Sabile Basha & Tefik Basha: Gryka e Rugovës, epika e natyrës së gdhendur

BREDHJE NË KUJTIMET E UDHËTIMEVE: KU, KUR, KAH...

GRYKA E RUGOVËS – EPIKA E NATYRËS SË GDHENDUR (3)

Nga Prof. Dr. Sabile Keçmezi- Basha & Prof. Dr. Tefik Basha

Si një përrallë e skalitur në gur, Gryka e Rugovës qëndron krenare pranë Pejës, në zemër të Bjeshkëve të Nemuna. E njohur si një ndër kanionet më të gjata dhe më të thella të Kosovës, ajo shpalos një madhështi që flet për epokën e natyrës dhe fuqinë e saj krijuese.

Gryka e Rugovës

Kjo grykë magjepsëse përmbledh në vetvete burime dhe ujëvara që tingëllojnë si melodi e natyrës. Uji i Zi dhe Kroi rrjedhin nga zemra e saj, duke sjellë freskinë e maleve dhe misterin e thellësive. Mbi kanjon qëndron një urë harkore, një vepër që bashkon dy anët e një bote të lashtë, duke tërhequr vizitorë nga e gjithë Kosova dhe më gjerë.

Kjo mrekulli natyrore është një arenë e hapur për aventurat e alpinizmit, ngjitjes dhe bjeshkatarisë. Rrugët dhe shtigjet e saj janë të përkryera për piknikë familjarë, për ata që kërkojnë paqen dhe ata që sfidojnë lartësitë.

Ky kanion, një nga më të gjatët dhe më të thellët në Evropë, shtrihet për 25 kilometra dhe prek thellësitë deri në 1,000 metra, duke treguar fuqinë e erozionit të ujit dhe tërheqjes së akullnajave që e krijuan.

Rugova është më shumë se një kanion; është një rrëfim i skalitur në shkëmbinjtë e saj, ku ujërat e Lumbardhit të Pejës – Bistricës – rrjedhin si damarë të gjallë të këtij trualli të lashtë. Gjatë udhëtimit përmes grykës, peizazhi shfaqet si një tablo e gjallë, ku majat e maleve takohen me qiellin dhe përqafimi i erës freskon shpirtin e çdo vizitori.

E krijuar në rrjedhën e shekujve, Gryka e Rugovës është një testament i përjetësisë së natyrës, një vend ku koha duket se ndalet për t’u përulur para bukurisë së saj. Kanioni nuk është vetëm një mrekulli natyrore, por një simfoni e gurëve dhe ujërave që këndon një këngë të përjetshme për jetën dhe transformimin.

Rugova fton çdo udhëtar që të ndjejë madhështinë e saj, të prekë historinë që jeton në çdo gur, dhe të gjejë paqen në freskinë e ujërave që kalojnë përmes saj. Ajo mbetet një poezi e gjallë e shkruar në faqet e natyrës, një mrekulli që frymëzon dhe magjeps në çdo hap.

Sabile Keçmezi-Basha& Tefik Basha & Arta Basha- Jakupi, Kalaja e Artanes, 2020

Kalaja e Artanës – Kujtesa e Lavdisë MesjetareNë majën e një mali të vogël, midis Përlepnicës dhe Krivarekës, ngrihet krenare Kalaja e Artanës, e njohur ndryshe si Kalaja e Novobërdës. Kjo fortesë e lashtë, e ndërtuar mbi gurët e historisë, ruan brenda saj rrënojat e një qyteti mesjetar, ku dikur mbi 50 mijë banorë gëlonin në jetë dhe tregti.

Fortesa përbëhet nga dy pjesë – kalaja e sipërme dhe ajo e poshtme, secila duke i dhënë formë dhe karakter këtij monumenti madhështor. Kalaja e sipërme qëndron si roje mbi lartësitë, me gjashtë kulla që ngrihen drejt qiellit. Kullat lindore dhe perëndimore mbajnë bazë drejtkëndëshe, ndërsa të tjerat ngrihen mbi themele katrore, duke përfaqësuar një simetri që ndërthur forcën dhe elegancën.

Në çdo gur të saj ndihen gjurmët e historisë, fryma e një kohe kur Novobërda ishte qendra e lavdisë dhe pasurisë. Ajo nuk është thjesht një kala; ajo është një kujtesë e epokave të shkuara, një dëshmi e gjallë e mjeshtërisë arkitekturore dhe qëndresës së këtij trualli. Kalaja e Artanës qëndron si një monument i përjetësisë, një poezi e shkruar në muret e saj të lashta. Çdo vizitor që kalon portat e saj, ndjen madhështinë e së kaluarës dhe magjinë e kohës që gdhend historinë në gurë. Ajo është një thesar që ndriçon përtej shekujve, një urë mes historisë dhe së tashmes që mbetet përjetësisht e bukur.

Liqenati

Liqenati – Perla e Bjeshkëve të Nemuna

I fshehur mes majave madhështore të Bjeshkëve të Nemuna, në perëndim të Kosovës, qëndron Liqeni i Kuqishtës, ose siç njihet ndryshe, Liqenati. Në një lartësi mbidetare prej 1,970 metrash, ky liqen magjik shtrihet si një pasqyrë që reflekton qiellin dhe hijeshinë e maleve përreth.

Për të mbërritur tek ky thesar i natyrës, udhëtimi fillon me një ndalesë te restauranti “Guri i Kuq”. Prej aty, shtegu ju fton në një aventurë në këmbë, duke ndjekur rrugën që përshkohet nga shenjat nëpër drunj, udhërrëfyes të heshtur drejt kësaj mrekullie natyrore. Liqenati është vendtakimi i qetësisë dhe aventurës. Turistët dhe alpinistët nga të gjitha anët ngjiten në majat e maleve për të shijuar jo vetëm freskinë e liqenit, por edhe pamjet që mbeten përgjithmonë në zemër.

Ky liqen është më shumë se një vend; është një poezi e natyrës, ku uji, malet dhe qielli thurin një melodi të qetësisë dhe madhështisë. Çdo hap drejt tij është një rrugëtim për të zbuluar jo vetëm bukurinë e peizazhit, por edhe qetësinë që vetëm natyra e paprekur mund të dhurojë. Liqenati mbetet si një perlë e fshehur, që ndriçon zemrat e atyre që guxojnë ta zbulojnë.

Xhamia e Sinan Pashës, Prizren

Xhamia e Sinan Pashës – Perla e Prizrenit

Në zemër të Prizrenit, pranë Shatërvanit të gjallë, ngrihet madhështore Xhamia e Sinan Pashës, si një dëshmi e artit, historisë dhe shpirtit të këtij qyteti. Kjo perlë arkitekturore, ndërtuar në vitin 1615 nga Sinan Pasha, nuk është thjesht një monument; ajo është një simfoni gurësh dhe kupolash, një thesar i paçmuar që zbukuron jo vetëm Prizrenin, por edhe gjithë Kosovën.

Me një planimetri katrore, qasja në xhami realizohet nga ana veriore, përmes shkallëve të punuara me mjeshtëri nga guri. Minarja e saj, e ndërtuar me gurë shtufe, ngrihet si një flakadan i heshtur që prek qiellin, ndërsa baza e saj katrore kalon me elegancë në një trung rrethor.

Para hyrjes qëndron hajati i hapur, një hapësirë e gurtë që mbështetet në tri kupola të mbuluara me plumb. Kupolat mbështeten në shtylla me bazë rrethore, duke krijuar një simetri që të magjeps. Ndërkaq, kupola madhështore e xhamisë, me një diametër prej 42.5 metrash, përhap mbi të gjithë ndërtesën një ndjenjë qiellore.

Brenda xhamisë, hapësira të përpin me qetësinë dhe ndriçimin e saj, që depërton përmes dritareve të radhitura në nivele, duke krijuar një lojë drite që ndriçon shpirtin e çdo vizitori. Enterieri i saj është një dëshmi e bukurisë së thjeshtë, por madhështore, ku çdo detaj flet për dashurinë dhe përkushtimin ndaj artit dhe besimit.

Xhamia e Sinan Pashës është më shumë se një vend lutjeje; ajo është një poezi e gdhendur në gur dhe një melodi që këndohet përmes formave të saj arkitekturore. Një simbol i përjetshëm i Prizrenit, qëndron krenare, duke ftuar çdo kalimtar të ndalet dhe të përjetojë hijeshinë e saj të pavdekshme.

Parku arkeologjik i Ulpianës

Muzeu Arkeologjik i Ulpianës – Kujtesa e një qytetërimi të fshehur

Nën një fushë të heshtur, pa asnjë shenjë që të zbulojë sekretet e saj, fshihet Ulpiana – një qytet i lashtë që doli në dritë vetëm në fillim të shekullit të 20-të. Themeluar gjatë sundimit të perandorit Trajan, si fryt i luftërave të tij në veri të Danubit në Daki, Ulpiana u kthye në një qendër të rëndësishme, ku jehona e ngjarjeve të mëdha herë pas here e përfshinte në vorbullën e historisë së perandorisë romake.

Në shekujt që pasuan, qyteti mbeti dëshmitar i lavdisë dhe sfidave të perandorisë. Por vetëm në vitet e fundit, ekipet arkeologjike kanë filluar ta kthejnë atë nga një mister i harruar në një dëshmi të gjallë të trashëgimisë romake. Përmes studimeve gjeofizike, gërmimeve dhe trajnimeve të kujdesshme, gurët e Ulpianës kanë filluar të flasin, duke rrëfyer histori që lidhen me adoptimin e kulturës romake në Ballkanin verior.

Sot, Ulpiana është një peizazh i shtruar bukur për vizitorët, një muze në qiell të hapur që shpalos madhështinë dhe përpjekjet e saj të ruajtura për shekuj. Ky qytet është si një portë drejt të shkuarës, një pasqyrë që reflekton mjeshtërinë romake dhe ndikimin e saj në këtë truall. Çdo hap mbi rrënojat e saj sjell jehonën e një epoke të largët, ku kultura dhe historia shkrihen në një simfoni të përjetësisë.

Muzeu Arkeologjik i Ulpianës nuk është thjesht një vend arkeologjik; është një poezi e gdhendur në dhe, një kujtesë e gjallë e lavdisë dhe qëndresës së një qytetërimi që nuk hesht kurrë.

Muzeu Etnologjik – Historia e Gjallë e Trashëgimisë

Në zemër të Prishtinës, i fshehur në hijen e Kompleksit Emin Gjiku, qëndron Muzeu Etnologjik, një portë drejt shpirtit dhe historisë së Kosovës. Ky monument i trashëgimisë kulturore, i ndërtuar në shekullin e 18-të, është një thesar që flet me gjuhën e kohës, duke lidhur të kaluarën me të tashmen.

Muzeu etnologjik i Kosovës

Hapësirat e këtij muzeu, të hapura për publikun në vitin 2006, mbajnë brenda më shumë se 1,000 objekte që ndriçojnë jetën dhe traditat e Kosovës nga shekulli XV deri në shekullin XX. Kompleksi përbëhet nga katër ndërtesa të shekujve 18-të dhe 19-të, të cilat janë vetë pjesë e ekspozitës, duke shfaqur mjeshtërinë e ndërtimit të kohës dhe hijeshinë e kulturës.

Ekspozitat e tij etnologjike hapin një dritare drejt mënyrës së jetesës së hershme, zakoneve, veshjeve dhe artizanatit të popullit të Kosovës. Çdo objekt, nga mjetet e përditshme deri te stolitë dhe veshjet, rrëfen histori të vogla që së bashku formojnë një rrëfim të madh për jetën dhe shpirtin e kësaj toke.

Muzeu Etnologjik nuk është thjesht një vend për të parë objekte; është një udhëtim përmes epokave, një udhërrëfyes që fton çdo vizitor të ndjejë ritmin e jetës që dikur pulsonte në këto hapësira. Në çdo qoshe dhe çdo objekt, ndihen fryma dhe forca e një populli që ka ruajtur traditat e veta me dashuri dhe krenari. Ky muze është më shumë se një institucion – është një tregim i gjallë që thur lidhjen mes brezave dhe kujtesës së përjetshme të një kulture të pasur.

Bifurkacioni i Lumit të Nerodimës – Mrekullia e Rrallë e Natyrës

Në zemër të Kosovës, ku Bjeshkët e Jezercit përqafojnë horizontin, buron lumi i Nerodimës – një rrjedhë e qetë që mban brenda vetes një mister të rrallë natyror. Në afërsi të Ferizajt, lumi ndahet në dy degë të përjetshme, duke ndarë fatin e tij mes dy deteve, një fenomen i veçantë që gjen vend vetëm në këtë tokë në gjithë Evropën.

Bifurkacioni i lumit Nerodima- Ferizaj

Dega veriore, e majta e lumit, bashkohet me Sitnicën dhe nis një udhëtim të gjatë përmes lumit Ibër, Moravës dhe më pas Danubit, duke përfunduar në krahët e Detit të Zi. Ndërkohë, dega jugore, e djathta e lumit, ndjek rrugën përmes Lepencit dhe Vardarit, për të përqafuar në fund Detin Egje. Ky udhëtim i dyfishtë, ku një burim ndan fatin mes dy horizonteve, është një poezi e gjallë që rrjedh përmes dheut.

Ky fenomen, i njohur si bifurkacion, është një thesar për studiuesit – gjeografë, hidrologë, dhe historianë – dhe një burim frymëzimi për vizitorët. Me rëndësinë e tij edukative, shkencore dhe turistike, bifurkacioni i Nerodimës nuk është vetëm një kuriozitet natyror, por edhe një pasuri që lidh shkencën me magjinë e natyrës.

Që nga viti 1979, ky fenomen i rrallë është shpallur Rezervat Special i Natyrës, duke mbrojtur me ligj këtë mrekulli unike. Në një sipërfaqe prej 12.78 hektarësh, bifurkacioni i Nerodimës vazhdon të rrjedhë, duke treguar historinë e një lumi që ndan rrugën mes dy botëve, një testament i përjetësisë dhe bukurisë së natyrës.

Lumi i Nerodimës nuk është thjesht ujë që rrjedh; është një rrëfim i natyrës për fuqinë e zgjedhjes dhe harmonisë, një melodi që fton të gjithë ata që duan të dëgjojnë ritmin e saj të lashtë dhe të pafund.

Ura e fshajt

Ura e Fshajtë – Harmonia e Gurit, Lartësive dhe Ujit që Këndon

Mbi thellësinë e një kanioni të lashtë, ku uji flet me gurët në një gjuhë të përhershme e të pandërprerë, ngrihet Ura e Fshajtë, një kryevepër e harmonisë natyrore dhe duarve të njeriut. Ajo nuk është thjesht një urë që lidh brigje; është një portal që hap rrugë drejt mahnitjes, një hark madhështor që prek qiellin dhe reflekton hijeshinë e saj në shtratin e lumit. Gjatësia e saj, shtatëdhjetë metra, dhe lartësia tridhjetë metra nga harku deri te shtrati i ujit, janë shifra që përshkruajnë përmasat, por jo thellësinë e emocioneve që zgjon.

Ura është bërë arenë e guximit, ku çdo verë, njerëzit e sfidojnë gravitetin dhe veten në kërcime që janë më shumë se sport, më shumë se traditë – janë një poezi e lirisë, një rit që lidh të shkuarën dhe të ardhmen. Kërcimet vjetore nga Ura e Fshajtë janë një spektakël që mbledh zemra nga anë të ndryshme të Kosovës, duke e bërë këtë vend një simbol të bashkimit, guximit dhe festimit të jetës.

Por magjia e Urës së Fshajtë nuk ndalet këtu. Rreth saj shtrihet një mjedis që fton për prehje dhe qetësi. Pushimorja verore në hijen e saj, me çadra që ngrihen nga qytetarë që vijnë nga të gjitha anët e vendit, shndërrohet në një kamp të improvisuar ku njerëzit krijojnë kujtime mes natyrës dhe harmonisë. Shtëpiza të vogla, të thjeshta por mikpritëse, qëndrojnë të shpërndara si dëshmi e dashurisë njerëzore për këtë vend. Ato ofrojnë strehë për ditët e verës, ku koha duket sikur ndalet dhe gëzimi bëhet përmasa kryesore e ekzistencës.

Për ata që kërkojnë një arratisje nga rutina dhe monotonitë e përditshme, Ura e Fshajtë është një vend që të kujton se natyra, me gjithë thjeshtësinë dhe fuqinë e saj, ka gjithnjë diçka për të ofruar. Është një hapësirë ku mund të dëgjosh zhurmën e lumit si një melodi që shoqëron mendimet, ku mund të ndjesh aromën e barit të lagësht dhe erën që flladit fytyrën, duke të çuar përtej zhurmës dhe shpërqendrimit të qytetit.

Nëse keni pasur ndonjëherë dilema se ku të kaloni fundjavat, Ura e Fshajtë nuk është thjesht një destinacion – ajo është një përvojë. Ajo ju fton të bëheni pjesë e saj, të ecni mbi të, të shihni botën nga lartësia e saj dhe të ndjeni se si natyra dhe krijimtaria njerëzore mund të bashkohen për të krijuar diçka që është më shumë sesa thjesht një urë. Ajo është një këngë e gjallë e Kosovës, një rrëfim i qetë por i fuqishëm që pret të dëgjohet nga të gjithë.

(vijon)