashkimi në kuadrin ligjor dhe ndërkombëtar – ky proces mbetet ende i paplotë dhe kërkon një zhvillim të kujdesshëm dhe të ndërlikuar. Përkufizimi juridik i një bashkimi të plotë mes Kosovës dhe Shqipërisë mbetet një hap i domosdoshëm, por njëkohësisht sfidues, pasi përballet me pengesa të shumta, që nga aspektet kushtetuese deri te ato ndërkombëtare. Rruga drejt një njohjeje të plotë dhe të pranueshme të këtij bashkimi është e mbushur me sfida diplomatike dhe juridike, të cilat kërkojnë një qasje të kujdesshme dhe një bashkëpunim të ngushtë mes institucioneve të dy shteteve, si dhe me partnerët ndërkombëtarë.

Përkundër kësaj, ky horizont i ardhshëm nuk është i paarritshëm. Një ditë, përmes dialogut të vazhdueshëm dhe një angazhimi të përbashkët, do të arrihet një marrëveshje e tillë ligjore që do të mundësojë formalisht këtë bashkim të pritur. Ky proces, edhe pse mund të duket si një rrugë e gjatë dhe e ndërlikuar, është i kalueshëm dhe mund të realizohet, duke pasur parasysh se vullneti politik i shqiptarëve, si dhe interesi i përbashkët për një të ardhme të stabilizuar dhe të zhvilluar, janë fuqitë drejtuese që mund të ecin drejt këtij qëllimi të lavdërueshëm. Ashtu siç historia ka dëshmuar, aspiratat e mëdha kombëtare shpesh kalojnë nëpër faza të vështira, por që gjithmonë kulmojnë në realizime të fuqishme dhe të qëndrueshme.

Në realitetin bashkëkohor shqiptar, marrëdhëniet ndërmjet Kosovës dhe Shqipërisë janë karakterizuar nga një hapje e paprecedentë, e cila shfaqet qartësisht në lirinë e qarkullimit dhe ndërveprimit të ndërsjellë. Sot, qytetarët e Kosovës gëzojnë mundësinë për të hyrë dhe qëndruar në Shqipëri pa asnjë kufizim formal kohor, një lehtësi kjo që dikur do të ishte përfytyruar si ideal politik, por që tashmë është bërë pjesë e përditshmërisë. Kjo liri e lëvizjes nuk është thjesht teknike apo procedurale, ajo përfaqëson një avancim të thellë në marrëdhëniet ndërshqiptare dhe një konkretizim të aspiratave për bashkim kulturor, ekonomik dhe shoqëror.

Zhvillimet ekonomike të dekadave të fundit, të shoqëruara me një vetëdije të përforcuar për trashëgiminë e përbashkët historike dhe kulturore, kanë krijuar një terren të ri, më të favorshëm se kurrë për bashkëpunim substancial ndërmjet dy vendeve. Këto zhvillime nuk janë vetëm pasojë e një afërsie gjeografike, por mbi të gjitha janë produkt i një dinamike të re politike, e cila i ka dhënë prioritet lidhjes së ngushtë ndërkombëtare shqiptare. E kaluara historike, që na bashkon përmes gjuhës, identitetit dhe përpjekjeve të përbashkëta për liri, sot është kthyer në themel të një projekti të ri bashkëpunimi strategjik që kapërcen kufijtë formalë dhe shfaqet si një realitet konkret.

Nga ky këndvështrim, mund të thuhet me bindje se kushtet për një bashkëpunim të gjithanshëm janë jo vetëm të pranishme, por edhe në nivelin e dëshiruar nga qytetarët dhe institucionet përkatëse të të dyja vendeve. Ky bashkëpunim shfaqet në rritjen e ndërlidhjes ekonomike, në projekte të përbashkëta infrastrukturore, në koordinimin në fushën e arsimit dhe të kulturës, si dhe në qëndrimet e përbashkëta në forume ndërkombëtare. Në thelb, ai pasqyron një vizion të përbashkët për të ardhmen – një të ardhme në të cilën kufijtë e vendosur nga historia e trazuar nuk janë më barriera, por ura që lidhin potencialin e përbashkët shqiptar.

Në këtë mënyrë, situata aktuale paraqet jo vetëm një klimë të favorshme për intensifikimin e marrëdhënieve ndërshtetërore, por edhe një mundësi historike për të institucionalizuar dhe thelluar këtë afërsi. Ky moment kërkon vizion, maturi dhe një angazhim të qëndrueshëm nga të gjitha palët, në mënyrë që bashkëpunimi i sotëm të kthehet në themel të një integrimi të qëndrueshëm dhe të qëllimshëm ndërmjet Kosovës dhe Shqipërisë.

Arta Basha- Jakupi, Tefik Basha dhe Sabile Keçmezi-Basha, Përmendorja e Adem Jasharit- Tiranë 2024

Në analizën e çështjeve kombëtare, është me rëndësi thelbësore të mos rrëshqasim në trajtesa të determinuara nga zëra të rastësishëm apo nga retorika e individëve me prirje dashakeqe, të cilët shpesh i japin ngjarjeve përmbajtje që nuk pasqyron realitetin apo aspiratat kolektive. Në diskursin politik dhe shoqëror shqiptar, duhet të shmangim vëmendjen nga interpretimet fragmentare dhe shpesh keqdashëse që synojnë të relativizojnë apo të zbehin proceset historike të zhvillimit kombëtar.

Shqipëria, në vetëdijen historike dhe shpirtërore të shqiptarëve kudo që ndodhen, mbetet jo thjesht një shtet, por një simbol i identitetit dhe unitetit kombëtar. Ajo është për shqiptarët ajo që Jerusalemi përfaqëson për popujt e tjerë, një vend i shenjtë, i përbashkët dhe me domethënie të thellë historike e kulturore. Çdo projekt madhor kombëtar, çdo përpjekje për zhvillim të qëndrueshëm apo avancim politik e diplomatik, e ka burimin, frymëzimin dhe legjitimitetin e tij pikërisht në këtë tokë që na lidh me të kaluarën, me gjakun dhe gjuhën e përbashkët.

Ndryshimet politike, rotacionet në pushtet dhe figurat që ndërrohen në skenën institucionale janë pjesë natyrore e një sistemi demokratik. Ato vijnë e shkojnë, por qëllimi suprem i kombit shqiptar nuk varet nga individët, por nga një ndërgjegje e përbashkët historike dhe nga vullneti kolektiv për një të ardhme të përbashkët. Ky qëllim nuk është tjetër veçse bashkimi i plotë kombëtar – një bashkim që, në shumë dimensione, tashmë është jetësuar, ndërsa në aspektin juridik dhe institucional mbetet një synim i arritshëm.

Sot, shqiptarët janë më të bashkuar se kurrë më parë në planin kulturor, arsimor, ekonomik dhe shpirtëror. Ato që na ndajnë janë pengesa të natyrës formale dhe burokratike, jo thelbësore. Këto janë mangësi që me kalimin e kohës, me pjekuri politike dhe me përkushtim të përbashkët, mund dhe duhet të tejkalohen. Në këtë udhëtim të përbashkët drejt përmbushjes së aspiratës historike për unitet të plotë kombëtar, ajo që na mban të lidhur nuk është vetëm gjuha, gjaku apo historia, por besimi se një ditë do të jemi zyrtarisht ajo që tashmë jemi në shpirt e në vetëdije: një komb, një popull, një e ardhme.