Dorian Koçi: Mozaiku i Qesaratit - Një dritare drejt jetës sociale dhe kulturore të antikitetit

Mozaiku i Qesaratit: Një dritare drejt jetës sociale dhe kulturore të antikitetit

Nga Dorian Koçi

Në thellësitë e tokës së pasur të Qesaratit, në rajonin e Tepelenës, në vitin 2024, arkeologjia ka zbuluar një nga dëshmitë më të çmuara të jetës së lashtë urbane dhe kulturore në territoret shqiptare shqiptare: një fragment mozaiku i jashtëzakonshëm, që paraqet portretin e një figure femërore. Ky mozaik, i punuar me mjeshtëri të rrallë me gurë të vegjël shumëngjyrësh, na sjell para syve një pamje prekëse të artit dhe ndjeshmërisë estetike të periudhës romake në shekullin II-III të erës sonë.

Figura që paraqitet, me sy të mëdhenj e shprehës dhe me trajta të buta fytyre, duket si një figurë alegorike apo ndoshta si portreti i një personazhi lokal të rëndësishëm. Kjo dëshmi artistike nuk është thjesht një fragment dekorativ, por një pasqyrë e jetës sociale, shoqërore dhe kulturore të asaj kohe.

Gjatë periudhës romake, jeta sociale ishte e ndërtuar mbi ndarje të qarta klasore. Elita aristokratike dhe pronarët e mëdhenj zotëronin prona dhe vila të zbukuruara me mozaikë, afreske, skulptura dhe objekte të çmuara arti. Në vilat e tyre zhvilloheshin bankete, ku shfaqej jo vetëm pasuria, por edhe kultura e lartë dhe arsimimi i tyre. Banketet ishin ngjarje të rëndësishme sociale ku diskutoheshin politika, filozofi, arti dhe ku recitoheshin poezi, një praktikë e përhapur sidomos në qarqet intelektuale.

Në jetën urbane, forumet dhe termat (banjat publike) shërbenin si qendra të rëndësishme sociale. Aty qytetarët takoheshin për të diskutuar çështje publike, për të bërë tregti, për të ndjekur njoftime politike ose thjesht për të kaluar kohë së bashku. Banjat ishin më shumë sesa hapësira për pastrim; ato ishin vende diskutimi, relaksi dhe shpesh edhe rrjetëzimi politik dhe ekonomik.

Për gratë e shtresave të larta, dekorimi i hapësirave private, përfshirë zbukurimin me mozaikë dhe piktura murale, ishte gjithashtu një shprehje statusi. Figurat femërore që paraqiten në mozaikët e kohës, si portreti i Qesaratit, tregojnë për një rol të sofistikuar që gratë kishin në botën e brendshme familjare dhe në përfaqësimin e vlerave estetike dhe kulturore të kohës.

Në këtë atmosferë të pasur me jetë intelektuale dhe artistike, filozofia dhe poezia zinin një vend të veçantë. Një ndër filozofët më të shquar ishte Marcus Aurelius (121–180 e.s.), perandor dhe njëkohësisht filozof stoik, autor i Meditimeve – një përmbledhje reflektimesh personale mbi jetën, detyrën dhe natyrën e përkohshme të ekzistencës njerëzore. Idetë e tij mbi virtytin, përulësinë dhe qetësinë përballë fatit përshkojnë shumë nga vlerat që arti i kësaj kohe kërkonte të shprehë.

Në të njëjtën frymë, ndikim të madh kishte edhe Epictetus (c. 55–135 e.s.), filozofi stoik i cili theksonte lirinë e brendshme dhe fuqinë e vetëkontrollit, duke ndikuar thellë elitën intelektuale romake. Plotinus (c. 204/5–270 e.s.), themeluesi i Neoplatonizmit, me konceptin e tij të "Njëshit" si burim i çdo ekzistence, frymëzonte një këndvështrim më shpirtëror të artit dhe jetës.

Filozofia në këtë periudhë nuk ishte thjesht spekulim teorik; ishte një mënyrë jetese. Të qenit stoik, të përkushtuar ndaj virtytit dhe të paprekshëm nga fatkeqësitë, ishte një ideal që shumë qytetarë të pasur përpiqeshin të mishëronin në jetën e tyre të përditshme.

Në të njëjtën kohë, poezia romake vazhdonte të ketë një ndikim të thellë. Apuleius (c. 124–170 e.s.), autor i Metamorfozave (Gomari i Artë), përmes stilit të tij poetik dhe alegorik, na jep dëshmi të një shpirti letrar të pasur. Ndërsa Juvenali, me satirat e tij therëse, portretizonte veset dhe kontradiktat e shoqërisë romake, duke hedhur dritë mbi jetën urbane dhe hipokrizitë e saj.

Martial, me epigramet e tij të shkurtra e humoristike, përshkruante me mprehtësi jetën e përditshme, përfshirë zakonet, marrëdhëniet sociale dhe karakteret e ndryshme të qytetit romak. Poezia dhe satira ishin mjetet me të cilat qytetarët e Romës shpreheshin dhe reflektonin mbi jetën dhe moralin e kohës së tyre.

Në planin më të gjerë kulturor, Lëvizja e Dytë Sofistike promovonte një kthim drejt idealit të artit retorik dhe të kulturës klasike greke. Kjo ndikoi fuqishëm edhe në provincat perandorake, ku dekorimi i hapësirave publike dhe private përpiqej të përcillte hijeshi klasike dhe qytetari të përkryer.

Kështu, mozaiku i Qesaratit nuk është vetëm një dëshmi arkeologjike e jetës së përditshme apo e luksit të elitave lokale, por edhe një pasqyrë e përkatësisë së këtyre komuniteteve në rrjedhat e mëdha kulturore, sociale dhe filozofike të botës romake. Ai na kujton se jeta sociale e antikitetit nuk ishte thjesht një përpjekje për mbijetesë, por një përpjekje për të jetuar me dinjitet, bukuri dhe mendim të thellë.

Në një botë ku arti, filozofia dhe shoqëria ndërthureshin natyrshëm, mozaiku i Qesaratit mbetet një dritare magjepsëse drejt një epoke ku njeriu kërkonte ta kapë përjetësinë përmes penelatave të gurëve shumëngjyrësh dhe mendimeve të larta.