Sabile Basha: Kufiri serb që s’mundi t’i ndalojë violinat e nxënësce shqiptarë

KUFIRI SERB QË S’MUNDI T’I NDALOJË VIOLINAT E NXËNËSVE SHQIPTARË

Nga Prof. Dr. Sabile Keçmezi-Basha

Nxënësit e talentuar të Shkollës së Muzikës “Prenk Jakova” nga Prishtina, të cilët ndodheshin në një turne artistik ndërkombëtar në Kroaci dhe Slloveni, para  katër ditësh u përballën me një pengesë të papritur dhe të pakuptimtë gjatë kthimit të tyre drejt Kosovës. Ajo që duhej të ishte një rrugëtim i kthimit pas një përvoje të suksesshme koncertale, u ndërpre në mënyrë të befasishme në kufirin me Serbinë, ku muzika, në vend që të mirëpritet si gjuhë universale e paqes dhe bashkëjetesës, u prit me dyshim dhe përjashtim.

Ky incident nuk ishte thjesht një ndalesë logjistike, por një ndërhyrje që cenon lirinë e lëvizjes, dinjitetin e artistëve të rinj dhe vetë idenë e shkëmbimit kulturor në një hapësirë që pretendon të jetë pjesë e vlerave evropiane. Për nxënësit që kishin përfaqësuar denjësisht Kosovën e tyre përmes artit dhe interpretimit, kjo pengesë përbënte një përplasje të dhimbshme mes idealit të bukurisë dhe harmonisë që bart muzika dhe realitetit të përçarjes dhe intolerancës që ende mbijeton në forma të ndryshme.

Në këtë mënyrë, rruga e kthimit nga një përvojë kulturore u kthye në një akt të papritur sfide dhe përballjeje me barrierat që nuk kanë të bëjnë me dokumente apo protokolle, por me strukturat e thella të një mentaliteti përjashtues që vijon të sfidojë çdo përpjekje për normalitet.

Në jetën shoqërore e historike shpeshherë vërejmë se ndryshimi i jashtëm nuk përkon domosdoshmërisht me një ndryshim të brendshëm të qëndrimeve apo sjelljeve thelbësore. Këtë e dëshmon edhe proverba popullore me ngjyrim të thellë metaforik "ujku qimen e ndërron, por zakonin s’e harron", e cila i referohet faktit se, ndonëse forma e jashtme e një sjelljeje mund të ndryshojë, thelbi shpesh mbetet i pandryshuar. Kjo thënie gjen jehon të fuqishme në përvojën konkrete të nxënësve shqiptarë të shkollës së muzikës “Prenk Jakova” në Prishtinë, të cilët, ndonëse ishin pjesëmarrës në një aktivitet artistik dhe kulturor në Kroaci e Slloveni – vende që përfaqësojnë hapësira të zhvilluara të trashëgimisë evropiane – u përballën me trajtim diskriminues gjatë kthimit të tyre.

Ky incident, i cili ndodhi në rrethana që pritej të karakterizoheshin nga respekti ndaj vlerave ndërkulturore dhe të drejtave themelore të njeriut, tregoi se praktikat e padrejta dhe përjashtuese ndaj shqiptarëve, të rrënjosura thellë në strukturat e ish-Jugosllavisë, ende nuk janë zhdukur tërësisht, por mund të rimaterializohen në forma të reja, të kamufluara apo edhe simbolike. Ndërhyrjet apo pengesat që iu bënë këtyre të rinjve artistë, që përfaqësonin vendin me dinjitet dhe pasion për artin, janë tregues se stigmatizimi etnik dhe paragjykimet strukturore nuk janë thjesht relikte të së kaluarës, por mekanizma që vijojnë të veprojnë edhe sot, kur pritej që logjika e integrimit dhe e barazisë të kishte zëvendësuar logjikën e përjashtimit.

Kësisoj, përvoja e nxënësve të shkollës “Prenk Jakova” bëhet jo vetëm një çështje për reflektim institucional dhe kulturor, por edhe një provë e gjallë e funksionimit të përhershëm të stereotipeve dhe paragjykimeve etnike, të cilat kanë aftësinë të përsëriten në forma të ndryshme, edhe në kohë e vende që pretendohen të jenë të emancipuar. Ky rast fton për një lexim kritik dhe të ndërgjegjshëm mbi raportin mes identitetit, artit dhe trajtimit institucional, duke na rikujtuar se ndërhyrja në sistemin e vlerave kërkon më shumë se rregullime formale – ajo kërkon ndryshim thelbësor të mendësisë kolektive.

Teksa po lexoja informacionin në fjalë, mendja më shkoi menjëherë pas në kohë, në një periudhë të errët të historisë sonë të afërt, kur regjimi serb ushtronte një politikë sistematike të diskriminimit dhe mohimit të të drejtave themelore të shqiptarëve në Kosovë. Ndër më të dhimbshmet ndër këto praktika ishte ndalimi i nxënësve shqiptarë për të ndjekur mësimin në shkollat publike të vendit të tyre – një vendim që nuk kishte asnjë justifikim pedagogjik, ligjor apo etik, por që mbështetej thjesht dhe vetëm mbi përkatësinë e tyre etnike.

Ky realitet nuk ishte një incident i izoluar, por një shprehje e qartë e një politike të institucionalizuar të përjashtimit, ku identiteti kombëtar i fëmijëve shqiptarë mjaftonte për t’i konsideruar të papranueshëm në sistemin arsimor shtetëror. Në vend që të shiheshin si qytetarë të barabartë që kërkonin të mësonin dhe të zhvilloheshin në përputhje me të drejtën universale për arsim, ata trajtoheshin si të huaj në vendin e tyre, të përjashtuar nga hapësirat publike e sidomos nga ato që kultivojnë dijen dhe emancipimin.

Kujtimi i atyre kohëve të vështira – ku shkollat në shtëpi u bënë simbol i rezistencës kulturore dhe shpirtërore të një populli që nuk pranoi të zhdukej – përbën një dëshmi të gjallë të qëndresës përmes dijes, por edhe një reflektim të thellë për pasojat që sjell mohimi institucional i të drejtës për arsim mbi një komunitet të tërë.

Kjo rikthyerje e mendimit në të kaluarën, e shkaktuar nga një ngjarje aktuale, dëshmon se plagët e historisë nuk janë thjesht çështje kujtese, por ndodhen ende në trupin kolektiv të një populli që e ka përjetuar padrejtësinë si përditshmëri. Prandaj, rikujtimi i këtyre ngjarjeve nuk është vetëm akt emocional, por edhe akt domosdoshmërie historike, për të ruajtur kujtesën, për të nxjerrë mësime dhe për të mos lejuar që histori të tilla të përsëriten, në asnjë formë dhe për asnjë arsye.

Sot, në një kohë që pretendohet të jetë e emancipuar dhe demokratike, ndodh që ngufatja e të drejtave të rinjve shqiptarë të marrë një formë të re – më të sofistikuar në aparencë, por thellësisht të njohur në përmbajtje. Në vend të ndalimeve të drejtpërdrejta me justifikime të hapura etnike, pengesat tashmë paraqiten në formën e kërkesave burokratike, siç është mungesa e një certifikate formale. Kështu, fëmijëve shqiptarë – që dikur ndaloheshin për shkak të përkatësisë së tyre kombëtare – u mohohet sot e drejta për të kaluar, vetëm për të kaluar transit, me pretekstin se nuk i plotësojnë kriteret teknike të dokumentacionit.

Por çfarë certifikate mund të justifikojë ndalimin e një grupi fëmijësh që nuk mbartin as armë, as rrezik, as ideologji të dhunshme, por vetëm zërin e tyre të bukur dhe veglat muzikore? Çfarë rregulli mund të legjitimojë ndalimin e një kalimi, ku në vend të thirrjeve politike dëgjohet harmonia e melodisë, ku në vend të përçarjes kultivohet ndjeshmëria estetike?

Në thelb, arsyetimi formal për mungesë certifikate është një formë tjetër e përjashtimit të heshtur, një maskë e re mbi të njëjtën mendësi të vjetër, që i sheh fëmijët shqiptarë jo si bartës të talentit dhe të artit, por si të huaj, si të padëshiruar. Ky përjashtim nuk është vetëm një pengesë teknike, por një akt simbolik që godet në themel parimin universal të të drejtës për pjesëmarrje, për krijimtari dhe për dinjitet.

Kjo ngjarje dëshmon, edhe një herë, se liria nuk është thjesht mungesë dhune fizike, por pranimi i plotë i njeriut në hapësirën publike – si qytetar, si artist, si qenie njerëzore me zë dhe shpirt. Kur edhe zëri i një fëmije me violinë përballet me kufizime, atëherë bëhet e qartë se problemi nuk është në dokument, por në strukturën e pandryshuar të përjashtimit, që vazhdon të operojë, vetëm se në forma më të rafinuara.

Në këtë dritë, rasti i fëmijëve muzikantë që pengohen për mungesë certifikate nuk është thjesht një keqkuptim administrativ – është një reflektim i thellë i një kulture përjashtuese që mbijeton edhe përtej diktaturave të rëna, edhe përtej kohërave të deklaruara si demokratike.

Fëmijët tanë – ata bij të dritës, që në thjeshtësinë dhe bukurinë e pafajshme mbartin shpresën e një populli të tërë – këtë herë bënë diçka që tejkalon kuadrin e një veprimi të zakonshëm artistik. Me guximin e tyre krijues dhe mendimin e lirë, ata vendosën t’i përgjigjen padrejtësisë jo me zhurmë apo protestë, por me art dhe dinjitet, duke shndërruar një kufi të ftohtë gjeopolitik në një skenë të hapur të rezistencës kulturore.

Në vend të heshtjes apo tërheqjes përballë përjashtimit, ata organizuan një koncert në kufi – pikërisht aty ku mbaron hapësira e lirisë dhe fillon territori i një mendësie që vazhdon të refuzojë diversitetin, të përjashtojë dhe të ngufasë çdo shprehje të identitetit shqiptar. Aty, në pragun e një shteti që ende vuan nga trashëgimia e autoritarizmit dhe paragjykimit etnik, fëmijët tanë mbajtën një leksion të rrallë – një leksion të heshtur por të fuqishëm përmes muzikës, që pak kush tjetër do të kishte guximin dhe mençurinë ta ofronte.

Ata nuk mbajtën vetëm një koncert, ata ngritën një monument simbolik të dinjitetit kombëtar dhe të lirisë njerëzore. Me çdo tingull që prodhonin veglat e tyre muzikore, ata e sfidonin murin e padukshëm të përjashtimit, duke dëshmuar se kultura, arti dhe talenti nuk ndalen në kufi, as nuk mund të pengohen me pengesa burokratike apo me qasje përjashtuese. Në atë kufi, fëmijët tanë ndriçuan me praninë e tyre një hapësirë që ishte menduar të mbetej në errësirë – një errësirë jo fizike, por ideologjike, e mbështetur në refuzimin e tjetrit, në frikën nga diversiteti dhe në armiqësinë ndaj harmonisë.

Kjo ngjarje nuk është vetëm akt i një brezi të ri, por shembull i rezistencës së urtë dhe të mençur, që nuk kërkon përplasje, por ndërgjegjësim, që nuk shpërthen me zemërim, por mbush me dritë. Ajo që bënë fëmijët tanë ishte një akt emancipimi kolektiv, një kujtesë se dinjiteti nuk kërkon leje për të ekzistuar, dhe se ajo që nuk lejohet të hynë në territor, mund të shfaqet me madhështi në kufi – si një muzikë që nuk njeh pengesë e as ndalim.

Sa dinjitetshëm dhe sa bukur shfaqet fisnikëria shqiptare, ajo cilësi e thellë shpirtërore që ka përshkuar brez pas brezi historinë e këtij populli. Shqiptarët, tradicionalisht të njohur si një popull me ndjenja të larta njerëzore, me zemërgjerësi dhe respekt për tjetrin, edhe në çastet më të vështira e më të padrejta, nuk humbasin kurrë hijen e qytetarisë dhe të maturisë morale.

Këtë e dëshmuan më së miri fëmijët shqiptarë, të cilët, përballë një përjashtimi të padrejtë dhe një trajtimi që në thelb cenon dinjitetin njerëzor, zgjodhën të mos reagojnë me zemërim apo fyerje, por me një heshtje që fliste më shumë se çdo fjalë. Ata nuk ofenduan, nuk u ulën në nivelin e paragjykimit që u ofrua ndaj tyre, thjesht u çuditën në mënyrë të pafajshme, siç çuditen vetëm fëmijët, kur zbulojnë se në një cep të botës ende ekzistojnë njerëz që nuk e duan muzikën – këtë gjuhë universale të shpirtit njerëzor – dhe që, më keq akoma, nuk i duan fëmijët.

Ky reagim i qetë dhe fisnik nuk është thjesht një sjellje e edukuar, por shprehje e një identiteti të brumosur me dinjitet, që di të ruajë masën, edhe kur lëndohet, që di të jetë i drejtë, edhe kur përballet me padrejtësinë, që di të ngrihet mbi banalitetin e refuzimit, dhe të shndërrojë përjashtimin në një moment reflektimi shoqëror.

Në fund, ajo që mbetet nuk është fyerja që u bë, por qëndrimi i këtyre fëmijëve – një qëndrim që, pa thënë asgjë, dëshmoi gjithçka për vlerat që i ushqejnë dhe për popullin që përfaqësojnë. Në një botë ku shpesh reagimet janë të shpejta dhe të ashpra, ata zgjodhën rrugën më të bukur: atë të heshtjes së mençur, të habisë njerëzore dhe të mirësjelljes që nuk kërkon asgjë tjetër veçse të kuptohet. Dhe ky është një leksion për të gjithë.

Nuk është aspak për t’u habitur kur realiteti na rikujton me forcë se ndryshimet e jashtme nuk garantojnë ndryshime të brendshme thelbësore. Historia – mësuesja e heshtur por e paepur e popujve – na mëson se shpeshherë, pas fasadave të reja, qëndron i njëjti mendim, i njëjti qëndrim, e po ajo logjikë përjashtuese që thjesht ka ndryshuar formën, por jo thelbin.

Populli ynë e ka përmbledhur këtë përvojë të hidhur në një fjalë të urtë me ngarkesë të thellë filozofike: "ujku qimen e ndërron, por veset nuk i harron". Dhe, për fat të keq, koha e ka vërtetuar se jo vetëm që veset nuk zhbëhen lehtë, por shpeshherë me kalimin e kohës ato jo vetëm që mbijetojnë, por edhe ashpërsohen. Ato riaktualizohen në mënyra të reja, më të kamufluara, por po aq të dëmshme.

Prandaj, kur përballemi me veprime të padrejta apo qëndrime që evokojnë hije të së kaluarës, nuk është befasuese – është, në të vërtetë, një vazhdimësi logjike e një mentaliteti që s’është çrrënjosur kurrë plotësisht. Kjo është arsyeja pse kujtesa historike mbetet jo vetëm e nevojshme, por thelbësore, sepse vetëm përmes saj mund të kuptojmë rrënjët e sjelljeve që përsëriten, dhe vetëm përmes saj mund të jemi të përgatitur për t’iu kundërvënë me maturi, dinjitet dhe vizion.

Ishte, pa dyshim, një gjest i jashtëzakonshëm – një akt i vogël në dukje, por me domethënie të thellë politike, etike dhe kulturore – që fëmijët tanë e bënë përpara syve të botës, pa përdorur asnjë fjalë të rëndë, pa ngritur zë, por vetëm përmes pranisë së tyre të qetë, të përmbajtur dhe të denjë. Me atë që bënë, ata dërguan një mesazh të qartë se mos u mashtroni nga fjalët e zbukuruara që dalin nga goja e një shteti që pretendon se është reformuar. Sepse, përtej retorikës diplomatike dhe deklaratave të kujdesshme në skenën ndërkombëtare, thelbi i politikës diskriminuese dhe përjashtuese ende nuk ka ndryshuar.

Ishte një mësim i heshtur, por i fuqishëm. Jo përmes akuzave, por përmes veprimit simbolik dhe sjelljes qytetare të këtyre të rinjve, të cilët, me artin dhe maturinë e tyre, treguan se nuk kanë nevojë për fjalë të rënda për të shpalosur të vërtetën. Përballë tyre, bota pa kontrastin- nga njëra anë, fytyrat e qeshura, instrumentet muzikore dhe sjellja e kultivuar e fëmijëve shqiptarë dhe nga ana tjetër, ftohtësinë arrogante dhe ashpërsinë e pashpjegueshme të autoriteteve kufitare serbe, që dukeshin sikur ishin nxjerrë nga një kohë tjetër, kur urrejtja sundonte mbi arsyen.

Në këtë skenë të papritur dhe thellësisht njerëzore, duartrokitjet e udhëtarëve që prisnin në kufi nuk ishin thjesht shprehje e pëlqimit për performancën artistike të nxënësve. Ato ishin, në të vërtetë, një formë e heshtur solidariteti dhe një akt spontan vlerësimi për fisnikërinë, për përmbajtjen dhe për guximin moral të një brezi që, pa e thënë me fjalë, po artikulonte një të vërtetë të pakontestueshme.

Në fund të fundit, ky moment i vogël në kufi mbetet një dëshmi e gjallë se arti dhe dinjiteti njerëzor mund të thyejnë heshtjen, të zhveshin hipokrizinë dhe të ndriçojnë kontrastin midis civilizimit dhe përjashtimit. Ishte më shumë se një koncert – ishte një akt i vogël rezistence morale, që ngjalli reflektim dhe tregoi se e ardhmja mund të ndërtohet vetëm mbi të vërtetën, jo mbi iluzionin.

Pavarësisht pengesës së padrejtë dhe zhgënjimit të përjetuar, nxënësit nuk u dorëzuan përballë refuzimit, as nuk lejuan që përjashtimi të shndërrohej në heshtje. Përkundrazi, ata reaguan me një akt të mrekullueshëm emancipimi dhe krijimtarie, duke organizuar një koncert të improvizuar pikërisht në zonën neutrale të kufirit mes Kroacisë dhe Serbisë – aty ku autoritetet kishin tentuar t’u mbyllnin rrugën, por jo edhe zërin.

Ky vendim nuk ishte thjesht një zgjidhje spontane për të kaluar kohën në pritje, por një gjest simbolik me ngarkesë të thellë kulturore e morale. Ata zgjodhën të mos heshtin, por të këndojnë të gjithë njëzëri, duke ofruar një performancë që nuk kërkonte skenë, ndriçim apo sallë koncertesh – mjaftonte prania e tyre, zërat e bashkuar dhe vullneti për të kthyer përjashtimin në një akt solidariteti dhe dinjiteti.

Në atë hapësirë të ftohtë e të kontrolluar, ku sundon zakonisht tensioni dhe pritja, fëmijët shqiptarë sollën ngrohtësinë e artit dhe fuqinë e bashkimit, duke krijuar një moment që preku të pranishmit jo vetëm për bukurinë e tij artistike, por për kuptimin që mbarti. Një shfaqje pa ftesë, por me mesazh. Një këngë pa skenë, por me jehonë. Kjo ishte jo vetëm një përgjigje ndaj pengesës së vendosur, por një shpërfaqje e qartë e forcës shpirtërore të rinisë sonë, që di të shndërrojë çdo hapësirë në mundësi dhe çdo pengesë në shprehje të lirisë.

Dhe në fund të gjithë këtij reflektimi, nuk mund të mos theksoj se sjellja e autoriteteve serbe më la një ndjenjë të thellë trishtimi dhe zhgënjimi. Ajo që ndodhi ishte jo vetëm e panevojshme, por preku thellë ndjenjën njerëzore, sepse pas çdo kufiri fizik, ekziston një kufi më i thellë – ai i respektit dhe i dinjitetit njerëzor. Në vend që të tregohej mirëkuptim e hapje, u manifestua një ashpërsi e panevojshme, një ftohtësi që më shumë ngjan me refuzim sesa me rregull.

Në një kohë kur flitet për normalizim marrëdhëniesh, për ndërtim urash dhe për dialog të hapur, veprime të tilla jo vetëm që i prishin këto përpjekje, por zbulojnë thelbin e vërtetë të një mendësie që nuk ka ndryshuar në thelb. Sepse urat nuk ndërtohen me përjashtim, nuk ngrihen mbi burokraci selektive, e aq më pak mbi përbuzjen e artit dhe të fëmijëve. Ato ndërtohen me vullnet të mirë, me ndjenjë të thellë njerëzore dhe me pranimin e tjetrit si të barabartë.

Por, ç’të thuash më shumë? Ky ishte vetëm një moment i vogël që e nxori sërish në pah fytyrën e vërtetë të Serbisë – atë fytyrë që mbetet e njëjtë edhe kur përpiqet të paraqitet ndryshe. Një fytyrë që, edhe kur buzëqesh në tryezat ndërkombëtare, nuk arrin të fshehë dot brendinë e saj, sa herë që përballet me shqiptarët – sidomos me fëmijët e tyre, të cilët, me pafajësinë dhe artin e tyre, i bëjnë pyetjen më të heshtur dhe më të thellë çdo pushteti që nuk njeh njerëzinë.

Serbia, sot më shumë se kurrë, duhet të reflektojë thellë mbi pozicionin moral në të cilin ndodhet, veçanërisht kur vetë fëmijët ndihen të thirrur t’i mbajnë asaj leksione për jetën normale, për paqen dhe për bashkëjetesën. Nuk është një akt i zakonshëm kur një brez i ri, që duhet të jetojë i lirë nga traumat historike dhe tensionet politike, ndjehet i detyruar të artikulojë me art, me sjellje të matur dhe me simbolikën e pafajësisë, atë që strukturat e rritura dhe institucionale refuzojnë ta pranojnë se jeta pa luftë, pa frikë dhe pa përjashtim është e vetmja rrugë që e nderon një shoqëri moderne.

Kur janë fëmijët ata që ngrenë zërin për paqen, që rikujtojnë se normaliteti nuk duhet të jetë luks, por e drejtë, atëherë nuk kemi të bëjmë më me një çështje edukimi, por me një akt të qartë ndërgjegjësimi që denoncon mungesën e humanizmit në veprimet e atyre që mbajnë pushtetin. Është një ironi e rëndë dhe një alarm moral, një shtet që kërkon të quhet demokratik, bie më poshtë se fëmijët që kërkojnë thjesht të jetojnë në paqe.

Në këtë kontekst, nuk janë fëmijët që duhet të mësojnë nga të rriturit, por pikërisht e kundërta, është Serbia ajo që ka nevojë të mësojë nga fisnikëria, qetësia dhe mesazhi i pastër i fëmijëve shqiptarë, të cilët, përmes një koncerti të thjeshtë në kufi, bënë atë që diplomacia shpesh dështon ta bëjë — të flasin me ndershmëri dhe paqësisht për një botë më të drejtë.

Në fund të fundit, nuk ka poshtërim më të madh për një shtet se sa kur e vërteta i thuhet nga ata që në hierarkinë shoqërore janë më të vegjlit, por moralisht qëndrojnë më lart.

4 maj, 2025

Prishtinë