Gëzim Marku: Intervistë ekskluzive me Prof. Dr. Sabile Keçmezi–Basha (II)

INTERVISTË ME PROF. DR. SABILE KEÇMEZI – BASHA (II)

EKSKLUZIVE NGA GËZIM MARKU

Në pjesën e dytë të intervistës me Prof. Dr. Sabile Keçmezi-Basha, biseda jonë do të fokusohet në anëtarësimin e saj në Akademinë Europiane të Arteve, përvojat nga pjesëmarrja në konferenca të ndryshme shkencore, kontributin e saj si redaktore në revista të njohura vendore dhe ndërkombëtare, si dhe në angazhimin e vazhdueshëm në institucione të rëndësishme kulturore dhe arsimore.

GM: Si e keni përjetuar anëtarësimin tuaj në ‘Academie Europeenne des Arts’ (Akademia Europiane e Arteve) dhe çfarë ka përfaqësuar ai për ju, si në aspektin profesional ashtu edhe në atë personal?

SB: Asnjëherë nuk kam punuar për çmime, mirënjohje apo lëvdata. Ato nuk kanë qenë kurrë qëllimi im, as udhërrëfyesi i punës sime. Kam punuar me pasion të brendshëm, me një ndjenjë të thellë detyrimi ndaj së vërtetës, ndaj librit, ndaj historisë së popullit tim. Çdo fjalë që kam shkruar, çdo rresht që kam qëndisur me kujdes, ka qenë një formë përkushtimi dhe përgjegjësie, jo një përpjekje për të marrë duartrokitje.

Çmimet, mirënjohjet, vlerësimet – ato kanë ardhur rrallëherë dhe gjithmonë pa zhurmë, pa i kërkuar dhe pa i pritur. Kështu ndodhi edhe me këtë anëtarësim, që më preku thellë, ndonëse erdhi pa paralajmërim. Një profesor shqiptar që jetonte në Francë, anëtar i një akademie të njohur, kishte rastisur të lexonte diçka nga veprat e mia. Fjalët e mia, të mbarsura me dhimbje, dashuri e kujtesë historike, kishin udhëtuar deri te ai – dhe aty, mes fletëve të mia, i ishte ngjallur ideja që të më propozonte për anëtare të asaj akademie.

Propozimi i tij u pranua njëzëri. Nuk kishte as diskutim, as hezitim – dhe unë, kur e mora lajmin, u ndjeva thellësisht e përulur dhe e lumtur. Ishte një kujtesë e bukur se puna e bërë me shpirt, pa zhurmë, pa ambicie të zbrazëta, ka forcën të arrijë larg – dhe të preket nga duar që nuk i njeh, por që e ndiejnë vlerën e saj. Ky anëtarësim nuk ishte thjesht një titull – ishte një përqafim i heshtur i gjithë asaj që kam qenë dhe jam përpjekur të jem: një zë i përulur, por i qëndrueshëm në shërbim të kujtesës sonë të përbashkët. Por, rrugëtimi im nuk përfundoi me atë anëtarësim. Në të vërtetë, ai ishte vetëm një stacion i bukur në një udhëtim që vazhdon – një dritare që hapet drejt një horizonti të ri, ku bashkë me nderin vijnë edhe detyrimet, bashkë me vlerësimin rritet edhe përgjegjësia. Sepse çdo titull që mbart mbi supe, nuk është vetëm medalje, por edhe barrë e heshtur për të qëndruar në lartësinë e tij. Me kalimin e kohës, bashkë me nderin e pranimit në atë akademi, u shtuan edhe detyrat që vinin me të – si shkencëtare, por edhe si zë i një kujtese kolektive, që duhej të ruhej, të kultivohej, e të shpërndahej me ndershmëri.

U shtua përgjegjësia për të qenë jo vetëm krijuese e dijes, por edhe përfaqësuese e saj. Për të mos qenë thjesht pjesë e një emri të madh, por për ta mbajtur atë peshë me përulësi e përkushtim. Tani, më shumë se kurrë, ndieja se duhej të ecja me hapa të sigurt – të qëmtoja fjalën, të kujdesesha për vërtetësinë, të ndriçoja plagët e historisë me maturi e guxim. Ishte si të mbaje një fanar në dorë – jo për të ndriçuar veten, por për të hedhur dritë mbi rrugët e atyre që ecin pas teje, të të rinjve që kërkojnë të kuptojnë rrënjët, të lexojnë të kaluarën me sy të kthjellët. Ishte thirrja për të qenë shembull, jo në zë të lartë, por në përmbajtje. Jo në pompozitet, por në thellësi. Kështu, bashkë me nderimin, erdhi edhe një heshtje e re – ajo e përqendrimit të brendshëm, e vetëdijes se tani më shumë se kurrë, fjala ime duhej të kishte peshë, dhe hapat e mi duhej të ishin të menduar. Ishte një sfidë e bukur, e brishtë, por fisnike. Një vazhdim i rrugës që s’njohu kurrë pushim, sepse dijes nuk i mjafton vetëm lavdia – ajo kërkon përkushtim të përditshëm.

Një falënderim i veçantë shkon edhe për të gjithë ata që më përkrahën në këtë mision – sepse ky nuk ishte thjesht një rrugëtim personal, por një udhëtim kolektiv drejt dijes, drejt kujtesës, drejt së vërtetës. Ata që besuan në mua, në fjalën time, në qëllimin tim – janë bashkudhëtarët e heshtur që më ndihmuan të qëndroj e fortë kur era frynte kundër.

Të gjithë ata janë pjesë e kësaj rruge, e këtij misioni që nuk njeh pushim, që kërkon durim dhe përkushtim, dhe që çdo ditë më mëson se suksesi nuk është vetëm i atij që shkon përpara, por edhe i atyre që qëndrojnë pranë, që të japin frymë, besim dhe dritë. Ndaj falënderimi im nuk është vetëm formal – është një përkulje e shpirtit përballë zemrave që dinë të japin pa bërë zhurmë.

GM: Si ka ndikuar përvoja juaj në konferenca shkencore kombëtare dhe ndërkombëtare në zhvillimin tuaj profesional dhe akademik? Cilat kanë qenë sfidat dhe përfitimet kryesore që keni hasur gjatë pjesëmarrjes suaj?

SB: Pjesëmarrja në konferenca shkencore është më shumë sesa një akt formal apo një detyrim akademik. Ajo është, në thelb, një dëshmi e gjallë se je pjesë e gjakut që qarkullon në trupin e dijes – një tregues i heshtur, por i fuqishëm, se je aty, në rrjedhën e mendimit bashkëkohor, e përfshirë në debatet, në kërkimet, në pyetjet e mëdha që koha i vë para nesh. Pjesëmarrja në to është si një pasqyrë, ku një studiues sheh veten jo vetëm për atë që ka arritur, por edhe për atë që ka për të thënë, për të ndarë dhe për të mbjellë në fushën e përbashkët të dijes. Ajo është thirrje për të qenë i pranishëm në kohë, për të mos u zhveshur nga përgjegjësia e hulumtimit, për të mos u mbyllur në vetvete por për të bashkëjetuar me botën akademike globale.

Por për të arritur deri te ato tryeza ku mendimet kryqëzohen dhe ku idetë sfidohen, rruga është e gjatë dhe shpeshherë e mundimshme. Është një udhëtim që nuk fillon me ftesa, por me përkushtim të heshtur, me net të gjata pune, me dilema të thella dhe kërkime që s’janë gjithmonë të suksesshme. Është një rrugëtim i brendshëm, ku çdo hap është i shoqëruar nga pyetje, çdo arritje nga vetëdyshimi, dhe çdo përfundim nga një fillim i ri. Sfida janë të shumta – që nga mungesa e burimeve, te pengesat burokratike, te dyert që hapen me vështirësi për një studiues që vjen nga një vend i vogël, por me zemër të madhe. Është një betejë e vazhdueshme për të treguar se vlera nuk njeh kufij gjeografikë, por buron nga thellësia e mendimit dhe përkushtimit.

Dhe megjithatë, kur më në fund qëndron përballë auditorëve, kur ndan idetë e tua, kur dëgjon e je dëgjuar, kupton se gjithë ajo rrugë – përkundër vështirësive – ka pasur kuptim. Sepse je aty, jo vetëm si një zë, por si pjesë e një përpjekjeje më të madhe, më fisnike – për të çuar përpara dritën e dijes. Dhe kjo, në vetvete, është një formë e lartë e përjetësisë. Pjesëmarrja në një takim shkencor nuk është vetëm prezencë fizike apo listim emrash në një program – është një thirrje për të sjellë diçka të vërtetë, të thellë dhe të re. Është një ftesë për të ofruar mendimin tënd si një gur i ri në mozaikun e dijes, për të dalë përtej të zakonshmes dhe për të guxuar të thuash atë që ende s’është thënë. Në një botë ku shpesh përsëriten të njëjtat teza, ku ndonjëherë mendimi rrotullohet në të njëjtat trajta, kërkimi shkencor i vërtetë kërkon guxim – guximin për të sfiduar, për të vënë në dyshim, për të thënë “ndoshta nuk është kështu” kur të gjithë të tjerët pohojnë të kundërtën. Kjo është zemra e vërtetë e shkencës: të mos i nënshtrohesh mendimit kolektiv për hir të paqes, por të shkundësh themelet e së njohurës për të ndërtuar mbi to diçka më të vërtetë.

2017, Konferenca shkencore “50 Vjetori i Institutit të Historisë”

Duhet punuar – pa pushim, me përkushtim, me ndershmëri. Dhe ajo që ofrohet në një takim shkencor duhet të ketë peshë, duhet të jetë fryt i një hulumtimi të sinqertë, jo vetëm për të thënë “jam këtu”, por për të lënë gjurmë. Edhe nëse ajo që sjell bie në kundërshtim me mendimin e përbashkët, edhe nëse shkakton debat apo mosmarrëveshje – ajo duhet të qëndrojë, nëse është e vërtetë, e drejtë dhe e mbështetur në argumente të forta. Sepse shkenca nuk është vend për pajtime të lehta, por për ballafaqim idesh. Nuk është vend për të kënaqur shumicën, por për të ndriçuar errësirën që ende fshihet pas “të diturës.” Dhe zëri që ngrihet me dije, me maturi dhe me guxim, edhe në kundërshti me të tjerët, është zëri që i jep shpirt shkencës.

Në fund, është ajo që mbetet – jo ajo që përsëritet, por ajo që sfidon. Dhe për këtë, kërkohet jo vetëm dije, por edhe një zemër që nuk trembet nga vetmia e mendimit të lirë. Konferencat kombëtare kanë një atmosferë të veçantë – një ritëm tjetër mendimi dhe një ngrohtësi të padukshme që vjen nga përkatësia, nga gjuha e përbashkët, nga rrënjët e një historie të përbashkët. Aty ndjehesh si në një rreth të njohur idesh, ku debatet zhvillohen në një terren më të njësuar, ku mentaliteti shkencor është më i afërt, dhe ku frekuencat e të kuptuarit takohen më lehtë. Në këto tryeza, ndonëse debati mbetet i gjallë dhe kërkesa për cilësi është e lartë, ekziston edhe një ndjenjë e heshtur mirëkuptimi, një tolerancë që lind jo nga dobësia, por nga njohja e thellë e sfidave të përbashkëta. Shpesh, një tezë apo një argument shkencor që mund të jetë kontestues në kontekste ndërkombëtare, këtu pritet me më shumë mirëbesim, me një ndjeshmëri që kupton peshën e fjalës në historinë dhe shoqërinë tonë.

Është si të flasësh me dikë që ndan jo vetëm mendimin, por edhe përvojën – dikë që e di se pas çdo argumenti qëndron një rrugë e gjatë pune, një sfond kulturor, një përpjekje për të çuar përpara jo vetëm shkencën, por edhe vetëdijen kombëtare. Dhe kjo i jep konferencave kombëtare një dimension më të thellë – ato nuk janë vetëm vende të shkëmbimit të ideve, por edhe hapësira të ndërtimit të një vizioni të  përbashkët. Kjo afërsi e mendimit krijon një frymë ku edhe mospajtimi bëhet me respekt, ku kundërshtimi nuk është refuzim, por thirrje për përpunim më të thellë. Është një lloj ekosistemi intelektual, ku edhe kur debatet nxehen, rrënjët na rikujtojnë se jemi të lidhur me një tokë të përbashkët, dhe kjo tokë kërkon që shkenca të jetë jo vetëm e saktë, por edhe ndërtuese.

Konferencë shkencore- Instituti Albanologjik- 2018

Në këtë kuptim, konferencat kombëtare janë një frymëmarrje e përbashkët për ata që ecin në shtigjet e dijes, një vend ku zëri yt mund të dëgjohet më thellë – jo pse është më i lartë, por sepse bie në veshë që e kuptojnë dhe e ndjejnë nga brenda. Ndryshe nga konferencat kombëtare, ku mendimi shkencor lëviz në një klimë të përbashkët mirëkuptimi dhe përkatësie, konferencat ndërkombëtare janë një fushë tjetër – më e gjerë, më kërkuese, më e ftohtë në dukje, por më e drejtë në thelb. Ato nuk të falin. Janë arenë ku nuk mjafton të kesh një ide – duhet të kesh një tezë të formuar, një qëndrim të argumentuar, një vizion të qartë dhe një bagazh të thellë dijeje që qëndron përballë çdo vëzhgimi e çdo pyetjeje. Aty, nuk ka vend për mendime të pakripura, për supozime të cekëta apo për përfundime të paqëndrueshme. Çdo pohim duhet të mbështetet me një mal të tërë argumentesh, me burime të sakta, me fakte të verifikueshme, me analizë që ngrihet mbi themele të forta metodologjike. Nëse nuk ke ndërtuar fort këtë bazë, është më mirë të mos marrësh pjesë fare – jo për shkak të frikës, por nga respekti për standardin që vetë shkenca kërkon.

Konferencat ndërkombëtare janë si një pasqyrë e madhe, ku shfaqet jo vetëm ajo çka thua, por edhe mënyra si mendon, si e sheh botën dhe si ndërton dijen. Janë prova më e mirë për vlerën e hulumtimit tënd – një provim i padukshëm që nuk jepet vetëm me fjalë të bukura, por me përmbajtje të saktë dhe me guximin për të hyrë në dialog me të tjerët, nga kultura e shkolla të ndryshme mendimi. Në ato tryeza, një e dhënë pa kontekst është veçse zhurmë. Një mendim i pambështetur, vetëm një hap i kotë. Prandaj, aty shkencëtari nuk shkon për të folur, por për të kontribuar. Jo për të qenë i pranishëm, por për të sjellë një dritë të re në fushën që përfaqëson. Është sfidë, por edhe privilegj. Është vështirësi, por edhe mundësi për rritje. Dhe vetëm ata që guxojnë të ngjiten në atë lartësi me ndershmëri e përgatitje, mund të qëndrojnë atje me dinjitet dhe të lënë gjurmë.

Konferencat shkencore janë gjithmonë të mirëseardhura – janë si stacione të domosdoshme në udhën e gjatë të dijes, si udhëkryqe ku takohen rrugët e mendjeve të ndritura, dhe ku për një çast, në një hapësirë të përbashkët, shkenca bëhet dialog i gjallë, jo vetëm tekst i heshtur. Në to, takohesh me studiues të mirëfilltë, me njerëz që nuk flasin për të impresionuar, por për të thelluar kuptimin. Pikërisht aty ku ide të ndryshme përplasen e ndriçojnë njëra-tjetrën, aty ku pyetjet janë po aq të vlefshme sa përgjigjet, fillon të kuptosh se çfarë do të thotë vërtet e vërteta shkencore. Ajo nuk është më thjesht një përfundim në fund të një pune kërkimore, por bëhet qëllim dhe udhërrëfyes – një horizont që gjithmonë të thërret më tej. Këmbimi i mendimeve në këto ambiente është një nga pasuritë më të mëdha. Çdo mendim i sjellë në tryezë, çdo pyetje e ngritur me sinqeritet, është një gur i çmuar në mozaikun e njohjes. Në ato diskutime – ndonjëherë të buta, ndonjëherë të ashpra – lindin pikëpamje të reja, riformësohen bindjet, zgjerohet horizonti.

Dhe në fund, pas gjithë analizave, debatit, polemikës dhe pasionit të shkencëtarëve që kërkojnë me ngulm, është gjithmonë e vërteta ajo që mbetet si shtyllë. E vërteta – jo si një dogmë e mbyllur, por si një dritë që rritet e pasurohet me çdo përpjekje të ndershme. Ajo është postulati përfundimtar i çdo zbulimi të vlefshëm, busulla që udhëheq çdo hap të vërtetë në botën e dijes. Sepse, në fund të fundit, nuk fitojnë gjithmonë fjalët më të zëshme apo argumentet më të sofistikuara – por qëndron ajo që është e saktë, e argumentuar, e drejtë. Dhe kjo është bukuria e shkencës: ajo mund të sfidohet, të pyetet, të ndryshojë – por gjithmonë, në heshtjen e saj më fisnike, ajo kërkon vetëm një gjë: të qëndrojë besnike ndaj të vërtetës.

GM: Si mund ta përshkruani rolin tuaj si redaktore përgjegjëse për hapësirën etnike shqiptare në ish-Jugosllavi në revistën "Bota shqiptare" gjatë periudhës 1991-1993?

SB: Eh, kjo revistë… e botuar në ditët më të errëta të historisë sonë më të afërt, mbetet një dëshmi e gjallë, një kapitull i veçantë në rrëfimin e qëndresës sonë kolektive. Ajo nuk është thjesht një grumbull faqesh me tekste – është frymë, është akt i guximit, është dritë që u ndez pikërisht kur errësira u bë më e dendur mbi Kosovë. Ishte një kohë e rëndë, ndoshta më e rënda që ky popull kishte përjetuar në epokën moderne. Kosova ishte nën një okupim të egër, të zhveshur nga çdo përpjekje për ta maskuar. Ishte një pushtim klasik, brutal dhe i strukturuar – një shtrëngim që tentonte jo vetëm të kontrollonte tokën, por të shfaroste kujtesën, dijen, identitetin. Edhe mua, edhe burrin tim, na larguan nga puna. Nuk ishte një përjashtim, ishte pjesë e një spastrim sistematik. U prekëm ne, por u prek edhe institucioni që e kishim dashur me mish e me shpirt – Instituti i Historisë e Albanologjik,  u mbyllën me forcë nga duart e pushtetit të dhunshëm që ishte instaluar në të. Institucione që ruanin gjurmët e kujtesës, të gjuhës, të historisë sonë – u heshtën me brutalitet. Edhe Universiteti u mbyll. Mësimi ndaloi. Dyert e dijes u mbyllën para syve të rinisë që kishte etje për më shumë.

Por dija nuk njeh pranga. E as dashuria për të. Dhe pikërisht atëherë, kur gjithçka dukej se po shembej, ne hapëm dyert e shtëpisë sonë. Shtëpia jonë u kthye në fakultet – pa banka, pa tabela, por me zemra të hapura dhe me libra që nuk mund t’i ndalonte askush. Studentët tanë erdhën – të heshtur, të vendosur, me çanta të vogla dhe ëndrra të mëdha – dhe bashkë me ta, u kthye edhe shpresa. Në atë hapësirë të shtëpi të vogël, lindi një univers i madh. Aty nuk mësonim vetëm lëndë shkollore – aty mësonim edhe çfarë do të thotë të mos dorëzohesh, të besosh në dije, edhe kur ajo përndiqet. Aty formohej një brez që nuk rritej vetëm me fjalë, por me shembullin e qëndresës. Dhe ajo revistë, që doli në atë kohë, ishte përkthimi i kësaj fryme në fjalë të shkruara – një akt besimi se drita e dijes nuk shuhet, veçse përhapet, edhe kur përpiqen ta mbysin.

Ajo revistë ishte më shumë se botim. Ishte rezistencë e bërë letër. Ishte një kujtesë që nuk pranoi të harrohej. Një zë që u ngrit, edhe pse gjithçka përreth donte ta heshtte. Dhe për këtë, ajo mbetet, për mua dhe për gjithë ata që ecën nëpër ato rrugë, një nga veprat më të çmuara të shpirtit dhe mendjes shqiptare në kohë robërie. Ishin kohë të rënda, kohë kur gjithçka dukej sikur po shembej mbi ne. Situata politike ishte e nderë, e tendosur deri në pikën e shpërthimit, ndërsa ajo ekonomike kishte prekur fundin e humnerës – fjalë për fjalë. Njerëzit jetonin me frikë e me mungesë, dhe rrugët ishin më të heshtura se kurrë. Shtypi ishte mbyllur. Fjalët ishin ndalur në gjuhë dhe në letër. Asnjë gazetë nuk dilte më në Kosovë. Zëri ynë, ai i shkruar, ishte mbytur me dhunë, ndërsa e vërteta flinte në sirtarë të mbyllur.

Dhe pikërisht në atë terr të thellë, kur gjithçka dukej e shuar, ndodhi një çast që ndryshoi rrjedhën e jetës sime. Ishte viti 1991, një ditë e zakonshme në pamje, por e jashtëzakonshme në thelb. Telefoni cingëroi papritur. U përgjigja unë. Nga ana tjetër e linjës, një zë – i qartë, i vendosur – më pyeti nëse do të pranoja të bëhesha redaktore përgjegjëse për hapësirën etnike shqiptare në ish-Jugosllavi. Nuk kishte dyshim në përgjigjen time. "Po," i thashë, "unë nuk di të qëndis dhe të bëj ojme – ato janë arte të tjera, të zonjave me dorë të lehtë. Por për të shkruar, për të dëshmuar, për të mbajtur gjallë zërin tonë, unë nuk pritoj kurrë." Ishte më shumë se një përgjigje. Ishte një betim. Një pohim i heshtur se fjala, edhe kur s’botohet, ka fuqi të qëndrojë. Ishte vendimi për të mos u mbyllur në dhimbje, por për ta kthyer dhimbjen në rrëfim. Në rezistencë. Në faqe që do të mbeten, edhe kur kohët ndryshojnë.

Të ishe redaktore në atë kohë nuk do të thoshte thjesht të udhëhiqje një rubrikë, por të mbaje mbi supe një detyrë të shenjtë: të ruaje identitetin, të dokumentoje të vërtetën, të mos lejoje që fjala shqiptare të zhdukej nga faqet e historisë. Dhe kështu, me një “po” që nuk lindi nga ambicia, por nga ndërgjegjja, fillova një tjetër kapitull të jetës sime – aty ku pena bëhej armë, fjala bëhej strehë, dhe e vërteta kërkonte të mos harrohej. Revista “Bota Shqiptare” nuk ishte vetëm një botim – ishte një frymë, një pasqyrë e kohës, një dëshmi e gjallë e mendjes shqiptare që, edhe në kushte të rënda, nuk rreshti së menduari, së ndriçuari dhe së foluri. Ajo erdhi në një periudhë kur zëri i arsyes rrezikonte të mbytej nga zhurmat e pushteteve, dhe kur fjala shqiptare kërkonte të mbijetonte përmes rrugësh të pashkelura.

Doli në disa numra, por secili prej tyre ishte si një thesar i vogël, një pasqyrë e mendjes së një kombi që, edhe në heshtje të dhunshme, gjente mënyra për të artikuluar vetveten. Në faqet e saj shkruanin pendat më të ndritura të dijes sonë – historianë, gjeografë, letrarë, mendimtarë të fushave të ndryshme, të cilët i dhanë fjalës jo vetëm bukuri, por edhe qëndresë, thellësi dhe guxim. Temat që trajtonim nuk ishin të lehta. Ishin plagët e kohës, pyetjet e pazgjidhura, dilemat që rënkonin nën sipërfaqen e përditshmërisë. Shkruanim për situatën politike, për padrejtësitë që rëndonin mbi popullin tonë, por edhe për kulturën, për identitetin, për rrënjët që nuk guxonin të harroheshin. Shkruanim me zemër, me mendje të kthjellët, dhe me guxim – siç shkruan një popull kur nuk i lejohet të flasë.

“Bota Shqiptare” ishte si një dritare e hapur në kohë të mbyllura. Ajo nuk e kishte luksin e qëndrueshmërisë, por kishte diçka më të madhe – kishte shpirtin e një kombi që kërkonte të gjente veten nëpër fjalë. Ajo ishte rezistencë e butë, por e fuqishme. Dhe sot, çdo faqe e saj është një dëshmi se edhe në errësirë, mendja shqiptare ka ditur të ndezë dritë. Revista botohej në Shqipëri – në atë anën tjetër të kufirit që për shumë kohë kishte qenë jo vetëm vijë ndarëse, por edhe plagë e hapur në trupin e një kombi. Vajtjet e ardhjet midis dy anëve të kësaj toke të ndarë ishin të vështira, të mundimshme, shpeshherë të mbështjella me rrezik dhe pasiguri. Por mbi gjithçka qëndronte dëshira – ajo e pashtershme – për të mbajtur gjallë lidhjen, për të ndarë fjalën, për të mos lejuar që fjala shqiptare të ndalet në asnjë prag kufiri.

Çdo gjë duhej realizuar fizikisht. Shkrimet nuk udhëtonin nëpër valë elektronike, as përmes mjeteve të përparuara të kohës moderne. Ato duhej të kalonin duar më duar, rrugë më rrugë, me kujdesin e një amaneti të shenjtë. Dhe vetëm pasi siguruam një “faks” – po, kështu i thoshim atëherë, me një ndjenjë përparimi e gëzimi të përmbajtur – puna nisi të lehtësohej pak. Por asgjë nuk ishte e sigurt, asgjë nuk ishte pa barrë rreziku. Rreziku na rrinte pranë si hija – i padukshëm, por gjithmonë i pranishëm. Çdo shkrim që nisej, çdo fletë që bartje me vete, mund të interpretohej si sfidë, si kërcënim, si armë. Por ajo që ishte më e çuditshme – dhe ndoshta më madhështore – ishte fakti se, në ato ditë të vështira, ne disi e humbëm frikën. Apo më saktë: mësuam të jetojmë përtej saj. Ishte sikur frika kishte pushuar së pasuri fuqi mbi ne, sepse ajo që po bënim ishte më e madhe se ajo vetë.

Në një kohë kur fjala mund të dënohej, ne vendosëm ta shpërndanim. Në një kohë kur lidhjet mes dy brigjeve shqiptare tentoheshin të priten, ne i shtrëngonim edhe më fort. Sepse fjala, kur lind nga zemra dhe ushqehet nga e vërteta, nuk ndalet as nga kufiri, as nga frika, as nga errësira. Dhe ajo revistë – që udhëtonte mes përpjekjeve dhe rrezikut – ishte vetë simboli i asaj që ne nuk pranuam ta humbnim: shpresën, lidhjen, dhe të drejtën për të folur në gjuhën e së vërtetës.

GM: Çfarë do të shtonit mbi përvojën tuaj si anëtare e redaksisë së revistës shkencore ‘Kosova’, Instituti i Historisë?

SB: Revista shkencore “Kosova” përfaqëson një platformë me traditë të gjatë në botimin e studimeve akademike dhe përbën një ndër organet më të rëndësishme të publikimit shkencor në fushën e historisë dhe shkencave shoqërore. Gjatë gjithë historikut të saj botues, ajo ka qenë hapësirë e denjë për publikimin e studimeve të mirëfillta shkencore, të realizuara nga historianë të shquar vendorë dhe ndërkombëtarë, si dhe nga studiues me formim të gjerë akademik e shkencor. Po ashtu, revista ka qenë një trampolinë e vlefshme për autorët e rinj, të cilët, duke ndjekur me përkushtim parimet e kërkimit të mirëfilltë shkencor, kanë kontribuar në pasurimin dhe zhvillimin e mëtejshëm të diskursit historiografik dhe shkencor.

Revista shkencore “Kosova” është më shumë sesa një botim periodik: ajo është një pasuri e trashëguar e mendimit shkencor shqiptar, një dritare e hapur drejt së vërtetës historike dhe një urë që lidh brezat e studiuesve me tokën dhe rrënjët e tyre. Me një histori të gjatë e të qëndrueshme, kjo revistë ka qëndruar si një pikë referimi për kërkimin akademik dhe për kultivimin e mendimit kritik në fushën e historisë dhe shkencave shoqërore.

Gjatë gjithë rrugëtimit të saj, ajo ka qenë strehë e denjë për studimet e thelluara dhe  punimet e mirëfillta shkencore, të hartuara me përkushtim nga historianë të njohur, si nga trevat shqiptare ashtu edhe nga bota e gjerë akademike ndërkombëtare. Brenda këtyre faqeve kanë zënë vend studiues me përvojë të thellë dhe një bagazh të pasur shkencor, të cilët me mjeshtëri kanë ndriçuar periudha të errëta të së kaluarës dhe kanë hedhur dritë mbi të vërtetat historike të shpeshherë të heshtura. Por revista “Kosova” nuk u mjaftua vetëm me zërat e mëdhenj: ajo hapi gjirin edhe për studiuesit e rinj, për zërat e freskët që, megjithëse në fillim të udhës, ecnin me përkushtim në shtigjet e dijes dhe të së vërtetës. Ajo u bë vendi ku pasioni për historinë takohej me metodologjinë shkencore, ku ndershmëria akademike ishte themel, dhe ku fjala nuk shkruhej për efekt kalimtar, por për të qëndruar si dëshmi në kujtesën kombëtare.

Në këtë mënyrë, “Kosova” nuk është vetëm një revistë: ajo është një testament i gjallë i përpjekjes për të ruajtur e ndriçuar të shkuarën tonë, një arkiv i gjallë i shpirtit shkencor shqiptar. Ndihesha thellësisht e nderuar dhe e privilegjuar kur, me një gjest besimi e vlerësimi profesional, punonjësit e Institutit më caktuan si anëtare të redaksisë së revistës shkencore “Kosova”. Ky emërim nuk ishte vetëm një detyrë formale apo një funksion akademik – ishte një ftesë për të hyrë në një botë të përkushtimit intelektual, të mendimit të strukturuar dhe të dashurisë së thellë për dijen historike. Të bëhesha pjesë e redaksisë së një reviste me një trashëgimi kaq të pasur dhe me peshë në fushën shkencore, do të thoshte të vendosesha në një urë mes së kaluarës dhe së ardhmes – midis brezave që kanë ndërtuar themelet e historiografisë sonë dhe atyre që po ecin me pasion në gjurmët e dijes së qëndrueshme.

Ishte një moment përmbushjeje të brendshme, por edhe një thirrje për përkushtim më të madh: të ruaj cilësinë, seriozitetin dhe thellësinë e fjalës së shkruar, të jap kontributin tim në përzgjedhjen dhe përpunimin e studimeve që do të pasqyrojnë shpirtin kërkimor të kombit tonë. Në këtë udhëtim të përbashkët, fjala shkencore bëhej më shumë se analizë – bëhej poezi e dijes, kujtesë kolektive dhe shenjë e një vazhdimësie të lavdishme akademike. Po, gjatë asaj periudhe, revista “Kosova” vijoi botimin me disa numra të pasur në përmbajtje e kuptim. Secili prej tyre ishte një gur mozaiku në murin e lartë të dijes sonë historike, një dritare që hapej për të ndriçuar faqe të rëndësishme të së kaluarës sonë kombëtare. Në këto numra u përfshinë studime me peshë, që depërtonin në shtresat më të thella të historisë shqiptare – që nga periudhat më të hershme, kur shkrimi dhe kujtesa fillonin të merrnin formë, e deri në kohët kur kombi ynë përballej me sfida ekzistenciale e sakrifica të mëdha.

Megjithatë, përtej pasurisë së kësaj panorame historike që shtrihej në shekuj, ajo që më ndillte më shumë e më ngjante më e afërt me shpirtin tim studiues ishte historia bashkëkohore shqiptare – ajo periudhë e mbushur me dramë, qëndresë dhe shpresë. Ishte kjo histori që më fliste me zërin e të gjallëve, me jehonën e ngjarjeve të freskëta që ende pulsojnë në kujtesën kolektive. Në këto faqe gjeta jo vetëm të dhëna e argumente shkencore, por edhe emocione të pathëna, rrëfime të heshtura që kërkonin të artikuloheshin, të analizohej dhimbja dhe triumfi i një populli që nuk u përkul kurrë. Ishin punime që nuk rrëfenin thjesht të kaluarën, por na sfidonin të kuptonim rrënjët e së tashmes dhe të ndërtonim një vizion më të kthjellët për të ardhmen. Kështu, në udhën e këtyre numrave, revista nuk ishte vetëm një botim – ishte një shteg meditimi, një udhëtim përmes kohës që mbante gjallë kujtesën dhe ia dorëzonte atë brezave që vijnë, me fjalën e gdhendur në gurin e shkencës dhe të dashurisë për atdheun.

Në faqet e revistës “Kosova”, aty ku pata nderin të jem anëtare e redaksisë, zinte vend të veçantë një kapitull i ndjeshëm dhe i lavdishëm i historisë sonë – ai i lëvizjeve ilegale dhe i patriotëve shqiptarë që i qëndruan kohës me zemër të pathyeshme dhe shpirt të paepur. Nuk ishin vetëm faqe historie, por rrëfime të gjalla që rrihnin si damarë të gjakut kombëtar në trupin e memorieve tona të përbashkëta. Në këtë hapësirë botuese, që shërbente si një tribunë për të vërtetën dhe drejtësinë historike, përkushtimi ndaj atyre që vepruan në heshtje, në hije, por me ndriçimin e brendshëm të idealit kombëtar, ishte i thellë dhe i ndjerë. Shkronjat e artikujve për ta nuk ishin të zakonshme – ato ngjanin me lutje të shkruara me përkushtim, me akt falënderimi të vonuar për ata që dhanë gjithçka pa kërkuar asgjë në këmbim. Çdo fjalë që i kushtohej atyre lëvizjeve dhe figurave të pathyeshme ishte një gur themeli në rindërtimin e kujtesës historike, një përpjekje për të mos lejuar që heshtja dhe harresa të mbulojnë sakrificën dhe besimin e tyre të palëkundur në lirinë e atdheut. Në këtë mënyrë, revista “Kosova” nuk ishte thjesht një pasqyrë e historisë, por një akt respekti dhe nderimi, një monument i shkruar për ata që nuk patën monumente, por që jetuan me madhështinë e heshtjes së tyre.

Dhe unë, në rolin tim të përulur si anëtaret e redaksisë, e përjetoja këtë si një privilegj të rrallë: të jem ndër ata që ndihmojnë që emrat dhe veprat e heronjve të padukshëm të gdhenden në mendjen dhe shpirtin e brezave të ardhshëm, përmes fjalës së shkruar, që shpeshherë ka fuqinë të bëhet e përjetshme.

GM: Nga përvoja juaj si anëtare e Këshillit Botues të revistës "Kosovarja", a mund të ndani ndonjë projekt të rëndësishëm që është realizuar gjatë periudhës tuaj në këtë pozicion?

SB: Revista “Kosovarja” ishte më shumë se një botim kushtuar grave — ajo ishte një dritare e hapur në një kohë kur horizontet ishin ngushtuar dhunshëm, një zë i butë por i guximshëm në një kohë heshtjeje të imponuar. Kur unë isha pjesë e këshillit botues të saj, ende jetonim nën trysninë e rëndë të okupimit, në një realitet ku çdo fjalë peshohej, çdo mendim duhej të kalonte nëpër filtra të frikës dhe autocensurës, dhe çdo nismë duhej të maskohej me kujdes që të mos ngjallte dyshime apo ndëshkime. Në atë tryezë redaksionale, ku mblidheshim si mendje dhe zemra të etura për ndryshim, mbretëronte një energji e pashtershme: kishim ide të shumta, propozime novatore, plane e projekte që synonin të fuqizonin gruan shqiptare, të ndriçonin mendjet dhe të zgjonin vetëdijen në një kohë të errët. Por, përkundër gjithë përkushtimit dhe kreativitetit tonë, shumë gjëra mbeteshin peng i rrethanave që nuk vareshin nga ne.

Sepse, ta pranojmë me dhembje, në ato vite të ashpra e të zymta, “rrobat” e revistës – përmbajtja, forma, linjat e lejuara të shkrimit – preheshin diku tjetër, jo në zemrën dhe vullnetin e redaksisë, por në strukturat që kishin marrë përsipër të kontrollonin mendjen dhe frymën e këtij populli. E tillë ishte natyra e pushtimeve: të lë të shkruash, por të mos guxosh; të jep letër, por jo liri; të lejon të flasësh, por vetëm brenda kufijve të frikës dhe bindjes së verbër. Megjithatë, përkundër kësaj shtypjeje të heshtur, “Kosovarja” mbeti një strehë e fjalës së koduar, një pasqyrë e guximit të grave që dinin të thurnin ide edhe kur u mungonin mjetet, që dinin të mbillnin dritë edhe në tokën e zymtë të okupimit. Ajo ishte dëshmi e përpjekjes për të ruajtur identitetin dhe dinjitetin në një kohë kur të dy këto vlera ishin në rrezik.

Dhe unë, pjesë e atij këshilli, e ndieja çdo ditë se puna jonë ishte shumë më tepër se redaktim – ishte akt rezistence, një përpjekje e heshtur për të ruajtur frymën e një kombi përmes zërit të gruas, përmes fjalës që kërkonte të shpëtonte jo vetëm realitetin, por edhe shpirtin tonë kolektiv. Sado përpjekje të bënim, bashkë me kryeredaktoren — një grua e përgatitur, e guximshme dhe e palëkundur në qëndrimet e saj — rezultatet ishin shpeshherë zhgënjyese. Kërkesat tona, sado të arsyeshme dhe të artikuluara me kujdes, rrallë merrnin formë të plotë në faqet e revistës. Ishim të detyruara të shkruanim me gjuhën e Ezopit — një gjuhë që nuk fliste drejtpërdrejt, por që mbillte mesazhe në nëntekst, që e përçonte të vërtetën përmes metaforës, alegorisë dhe simbolikës.

Por edhe kjo mjeshtëri e të shkruarit në hije, që kërkonte mjeshtëri e durim, nuk ishte gjithmonë e suksesshme. Pala tjetër — ata që kontrollonin fjalën, mendimin dhe frymën — nuk ishin të paditur; e nuhatnin gjithmonë “hiletë” tona, i dallonin ngjyrimet, dhe nuk vononin të ndërhynin. Dhe kur ato mesazhe të koduara arrinin të zbërtheheshin, pasojat binin mbi të gjithë revistën: ndalesa, censurë, paralajmërime, e herë pas here edhe goditje të drejtpërdrejta ndaj stafit.

E megjithatë, ajo që mbante gjallë shpirtin tonë redaktorial, ajo që i jepte kuptim punës së përditshme në kushte të pamundura, ishin debatet e thella dhe të pasionuara që zhvillonim në mbledhjet e herë pas hershme. Ishin ato tryeza të mbushura jo vetëm me letra e dorëshkrime, por me zemra të ngarkuara nga vuajtja kolektive, me mendje që kërkonin rrugëdalje, me shpirtra që refuzonin të pranonin realitetin e robërisë.

Ishte aty, në ato biseda të gjata e të sinqerta, që shprehnim gjithë mllefin dhe revoltën tonë ndaj okupimit — një urrejtje që nuk buronte nga dëshira për hakmarrje, por nga një dashuri e thellë për vendin dhe popullin tonë, që meritonte liri, jo heshtje të diktuar. Dhe ajo hapësirë e mbyllur, pa sy të huaj, ishte tempulli i së vërtetës sonë – aty nuk shkruanim me gjuhë të koduar, por flisnim me zërin e shpirtit të plagosur.

Kështu, edhe pse faqet e revistës shpesh duhej të ishin të kujdesshme, të heshtura në pamje të parë, zemrat tona brenda redaksisë buçitnin me zë të plotë, dhe ajo energji, ajo e vërtetë, mbetej aty – si një gur themeli për ditët që do të vinin, kur fjala do të mund të shkruhej më në fund pa frikë, e pa maskë. Megjithatë, përkundër vështirësive të mëdha dhe kushteve të pafavorshme, ne nuk u ndalëm. Gjatë asaj periudhe të zymtë e të ngarkuar me kufizime, arritëm me këmbëngulje dhe përkushtim të nxjerrim një sërë numrash të revistës “Kosovarja” — një arritje që në rrethana normale do të dukej e zakonshme, por që në ato kohë përfaqësonte një akt të vërtetë rezistence kulturore e shpirtërore.

Çdo numër i saj ishte si një copëz drite e shkruar në errësirën e okupimit, një përpjekje për të mbajtur gjallë identitetin, zërin dhe frymën e gruas shqiptare, përmes një gjuhe të matur, por të pasur në kuptim, të koduar, por të thellë në përmbajtje. Në faqet e revistës pasqyruam debate të rëndësishme, tema që për ne ishin jetike, të cilat i shtronim me guxim brenda kufijve që na imponohej të mos i kapërcenim. Në mesin e këtyre faqeve, si dritë që çan errësirën, zinin vend të veçantë figurat e heroinave shqiptare — gra të guximshme, të përkushtuara, që kishin lënë gjurmë të pashlyeshme në historinë e kombit tonë. Ne i sillnim ato në jetë me fjalë të kujdesshme, brenda hapësirës që na lejohej, duke u përpjekur që përmes portreteve të tyre të ngrinim një pasqyrë të dinjitetit, forcës dhe qëndresës së gruas shqiptare ndër shekuj.

Ishte një mision i vështirë, por i ndritur: të flisnim pa mundur të thoshim gjithçka, të kujtonim pa mundur të përmendnim çdo emër, të protestonim me qetësinë e fjalës së shkruar. Dhe megjithatë, përmes atyre faqeve, ne ngjizëm një kujtesë kolektive, një vetëdije të heshtur që rritej dhe forcohej nga numri në numër, duke përgatitur terrenin për një kohë kur fjala do të ishte e lirë dhe e plotë. Në thelb, ajo që arritëm të bëjmë në ato kohë të vështira nuk ishte vetëm botim reviste — ishte një akt qëndrese, një testament i guximit dhe mençurisë femërore, një mënyrë për të thënë: jemi këtu, dhe nuk do të harrohemi.

GM: Çfarë e bënte revistën 'Studime historike', anëtare e së cilës ishit, një platformë të rëndësishme për shkencën dhe studimet historike në Shqipëri?

SB: Revista “Studimet historike” është një nga ato shtylla të mendimit akademik që qëndron me dinjitet në tempullin e dijes shqiptare — një zë i qëndrueshëm në galerinë e përpjekjeve për të kuptuar të kaluarën tonë, një dritare e hapur për të soditur rrënjët e identitetit dhe vetëdijes kombëtare. Ajo nuk është vetëm një botim periodik me natyrë shkencore; është një institucion kujtese, një testament i përkushtimit intelektual dhe i përpjekjeve për ta ruajtur, ndriçuar dhe analizuar të shkuarën me mjetet e arsyes, faktit dhe interpretimit të ndershëm. Ashtu si vetë historia e Shqipërisë, edhe kjo revistë ka pasur rrugëtimin e saj të ndërlikuar, herë të qetë e herë të trazuar, të mbushur me etapa zhvillimi që i pasqyrojnë frymën e kohëve që ka kaluar. E themeluar me idealin për të qenë një pasqyrë e besueshme e historisë sonë, ajo është ndikuar, natyrisht, nga rrethanat shoqërore e politike të kohës, nga konteksti në të cilin historianët kanë vepruar. Dhe megjithatë, brenda atyre suazave të ngushta, në labirintet e një sistemi që diktonte drejtimin e rrëfimeve, studiuesit tanë ia kanë dalë të mbeten të përkushtuar ndaj thelbit të së vërtetës.

Ka një lloj madhështie të heshtur në punën e tyre — ata shkruan me përpikëri, me përkushtim, me një ndjenjë të thellë përgjegjësie përpara historisë, ndonëse në një mjedis ku e vërteta duhej shpesh të kalonte përmes filtrash ideologjikë. Dhe për këtë arsye, ajo që është më për t’u çmuar, nuk është vetëm cilësia shkencore e artikujve, por guximi për të ruajtur dinjitetin e fjalës së shkruar edhe kur ajo duhej të vishej me tone të përshtatura për epokën.

Nëpërmjet faqeve të “Studimeve historike”, lexuesi i vëmendshëm nuk gjen vetëm analizën e fakteve, por ndien edhe frymën e kohës, përpjekjen e njeriut për të folur me ndershmëri për të shkuarën, për të mos e deformuar atë, për ta ndriçuar me dritën e dijes dhe të dashurisë për atdheun. Sepse historia, në thelb, nuk është thjesht e kaluara — është pasqyra përmes së cilës e kuptojmë veten sot. Dhe kjo revistë ka qenë për dekada një prej pasqyrave më të qarta, më të thella dhe më të sinqerta të kësaj përpjekjeje. Në këtë kuptim, “Studimet historike” nuk është vetëm një dëshmi e dijes — është një akt dashurie ndaj kujtesës kombëtare, një ndër veprat që mbajnë të gjallë trashëgiminë tonë të përbashkët.

Shpeshherë, më bie të dëgjoj disa zëra që, në emër të një patriotizmi të zhurmshëm, përsërisin me ngulm se historia shqiptare duhet të shkruhet. E dëgjoj këtë pohim, që në pamje të parë tingëllon si thirrje për veprim, por në thelb mbart një keqkuptim të thellë – një lloj absurdi i kohës sonë, një mohim i heshtur i gjithë përpjekjes shumëvjeçare të dijes sonë kolektive. Sepse historia jonë është shkruar – me mund, me përkushtim, me penën e atyre që e kanë ndjerë peshën e së vërtetës dhe përgjegjësinë përpara brezave që vijnë. Ajo është e gdhendur në dorëshkrimet e studiuesve të përkushtuar, në punimet e thelluara të historianëve tanë, që nuk i kanë shërbyer thjesht kohës, por të vërtetës, ashtu siç del nga dokumenti, dëshmia, arkivi e kujtesa. Të thuash sot se ajo duhet të shkruhet nga e para, është njësoj sikur të mohosh një trashëgimi të tërë përpjekjesh shkencore që janë ndërtuar me dekada.

Ajo që mund dhe duhet të ndodhë, është plotësimi i saj, përmirësimi në dritën e fakteve të reja, rishikimi aty ku dija përparon dhe ku burimet e reja hedhin dritë mbi ngjarje të panjohura më parë. Historia nuk është monument i ngrirë në kohë; ajo është trup i gjallë i dijes, që rritet, zhvillohet dhe pasurohet, por mbi bazën e asaj që është ndërtuar me përkushtim. Dhe për këtë, ne nuk jemi të zbrazët, as të varfër në mendje. Kemi shkencëtarë të shkëlqyeshëm – si brenda, ashtu edhe jashtë kufijve shtetërorë të tokave shqiptare, të cilët me përkushtim dhe dinjitet i janë përkushtuar së vërtetës historike, pa zhurmë, por me peshën e fjalës së ndërtuar mbi prova. Ata janë pasardhës të denjë të brezave që historinë nuk e shihnin si mit, por si kujtesë kolektive që duhej ruajtur me përpikëri dhe respekt.

Prandaj, më shumë se thirrja për “shkrim të ri”, na duhet ndërgjegjësim për të lexuar me kujdes atë që tashmë është shkruar me ndershmëri, të mbështesim shkencën historike, të nxjerrim në dritë atë që qëndron e fshehur në arkiva, dhe të kuptojmë se patriotizmi i vërtetë nuk kërkon të shpikë histori, por ta kuptojë dhe ta nderojë atë që kemi trashëguar nga përpjekjet dhe gjaku i brezave të shkuar. Unë isha anëtare e redaksisë së asaj reviste të çmuar, por roli im, sado modest, kishte peshën e vet të brendshme dhe simbolike. Më takonte të shikoja, të lexoja dhe të jepja mendimin tim vetëm për punimet që vinin nga Kosova — kjo ishte hapësira e caktuar, kjo ishte fushëpamja ime e përfshirjes. Por vlerësimi im nuk qëndronte aq në kontributin teknik që jepja për përmbajtjen e atyre faqeve, sesa në vetë faktin se isha aty, në një tryezë ku dikur ne nuk lejohej as të ëndërronim të uleshim.

Sepse esenca e kësaj përfshirjeje nuk ishte thjesht profesionale — ishte historike, shpirtërore, një akt i qetë triumfi mbi një ndalim që dikur përfaqësonte frikë e përndjekje. Ishte ndoshta e pamendueshme për shumëkënd që një shqiptare nga Kosova të ishte pjesë e një redaksie të tillë, që për dekada kishte qenë e mbyllur hermetikisht për ne, si shumë dyer të tjera në sistemin që ndante kombin me mure të larta, jo vetëm politike, por edhe kulturore e shpirtërore.

Dikur, thjesht ta mbaje atë revistë në raftet e shtëpisë mund të të fuste në burg. Ishte një kohë e egër, kur fjala shqipe duhej të mbijetonte në heshtje, e kur çdo dritare që hapej nga Shqipëria konsiderohej rrezik, subversivitet, një akt guximi i papranueshëm. Dhe tani, unë isha pjesë e asaj dritareje që më parë na ndalohej ta shihnim. Ishte më shumë sesa një detyrë — ishte një kthim dinjitoz në një hapësirë që na ishte mohuar padrejtësisht. Kështu, për mua, ajo anëtarësi ishte një çast i heshtur drejtësie, një simbol i kohëve që kishin ndryshuar dhe i plagëve që kishin nisur të shëroheshin. Nuk isha aty vetëm si lexuese e dorëshkrimeve nga Kosova — isha aty si zë i një gjysme që dikur u përjashtua, si përfaqësuese e atyre që kishin ëndërruar për bashkëjetesë në kulturë e dije, edhe kur kjo ishte e pamundur. Dhe në atë heshtje të përmbajtur, unë ndieja një zë të thellë brenda vetes që më pëshpëriste: Ky është një çast që nuk të përket vetëm ty, por gjithë atyre që shpresuan, duruan dhe nuk harruan.

GM: Nga pozita juaj si kryetare e Këshillit të Librit në Ministrinë e Kulturës, Rinisë dhe Sportit, a mund të ndani ndonjë iniciativë të rëndësishme që keni mbështetur gjatë kohës suaj në këtë këshill?

SB: Në “Këshillin e Librit” pata një angazhim të thellë dhe të vazhdueshëm, një rrugëtim përplot punë e përgjegjësi që nuk njihte orar, por udhëhiqej nga një ndjenjë e brendshme  përkushtimi ndaj fjalës së shkruar dhe pasionit për dijen. Edhe pse ishim një grup i gjerë ekspertësh — nga fusha të ndryshme, me përvoja dhe botëkuptime të ndryshme — përpjekja jonë ishte e përbashkët: të kujdeseshim me seriozitet për mbarëvajtjen e botimeve, për cilësinë e librave, për përzgjedhjen e revistave dhe projekteve kulturore që meritonin të mbështeteshin.

Ishin ditë kur fjala e shkruar kërkonte kujdes, kur duhej të bëhej balancë mes krijimtarisë artistike dhe kritereve të vlerësimit shkencor, kur duhej të dëgjonim zërin e autorëve por edhe të ruanim kriterin si një busull etike që nuk duhej humbur. Shpeshherë vendimet tona nuk ishin të lehta — ato përcaktonin se cilat vepra do të merrnin jetë në letër, cilat zëra do të dëgjoheshin dhe cilat ide do të përhapeshin në hapësirën tonë kulturore.

Ministria e Kulturës ishte institucioni që financonte këto projekte, por fryma që i udhëhiqte vlerësimet tona nuk ishte thjesht burokratike. Ajo ishte një frymë që vinte nga dashuria për librin, nga përvoja me tekstin, nga përkushtimi për të ruajtur dinjitetin e kulturës sonë të shkruar. Në thelb, ishim roje të padukshme të cilësisë dhe përmbajtjes, punonim në heshtje për të siguruar që ajo që publikohej të mos ishte thjesht mbushje raftesh, por ushqim për mendjen, për zemrën, për shpirtin kolektiv.

Në atë këshill, fjala nuk ishte vetëm objekt vlerësimi, por subjekt që meritonte nderim. Dhe të jesh pjesë e një angazhimi të tillë do të thotë të marrësh pjesë në një akt të shenjtë — të ruash dhe të ndihmosh të lindë fjala e mirë, ajo që i qëndron kohës dhe e pasuron kulturën tonë kombëtare. Vlen të theksohet me ndjenjë të veçantë se, edhe pse ishim disa ekspert, në Këshillin e Librit flisnim me një zë të vetëm – një zë që vinte nga shpirti i përbashkët i përkushtimit, nga ndjenja jonë e përgjegjësisë ndaj kulturës, ndaj dijes, ndaj artit të fjalës. Ishim njerëz të fushave të ndryshme, me përvoja dhe rrugë të ndryshme jetësore, por në atë tryezë, na bashkonte një ideal i përbashkët: të bënim gjithçka që ishte në dorën tonë, që sa më shumë mjete të ndaheshin për ata që i përkushtoheshin mendimit dhe krijimtarisë – për shkencëtarët, shkrimtarët, studiuesit, dhe të gjithë dashamirët e artit e të letërsisë.

Sepse ne besonim se fjala e shkruar është thesari më i çmuar i një kombi, dhe se investimi në të nuk është luks, por nevojë themelore – është kujdes për shpirtin e një populli, për vetëdijen e tij, për vazhdimësinë e trashëgimisë kulturore. Kërkonim, diskutonim, propozonim me një pasion që vinte jo nga detyra formale, por nga dashuria për librin dhe besimi se kultura është zemra që mban gjallë shoqërinë.

Ishte një përpjekje e heshtur, shpeshherë pa bujë, por me një qëllim fisnik: të mos mbetej asnjë zë i ndritur pa mundësinë për të botuar, të mos shuhej asnjë mendim i vlefshëm nga mungesa e mbështetjes, të krijohej një terren pjellor ku fjala e lirë, e thellë dhe krijuese të mund të lulëzonte. Sepse e dinim – dhe e besojmë ende – se sa më shumë libra të lindin, aq më shumë dritë do të ketë kjo shoqëri. Gjatë asaj periudhe gati katërvjeçare, e cila sot më shfaqet në kujtesë si një kohë përpjekjeje dhe përmbushjeje, arritëm të realizojmë një mori projektesh – disa të mëdha në peshë, të tjera më modeste në përmasë, por të gjitha të rëndësishme në thelb. Ishin vite kur fjala e shkruar, krijimtaria letrare dhe kujtesa kulturore u vunë në qendër të vëmendjes sonë, duke u mbështetur me përkushtim e ndjeshmëri.

Në mesin e këtyre arritjeve përfshiheshin botimet e poetëve të rinj– zëra që sapo po çelnin në pranverën e krijimtarisë së tyre, dhe që për herë të parë ndienin dorën e shtetit si mbështetje, jo si pengesë. Po ashtu, ndamë mjete për botimin e kompleteve të veprave të autorëve të ndjerë – emrave të mëdhenj të letrave shqipe që, edhe pse kishin ikur nga kjo botë, vazhdonin të flisnin përmes fjalës së tyre. Nuk i lamë mënjanë as autorët bashkëkohorë me një trashëgimi të pasur botimesh, që meritonin të përfaqësoheshin denjësisht në bibliotekat kombëtare dhe personale poashtu botuam vepra të emrave të njohur nga letërsia botërore

Ishte një punë e bërë bashkërisht, me zemër të hapur dhe me një ndjenjë përgjegjësie që nuk matet me orë pune apo shifra statistikore. Nuk kurseu askush as centin e fundit kur bëhej fjalë për të mbështetur një vepër të vlefshme – qofshin ato botime individuale apo projekte kolektive që përfaqësonin zërin dhe shpirtin e kohës.

Por në këtë përpjekje të përbashkët, nuk mund të mos përmendet motori kryesor i kësaj lëvizjeje të heshtur e të fuqishme: ministri Kujtim Gashi, i cili u bë jo vetëm mbështetës institucional, por edhe një bashkudhëtar i sinqertë i çdo nisme dhe propozimi tonë. Me një përkushtim që kalonte kufijtë e formales, ai na qëndroi pranë, na dëgjoi, na dha hapësirë për të vepruar dhe mbi të gjitha, na besoi – një gjë që në vetvete është çelësi i çdo pune të mirë.

Në fund, ajo periudhë nuk mbetet vetëm një kapitull suksesi në dokumentet e zyrës – ajo është një dëshmi se kur bashkohet vullneti krijues me vullnetin institucional, lindin veprat që jetojnë më gjatë se mandati, më gjatë se emrat: ato bëhen pjesë e shpirtit kulturor të një kombi.

GM: Çfarë përvojash të veçanta keni pasur si Shefe e Departamentit të Historisë Bashkëkohore?

SB: Në Institutin e Historisë, struktura e brendshme e punës kishte një organizim të qartë, të ndërtuar me kujdes, si një mozaik ku çdo pjesë e vogël përfaqësonte një epokë të madhe të kujtesës sonë kolektive. Departamentet ishin të ndara sipas periudhave historike, si brigje kohore ku secili studiues zhytej në thellësitë e një kohe të caktuar për të nxjerrë prej saj të vërtetat që koha vetë ishte përpjekur t’i mbulonte me pluhur. Çdo periudhë kishte veçantinë e saj, frymën e vet, sfidat dhe narrativat që duhej të zbërtheheshin me durim dhe përkushtim shkencor. Nuk ishte vetëm një ndarje teknike, por një mënyrë për ta kuptuar historinë në thellësi dhe për ta trajtuar me ndjeshmërinë që meriton çdo epokë e jetës kombëtare. Kështu, antikiteti, mesjeta, periudha osmane, koha e rilindjes dhe historia bashkëkohore nuk qëndronin si ndarje të thata kronologjike, por si universë të gjalla kërkimi, ku fjala e shkruar kërkonte të bëhej dritë mbi kujtesën.

2017, Pesëdhjetë vjetori i themelimit të Institutit të Historisë, Prishtinë

Në këtë kuadër, drejtimi dhe përkujdesja për mbarëvajtjen e punës në çdo departament ishte detyrë e shefave përkatës – figura të angazhuara, të përkushtuara, që mbanin mbi vete përgjegjësinë e ruajtjes dhe pasurimit të së vërtetës historike, duke udhëhequr procesin e kërkimit me seriozitet, vizion dhe respekt për faktin shkencor.

E gjitha kjo ishte pjesë e një mekanizmi më të madh – një institut që, në heshtje, ndërtonte urat midis të shkuarës dhe të tashmes, duke shërbyer jo vetëm si qendër studimore, por si kujdestar i kujtesës kombëtare. Dhe në këtë mekanizëm, çdo departament ishte një dritare që hapej mbi një kohë, një epokë që kërkonte të dëgjohej – sepse historia nuk është thjesht ajo që ka ndodhur, por ajo që kujtohet dhe ruhet me përgjegjësi.

Po të flas me ndjeshmërinë e së vërtetës, gjatë asaj periudhe, përtej takimeve të rregullta me drejtorin e institutit – ku diskutonim detyrat, ndanim përgjegjësitë dhe përvijonim drejtimet kryesore të punës – ne si departament orientimin tonë ia kushtuam tërësisht projekteve që i kishim përcaktuar me përkushtim dhe vizion të qartë. Puna jonë nuk ishte thjesht administrative, por përmbante brenda saj misionin për të ndriçuar një nga kapitujt më dramatikë e më të rëndësishëm të historisë sonë: periudhën e historisë bashkëkohore shqiptare.

U përqendruam në botimin e veprave që i përkisnin kësaj periudhe, në organizimin e konferencave shkencore, ku diskutonim me seriozitet të dhënat, narrativat dhe përvojat që formësuan shekullin tonë të fundit. Njëkohësisht, kujdeseshim për avancimin akademik të punonjësve të institutit, duke i ndihmuar në rrugëtimin e tyre drejt titujve shkencorë, duke përcaktuar temat e hulumtimit dhe duke i mbështetur në çdo hap të kërkimit të tyre. Por nuk ishte një punë e izoluar. Përgjegjësitë e përbashkëta i ndanim në grup, në bashkëpunim të ngushtë me të gjithë shefat e departamenteve të tjerë – si një orkestër e heshtur ku secili instrument kishte rolin e vet, por muzika që dilte ishte e përbashkët: e vërteta historike.

Projekti ynë i madh, ai që e përshkonte si fill i kuq gjithë angazhimin tonë, ishte dokumentimi dhe studimi i periudhës së Kosovës nën okupimin jugosllav, me të gjitha pasojat e saj të dhimbshme: shtypja sistematike, lufta e fundit çlirimtare, masakrat, spastrimi etnik dhe gjenocidi i ushtruar nga shteti serb. Ishin tema që nuk mund të trajtoheshin me indiferencë – ato kërkonin përkushtim, kujdes dhe guxim, sepse nuk ishin vetëm pjesë e së kaluarës sonë, por plagë ende të hapura në kujtesën e popullit tonë.

E gjithë kjo punë, përtej faqeve të shkruara dhe konferencave të mbajtura, ishte në thelb një akt përkujtuese dhe drejtësie, një përpjekje për të mos lejuar që heshtja ta mbulojë dhimbjen, që harresa ta zhdukë sakrificën, që e vërteta të humbasë në rrjedhën e kohës. Ishte një rrugëtim i kujdesshëm për të ndriçuar të shkuarën, me bindjen se vetëm duke e kuptuar plotësisht, mund të ndërtojmë një të ardhme me themel të qëndrueshëm.

GM: Si ka ndryshuar hulumtimi dhe mësimdhënia në historinë e Kosovës që nga viti 1978, kur keni filluar të punoni në Institutin e Historisë?

SB: Fat apo fatkeqësi? Vështirë ta them me siguri. Ndoshta ishte një përzierje e të dyjave – një ngarkesë që jeta ma vendosi mbi supe, pa më pyetur nëse isha gati. Gjeneratës sime na ra hise të përjetojmë të gjitha periudhat e një sistemi që ndryshonte ngjyrat, por jo fytyrën, të një okupimi që shtrihej si hije mbi tokën dhe mendjet tona: që nga dominimi i heshtur, tek shpërthimi i luftës, shkatërrimi i gjithçkaje që na ishte e shenjtë, e deri te ajo ditë e bardhë, kur liria na trokiti më në fund në portë, dhe shteti i Kosovës u bë jo më ëndërr, por realitet. Ishte një përjetim i thellë, i rrallë – një përvojë që shumë prej atyre që kam njohur nuk patën fatin ta shijonin.

Nga viti 1978 deri më 1990, më shumë vegjetonim në hije të një shteti që nuk na përfaqësonte, sesa që e jetonim plotësisht realitetin tonë njerëzor e profesional. Ishte një kohë ku ëndrrat nuk realizoheshin, por shtyheshin në një cep të heshtur të shpirtit, me shpresën se një ditë do të vinte koha e tyre. Në vend të krijimtarisë, na rrethonin censura të pashprehura por të fuqishme; në vend të bashkëpunimit, diferencime të pamëshirshme ideologjike; në vend të lirisë së mendimit, mbledhje të gjata, të lodhshme, shpesh absurde, të Lidhjes Komuniste të Kosovës, ku gjoja analizohej realiteti, por në të vërtetë gjurmoheshin zëra të guximshëm, zbuloheshin me ngut përkrahësit e demonstratave të vitit 1981, e më pas të atyre të ’89-ës e ‘90-ës etj...etj...

Ishte një kohë kur liria matej me guximin për të qëndruar në heshtje, kur fjala duhej të vishej me petkun e metaforës, kur mospajtimi shpesh dënohej pa zë, por me pasoja të thella. Dhe megjithatë, në atë kohë të zymtë, rritej brenda nesh diçka që nuk mund të nënshtrohej – shpresa. Ajo rrinte e fshehur, si një farë nën tokë që priste të çelte në pranverën e duhur. Dhe ajo pranverë erdhi. Pas gjithë atyre stuhive, pas rrënimeve e mureve që na ndanë, erdhi dita kur fryma jonë mori emër: LIRI. Dhe liria mori formë: SHTET. Dhe unë, dëshmitare e të gjitha fazave – nga shtypja deri te rilindja – e ndiej veten të bekuar, edhe pse e rënduar nga kujtimet, që për shumë të tjerë mbetën vetëm plagë pa shërim. Sepse të jetosh ditën që ëndërrohej për dekada, është dhuratë që vjen me përgjegjësi të shenjtë: ta kujtosh të kaluarën me ndershmëri dhe ta ndërtojmë të ardhmen me përkushtim.

2017, Këshilli Drejtues i projektit “Historia e Kosovës”

Pastaj erdhi ajo kohë e mbylljes, një periudhë që në kujtesën time shfaqet si një dritë e fikur ngadalë – Instituti i Historisë u shua nga hapësira zyrtare, u mbyll me urdhra të ftohtë dhe u zhvendos në heshtje, në strehë të përkohshme, nëpër shtëpi private që për një kohë u shndërruan në vatra të dijes së përndjekur. Dhe megjithëse na ishin mbyllur dyert institucionale, nuk na ishte shuar as shpirti i kërkimit, as drita e fjalës që donim të shkruanim.

Ne vazhduam të punojmë, edhe kur puna ishte kthyer në një akt guximi, edhe kur ajri ishte i ngarkuar nga frika dhe rrugët zbrazej nga heshtja. Shkruanim edhe atëherë kur nuk shkruhej dot, kur fjalët duhej të rrëshqisnin nën hijen e pushkëve, nën frikën e përhershme të bastisjes, të arrestimit, të dhunës së papritur. Ishte periudha më e errët e jetës shkencore të Institutit, por njëkohësisht edhe periudha më fisnike në përmbajtje – sepse çdo fjali e shkruar në ato kushte ishte akt qëndrese, një dëshmi për të nesërmen se e vërteta nuk mund të shuhet me dhunë.

Sabile Keçmezi-Basha, duke hulumtuar në Arkivin Shtetëror të Shqipërisë, Tiranë, 2008

Shkonim fshehtas në ato shtëpi private, me zemrën që rrihte fort, me librat e dorëshkrimet të fshehura në çanta, me vendosmërinë për të mos u dorëzuar përballë trysnisë. Mbanim mbledhje në heshtje, ndërsa dikush qëndronte në roje, në dritare apo pas dere, për të vëzhguar nëse forcat policore serbosllave po afroheshin. Ishte një kohë që kërkonte maturi dhe guxim njëkohësisht, një kohë që na mësoi sa e shtrenjtë është fjala kur ajo është e ndaluar, dhe sa i shenjtë është mendimi kur ai bëhet strehë e lirisë së brendshme.

Dhe megjithatë, në atë errësirë, ne arritëm të botonim disa libra – të përvuajtur në rrugëtimin e tyre, por të pasur në përmbajtje dhe qëllim. Sot, nga kjo distancë e vogël kohore, kur i marr sërish në dorë ato vepra, më duket se kanë dalë më të bukurat, më të sinqertat, më të gjalla. Sepse janë lindur në kohë errësire, por me dritën e brendshme të përkushtimit tonë. Ato libra nuk janë vetëm tekste – janë gurë kujtese, janë dëshmi se dijetari mund të mbetet pa zyrë, por kurrë pa mision. Dhe në atë kohë kur e gjithë bota dukej se po na kthente shpinën, ne zgjodhëm të shkruajmë për të mos u harruar. Dhe kjo ishte fitorja jonë më e madhe.E pastaj… E pastaj erdhi ajo ditë e shumëpritur, që për një kohë na ishte dukur e largët si një ëndërr e ndaluar. Erdhi liria – jo thjesht si realitet politik, por si frymëmarrje e re për shpirtin, si rikthim i dritës në një shtëpi që kishte jetuar për shumë vite në errësirë.

Ne, punëtorët e Institutit të Historisë, u kthyem në ndërtesën prej nga na kishin dëbuar me dhunë, në atë hapësirë që për ne nuk ishte vetëm objekt, por strehë kujtese, djep i dijes, dhe tempull i përkushtimit shkencor. Ishte një kthim që nuk kishte vetëm karakter fizik – ishte kthetra e historisë që më në fund lirohej nga kthetrat e shtypjes, ishte fillimi i një jete të re, jo vetëm për ne si individë, por për vetë frymën e institucionit. Gjithçka ndryshoi. Planet e dikurshme, të ngushta dhe të kontrolluara, u zëvendësuan me një hapësirë të re idesh dhe mundësish. Në tavolinat tona, ku dikur vendoseshin listat e censurës dhe raportet e frikës, tani shpaloseshin projekte të guximshme, iniciativa që më parë nuk kishim pasur as të drejtën t’i ëndërronim. E ndjenim se koha po na e kthente atë që na kishte munguar për dekada – lirinë për të shkruar, për të hulumtuar, për të thënë të vërtetën pa frikë.

Programet e punës u rindërtuan prej themelit, me një logjikë të re, me një qasje të lirë e të hapur ndaj historisë sonë të plagosur, që më në fund mund të thuhej me zë të plotë. Punonim me një vullnet që buronte jo vetëm nga ndjenja e detyrës, por nga emocioni i madh për të kompensuar kohën e humbur, për të mbushur boshllëqet që na i kishte lënë heshtja dhe përndjekja. Ajo periudhë u bë si një pranverë e brendshme e mendjes, ku çdo studiues kishte një ndjesi ringjalljeje, një nxitje të përhershme për të shkruar më shumë, për të hulumtuar më thellë, për t’i dhënë zë ngjarjeve që për shumë kohë ishin mbyllur në arkiva të pluhurosura ose në kujtesa të heshtura.

Sepse liria, kur vjen pas robërisë, nuk është vetëm një e drejtë – është një emocion i gjallë, një thirrje e brendshme që të bën të punosh me pasionin e atij që ka humbur shumë, por nuk është dorëzuar kurrë. Dhe ne, në ato ditë të para të lirisë, punonim me dritën në sy dhe me mallin për kohën e ikur, të bindur se e vërteta e shkruar me zemër, më në fund, do të jetonte e lirë.

Sot, nga Instituti i Historisë nuk dalin më vetëm ëndrra të shtypura e punë të heshtura — dalin libra, me dhjetëra e dhjetëra, që mbajnë brenda tyre peshën e një pune të përkushtuar, të mbështetur në projekte kombëtare, që përfaqësojnë jo vetëm autorin, por një popull të tërë që kërkon të tregojë historinë e vet, të dëgjohet, të njihet. Janë rritur e janë avancuar me dinjitet breza të rinj shkencëtarësh, të cilët me pasionin e fillimit dhe me përkushtimin e brezave para tyre, po e shtyjnë përpara dijen historike shqiptare, po zbulojnë dokumente, po nxjerrin në dritë fakte që për një kohë të gjatë kanë qëndruar të heshtura, të mbyllura në sirtarë të huaj, ose të fshehura pas paragjykimeve dhe ndalimeve ideologjike.

Sot, me përkrahjen e Ministrisë së Arsimit dhe Shkencës, kemi mundësinë të shkojmë në çdo arkivë të botës, të hulumtojmë atje ku gjenden të dhëna për të kaluarën tonë – në Vjenë, në Stamboll, në Londër, në Paris e më gjerë. Historia jonë nuk është më e izoluar, nuk mbetet vetëm në faqet e një gjuhe të mbyllur në vetvete. Tashmë ne flasim për të kaluarën tonë me një gjuhë që kuptohet nga bota, një gjuhë që nuk ka nevojë për përkthim të shpirtit, sepse është gjuhë e së vërtetës – e ftohtë si dokumenti dhe e ngrohtë si rrëfimi i njeriut që ka jetuar nën hijen e padrejtësisë.

Dhe ky është ndryshimi më i madh: nga heshtja e dikurshme, kemi kaluar te zëri i lirë, nga frika e shkrimit, te guximi për të thënë gjithçka, nga izolimi, te rrjeti i bashkëpunimeve ndërkombëtare. Tani, e vërteta historike shqiptare nuk është më vetëm për ne — është për të gjithë, e shkruar me dinjitet, e artikuluar me qartësi, dhe e mbrojtur me argument. Sepse kur fjala shkencore flet me gjuhën e ndershmërisë, ajo nuk njeh kufij — ajo bëhet pasaportë që na lidh me botën dhe na afirmon si popull që jo vetëm ka vuajtur, por edhe ka ditur të ruajë kujtesën me dinjitet.

GM: Cili është roli juaj në kryesinë e Lidhjes së Shkrimtarëve të Kosovës dhe cilat janë disa nga projektet në të cilat jeni duke punuar aktualisht?

SB: Të jesh anëtare e kryesisë së Lidhjes së Shkrimtarëve të Kosovës është më shumë se një detyrë – është një përkushtim shpirtëror ndaj fjalës së shkruar, një angazhim i vazhdueshëm për ta mbajtur gjallë frymën letrare të një kombi që, nëpërmjet vargjeve dhe prozës, ka ditur të qëndrojë edhe në kohët më të vështira. Lidhja e Shkrimtarëve të Kosovës, kjo shtëpi e fjalës së lirë dhe tempull i shpirtit krijues, mban brenda vetes jo vetëm jehonën e vargjeve dhe prozave të bukura, por edhe peshën e plagëve dhe sfidave të saj. Ashtu si çdo organizëm që jeton me frymën e kohës, edhe ajo ka hallet dhe dhimbjet e veta — të heshtura, por të ndjeshme; të dukshme, por shpesh të pakuptuara nga jashtë.

Dikur, në kohë të errëta kur fjala shqipe ishte e rrezikuar, kur zëri ynë rrezikonte të shuhej nga thundra e okupatorit, Lidhja ishte më shumë se një organizatë letrare — ishte front shpirtëror i rezistencës, ishte oxhaku i përbashkët ku digjej zjarri i atdhedashurisë. Nëpër faqet e librave, nëpër poezitë që qarkullonin fshehurazi, ajo e mbronte identitetin kombëtar me guximin e një ushtari pa armë, por me zemër të madhe. E sot, në një kohë tjetër, në paqe e liri, kemi kthyer vështrimin drejt vetes. Jemi rikthyer tek ajo që është thelbi ynë – tek krijuesit, tek shkrimtarët, tek të gjithë ata që e duan dhe e nderojnë fjalën artistike, fjalën që ngjiz bukurinë me mendimin, që flet për shpirtin njerëzor në të gjitha ngjyrat e tij. Tani është koha e reflektimit, e rikthimit te rrënjët, te dashuria për letërsinë si formë e lartë e përjetësimit. Sepse edhe në kohë paqeje, fjala ka nevojë për mbrojtje, për kultivim, për hapësirë ku të rritet e të lulëzojë. Dhe Lidhja jonë është e thirrur ta bëjë këtë: të jetë shtëpia e mendimit të lirë, e ëndrrës letrare, e artit që lidh brezat dhe shpirtrat në një harmoni që vetëm letërsia di ta krijojë.

Brenda mureve të kësaj Lidhjeje, nuk tingëllojnë vetëm fjalët, por edhe heshtjet e thella të krijuesve që përmes penës ndriçojnë realitetin, historinë, shpirtin e popullit. Aty punohet me përkushtim për të ruajtur dhe promovuar letërsinë shqipe, për të nxitur zërat e rinj që sjellin freski në panoramën letrare, si dhe për të mbajtur të gjallë kujtesën e autorëve që kanë lënë gjurmë në kohë.

Detyra dhe roli im në Lidhjen e Shkrimtarëve të Kosovës është, mbi të gjitha, një mision shpirtëror, një angazhim i përditshëm ndaj fjalës së shkruar dhe ndaj vetë qenies sonë kulturore. Brenda kësaj hapësire krijuese, që për dekada me radhë ka qenë strehë dhe tribunë e mendimit të lirë, roli im është të dëgjoj, të kuptoj dhe të ndërveproj me shkrimtarë të të gjitha brezave – të rinj që sapo kanë nisur rrugëtimin letrar, e mjeshtër të fjalës që kanë lënë gjurmë në historinë tonë kulturore. Është detyrë që më fton të jem urë ndërmjet brezave, ndërmjet fjalës që lind dhe fjalës që përjetësohet.

Prof. Dr. Shyqri Galica, Akademik Rexhep Qosja, Simboli i rezistencës Kombëtare Adem Demaqi, Prof. Dr. Sabile Keçmezi-Basha, Shkrimtari Abdyl Kadolli, Prishtinë 2010

Angazhimi im përfshin nxitjen e debateve krijuese, organizimin e aktiviteteve që e ruajnë dhe e ushqejnë jetën letrare të vendit, përgatitjen dhe mbështetjen e botimeve të reja, dhe promovimin e veprave që i japin zë të vërtetës sonë kolektive. Brenda këtyre përpjekjeve, ka gjithmonë një qëllim më të lartë: ta ruajmë letërsinë si pasuri të shpirtit kombëtar, si udhërrëfyes drejt ndriçimit shpirtëror dhe si mjet të domosdoshëm të reflektimit shoqëror.

Një pjesë e rëndësishme e rolit tim është edhe të punoj për fuqizimin e bashkëpunimeve me institucione brenda dhe jashtë vendit, që fjala shqipe të dëgjohet më gjerë, që autorët tanë të zënë vendin që meritojnë në letërsinë europiane e botërore. Sepse besoj thellësisht se kultura jonë ka ç’të ofrojë, e ne kemi përgjegjësinë ta përcjellim me dinjitet. Është edhe një përpjekje për të mbajtur të gjallë frymën e solidaritetit mes krijuesve – një përpjekje për të ndërtuar jo vetëm një institucion më të fuqishëm, por edhe një bashkësi më të ndjeshme, më mendjehapur, më të përkushtuar ndaj së bukurës, së vërtetës dhe së drejtës që vetëm letërsia mund ta bartë me aq hijeshi.

Planet e Lidhjes janë si një hartë që përpiqet të ndjekë rrugët e frymëzimit kombëtar e ndërkombëtar: botime të reja, takime letrare, promovime librash, konkurse krijimtarie, bashkëpunime me shoqata të ngjashme në diasporë e më gjerë. Një ndër synimet kryesore është edhe krijimi i urave me lexuesin – që fjala të mos mbetet në letër, por të hyjë në zemër, të frymëzojë, të prekë.

Megjithatë, sado që jemi të përkushtuar ndaj bukurisë së fjalës, ndaj ëndrrës krijuese që frymon nëpër letër, herë pas here na thërret nevoja për të folur më fort, për të mos heshtur përballë çështjeve që djegin si prush në ndërgjegjen tonë kolektive. U rikthehemi temave të nxehta, atyre që trazojnë mendjen dhe zemrën, dhe brenda mureve të Lidhjes sonë zhvillohen debate të gjalla, të pasionuara, që jo rrallë nisin me ndarje mendimesh, por gjithmonë përfundojnë me një qëllim të përbashkët: avancimin e fjalës së shkruar, forcimin e rolit të saj në jetën kulturore dhe shoqërore të vendit tonë.

Nuk debatojmë për hir të fjalës vetë, por për hir të misionit që fjala mbart — për të ndriçuar, për të sfiduar, për të ndërtuar. Sepse ne besojmë se shkrimtari nuk është vetëm tregimtar i ndjenjave, por edhe zë i kohës së vet, dëshmitar dhe shpesh pararendës i ndryshimeve që i duhen shoqërisë.

Në këtë frymë lind dhe vazhdon rrugëtimin e saj revista letrare Metafora — një platformë e dashur e shkrimtarëve dhe dashamirëve të fjalës artistike. Ajo nuk është vetëm një grumbullim poezish dhe prozash, por një pasqyrë e thellë e botës sonë të brendshme dhe të jashtme. Brenda faqeve të saj gërshetohen ëndrrat dhe realitetet, e kaluara dhe e tashmja, zërat e rinj dhe ata me përvojë, gjithmonë të bashkuar në një qëllim: ta mbajnë gjallë frymën krijuese të këtij kombi. Metafora është vetë një metaforë — e një shoqërie që kërkon të kuptojë veten përmes artit, që i flet historisë me ndjeshmëri dhe të ardhmes me shpresë. Ajo është një ftesë për të lexuar, për të menduar dhe për të mos reshtur kurrë së besuari në fuqinë e fjalës për të ndërruar botën.

Në thelb, Lidhja e Shkrimtarëve të Kosovës nuk është vetëm një institucion letrar – është një tempull i shpirtit krijues, një vend ku fjala është e shenjtë dhe ku gjithçka nis me një ëndërr dhe përfundon me një rresht që mund të ndryshojë botën. Të jesh pjesë e saj do të thotë të jesh roje e së bukurës, dëshmitar i kohës dhe udhëtar nëpër labirintet e mendimit, në kërkim të dritës që vetëm letërsia di ta ndezë.

GM: Keni qenë për disa vite anëtare e Këshillit Shkencor pranë Ministrisë së Arsimit dhe Shkencës në Kosovë. Cilat projekte keni përkrahur gjatë kësaj kohe?

SB: Të jesh për vite me radhë anëtare e Këshillit Shkencor pranë Ministrisë së Arsimit dhe të Shkencës në Kosovë nuk është vetëm një funksion institucional, por një thirrje që lidhet ngushtë me ndërgjegjen intelektuale dhe përgjegjësinë ndaj dijes si themel i një shoqërie që aspiron të ecë përpara. Është si të qëndrosh në një udhëkryq ku takohen mendimi kritik, vizioni për të ardhmen dhe përkushtimi për të mbështetur atë që ka vlerë të vërtetë shkencore dhe njerëzore. Në këtë rol, pata fatin dhe nderin të jem pjesë e një procesi ku merrej në dorë pena e së ardhmes — përmes përkrahjes së projekteve kërkimore që jo vetëm synonin avancimin e dijes në fusha të ndryshme, por edhe ushqenin shpirtin kritik, nxisnin risinë dhe e vendosnin Kosovën në dialog me botën shkencore ndërkombëtare.

Pas një pune të lodhshme në vlerësimin e projekteve shkencore, një pjesë e Këshillit të shkencës në pauzë ( Brod), 2010

Mbështetëm iniciativa që forconin hulumtimin e thellë në shkencat humane dhe natyrore, projekte që rikthenin në qendër të vëmendjes trashëgiminë tonë kulturore dhe historike, që ruanin kujtesën kolektive dhe e lexonin të shkuarën me syrin e shkencës dhe ndjeshmërisë. Në periudhën 2008–2011, i tërë këshilli kemi punuar dhe kontribuar në vlerësimin e projekteve shkencore, hartimin e politikave kërkimore dhe zhvillimin e strategjive për avancimin e shkencës në vend. Mbështetëm gjithashtu hulumtime të reja në teknologji, mjekësi, edukim, që kishin në vetvete premtimin për t’i shërbyer realisht nevojave të shoqërisë sonë në zhvillim. Në thelb, përkrahja jonë shkonte aty ku ideja shkencore nuk ishte vetëm teori e thatë, por një përpjekje për të ndërtuar ura, për të ndriçuar rrugë të reja, për të fuqizuar një brez të ri studiuesish që nuk kanë frikë të pyesin, të kërkojnë, të vënë në dyshim dhe të krijojnë.

Sepse në fund të fundit, puna në një këshill shkencor është si një akt besimi: një besim i thellë se dija, kur ushqehet me ndershmëri dhe përkushtim, është forca më e madhe që e bën një popull të qëndrojë drejt në kohë. Dhe unë kam qenë e bekuar që kam kontribuar, qoftë edhe një grimë, në këtë udhë të ndritur të përparimit dhe të vetëdijes së kombit tim.

Përtej punëve të përditshme dhe angazhimeve tona në projekte që shtronin rrugën për zhvillimin shkencor të Kosovës, kishte një tjetër dimension të veçantë në punën tonë – një akt që nuk ishte vetëm vlerësim, por edhe frymëzim për brezat që e ndjekin dritën e dijes. Ne, si Këshill Shkencor, ndaleshim çdo vit për të përulur kokën me respekt para madhështisë së mendjes njerëzore dhe për të shpërblyer përpjekjen që kthehej në arritje, për të nderuar ata që me punë të palodhshme kishin lënë gjurmë në fushën e shkencës dhe inovacionit.

Çmimi "Shkencëtari i Vitit" dhe "Shkencëtari i Ri i Vitit" nuk ishin thjesht tituj simbolikë – ata ishin si yje të rinj në qiellin tonë shkencor, shenja që dija nuk është ndalur, që mendimi nuk është zbehur, që zelli për zbulim, për shpikje, për thellim të njohurive, vazhdon të jetojë në zemrat dhe mendjet e njerëzve tanë. Ky akt i përvitshëm ishte një mënyrë për të treguar se në një vend të vogël, por me shpirt të madh, shkenca është gjallë; se pas çdo laboratori të thjeshtë, pas çdo tavoline të mbushur me libra, pas çdo ideje që për herë të parë merr frymë në një bllok shënimesh, mund të fshihet një revolucion i heshtur – një ndryshim që e bën botën më të mirë.

Vlerësimi që u jepnim këtyre mendjeve të ndritura ishte edhe një ftesë për shoqërinë tonë: të besojmë më shumë në fuqinë e dijes, në potencialin që lind nga pasioni për të ditur, për të kuptuar, për të krijuar. Ishte një kujtesë e përvitshme se përparimi nuk vjen nga rastësia, por nga përkushtimi i atyre që zgjedhin të ecin përpara, edhe kur rruga është e pjerrët dhe e mbushur me sfida. Dhe kështu, me çdo çmim që dhuronim, me çdo duartrokitje që lëshonim nga zemra, e ngjallnim sërish shpresën se drita e dijes do të vazhdojë të ndriçojë rrugën tonë si komb – një dritë që vjen nga mendjet që nuk rreshtin së kërkuari.