Xhelal Zejneli: Thimi Mitko

ME RASTIN E 135-VJETORIT TË VDEKJES

THIMI MITKO

Nga Xhelal Zejneli

Një nga ‘zbuluesit’ e parë shqiptarë të trashëgimisë folklorike në Shqipëri ishte Zef Jubani (1818-1880), i njohur edhe me emrin Zef Ndokillija. Është autor i veprës “Racconti di canti popolari e rapsodie di poemi albanesi”, Trieste 1871 (Përmbledhje këngësh popullore e rapsodish shqiptare). Ky libër përbën përmbledhjen e parë me këngë popullore gegërishte. Është e para vepër folklorike e botuar nga një shqiptar për vetë Shqipërinë.

Përmbledhja e dytë e rëndësishme me letërsi gojore shqiptare u botua nga folkloristi dhe personaliteti kombëtar Thimi Kostë Mitko (1820-1890) nga Korça, përfaqësues i shquar i kolonisë shqiptare të Egjiptit. Xhaxhai i Thimit ka qenë udhëheqës i revoltës në Korçë dhe në Tepelenë kundër reformave turke të Tanzimatit. Shkollën fillore greke, Thimi e bëri në Korçë. Më 1850, bashkë me xhaxhain u largua në Athinë. Prej aty vajti në Pllovdiv, më pas në Vjenë ku edhe punoi disa vite si rrobaqepës. Më 1865 Thimi Mitko emigroi në Egjipt. Në Beni Suef  hapi një punë tregtie dhe iu përkushtua lëvizjes kombëtare. Vdiq nga një sëmundje e rëndë, në Beni Suef më 22 mars 1890.

*   *   *

Thimi Mitko ishte veprimtar i shquar i Rilindjes Kombëtare Shqiptare, folklorist. Për një kohë punoi në vendlindje, Korçë. Më pas u hodh në mërgim, në Manastir, Athinë, Filipopoli, Vjenë dhe që nga viti 1859 jetoi në Egjipt. Zhvilloi veprimtari patriotike të gjithanshme, në bashkëpunim me ideologë të Rilindjes, si Abdyl Frashërin (1839-1892), Kostandin Kristoforidhin (1830-1895), De Radën (1814-1903) etj. Ishte figura kryesore e kolonisë shqiptare në Egjipt. Ndërmori udhëtime nëpër shoqëritë e kolonive shqiptare. Shkroi artikuj në shtypin e kohës: në “Zëri i Shqipërisë” të veprimtarit iluminist të arbëreshëve të Greqisë, i cili punoi për çështjen kombëtare dhe përparimin e kombit shqiptar Anastas Kullurioti (1820-1887); në “Fiamurin e Arbrit” të De Radës; në revistën ndërkombëtare të Kluzhit (Rumani) “Acta comparationis litterarum universarum”, ku bënte pjesë në grupin e redaksisë. Në vitin 1859 e më pas botoi në disa numra të gazetës “Pandora” të Athinës shkrimin “Disa shënime rreth Korçës”, ku mbojti të drejtat e popullit shqiptar. Të njëjtin qëllim patën edhe shkrimet e tij “Gazeta e Livornos mbi çështjen shqiptare” (1879), artikujt publicistikë dhe poezitë. Në shkrimet e tij mishërohen idetë patriotike të Rilindjes: thirrja për bashkim, lartësimi i traditave të kombit, arsimimi në gjuhën amtare, kushtrimi luftarak kundër pushtuesve të huaj. U shqua sidomos si folklorist. Mblodhi pasuri të folklorit shqiptar nga krahinat e jugut dhe të veriut, por edhe nga arbëreshët e Italisë, nga arbëreshët e Greqisë. Ato i botoi në vëllimin “Bleta shqiptare” (1878). Iu rrek kësaj pune për qëllime patriotike dhe për të shpëtuar nga harresa krijimet folklorike. U përpoq për ta paraqitur trashëgiminë folklorike në një plan gjithëkombëtar, me një renditje deri diku shkencore. U përpoq të nxjerrë në dritë pasuritë e gjuhës shqipe dhe ta ngrejë shqipen e folur në shkallën e një gjuhe të punuar të përbashkët. Shkroi 15 apo 20 vjersha me motive atdhetare. Poezia e tij “E ndë Shqiptarët gjithë sa janë” (1867), me thirrjet për bashkim dhe për kryengritje të armatosur, është një nga dëshmitë e para të letërsisë luftarake të Rilindjes. Përshtati “Marsejezën”. Në vitin 1981, krijimet e tij u botuan me titull “Thimi Mitko, Vepra”.

*   *   *

Thimi Mitko filloi të shfaqë interesim për folklorin rreth vitit 1859 kur ishte në Vjenë. Nga Spiro Dine (1846? – 1922) mësojmë se Mitkoja kishte nisur të regjistronte material folklorik para vitit 1866. Ai i dha Dhimitër Kamardës (1821-1882) këngë popullore, gjëegjëza dhe përralla për përmbledhjen e tij.

Përmbledhja e Mitkos me folklor shqiptar përmbante 505 këngë popullore dhe 39 përralla e fjalë të urta kryesisht nga Shqipëria e jugut. Vepra u përfundua në vitin 1874 dhe u botua me alfabet grek katër vjet më vonë, në vitin e Lidhjes së Prizrenit, me titullin greqisht “Albanike melissa” dhe shqip “Bëlietta shqipëtare” (Bleta shqiptare), Aleksandri 1878.

Kjo vepër nuk qe vetëm e para përmbledhje e letërsisë gjore e destinuar për publikun shqiptar, por edhe e para përmbledhje e tillë me interes të vërtetë shkencor. Flitet se një kopje e këtij libri është djegur publikisht në Athinë.

Botimet e mëparshme me këngë dhe përralla popullore shqiptare kanë qenë tepër të rralla dhe nuk i kishin përfshirë aspektet më të bukura të letërsisë gojore shqiptare, as i kishin mbuluar të gjitha trevat dhe gjithë tematikën. Mitkoja u përpoq që këtë trashëgimi kombëtare të letërsisë gojore ta paraqiste dhe ta ruante në mënyrë sa më të plotë. Në parathënie ai e shpreh qëllimin e tij: “... shpëtimi edhe dhënia brezave që vinë, i fjalëve dhe teksteve shqip të cilat para disa vjetësh i mblodha me shumë mundim e shpenzime dhe besoj se do të kenë një vleftë, sepse në këto duket origjina, karakteri, zakonet e racës shqiptare, veçanërisht dua që t’u ipet një shkak e një nxitje bashkatdhetarëve shqiptarë për të kaluarën dhe për të studiuar gjuhën e tyre amtare, në këtë mënyrë t’u sjell dobi që të mundin edhe këta të përparojnë...”.

Materiali i “Bletës shqiptare” është klasifikuar dhe renditur sipas gjinive. Libri përfshin pjesë me këngë për të vegjël, këngë për festat popullore të motmotit, këngë dashurie, këngë dasme, nizami, kurbeti, vaje e këngë vajë, balada, epika historike, si dhe përralla, fabula e anekdota. Si shtojcë ka një fjalor shqip-greqisht.

Me këtë përmbajtje për atë kohë, kjo përbënte një vepër themelore për letërsinë gojore shqiptare. Por në Evropën Perëndimore lëvizja e romantizmit kishte rënë prej kohësh dhe bashkë me të edhe interesimi për letërsinë gojore dhe për traditat folklorike. Kjo rrethanë bëri që përmbledhja e Mitkos të mos pritej në botë me aq vëmendje që meritonte. Vepra u ribotua  nga Gjergj Pekmezi (1872-1938) në Vjenë më 1924, duke e përdorur alfabetin shqiptar të kohës, me titullin “Bleta shqypëtare e Thimi Mitkos”. Në këtë variant, vepra u prit më mirë.

Mitkoja hartoi edhe një përmbledhje tjetër shtojcë me letërsi gojore shqiptare e njohur me emrin ‘Bleta e vogël’, por nuk mundi kurrë ta botojë. I pabotuar mbeti edhe fjalori i tij shqip-greqisht me rreth 3000 faqe dorëshkrim, që u zbulua më vonë në Aleksandri. Dorëshkrime të tjera të tij që presin të studiohen, janë ato që ndodhen në Koleksionin Shqiptar të Bibliotekës Mbretërore në Kopenhagë.

Përveç interesimit për letërsinë gojore, Mitkoja ishte aktiv edhe në lëvizjen kombëtare, sidomos si autor i të paktën pesë artikujve në periodikë evropianë në mbështetje të çështjes shqiptare. Kur shpërtheu lufta me Malin e Zi në fund të vitit 1880, ai shpërndau një përkthim shqip të Marsejezës. Në vitin 1881 Thimi Mitkoja qe një nga anëtarët themelues të seksionit egjiptian të Shoqërisë së të shtypurit shkronja shqip. Më pas ndërmori shpërndarjen në Egjipt  të së përmuajshmes ‘Fiamuri Arbrit’ të Jeronim De Radës (1814-1903). Kjo revistë e De Radës u botua në Kalabri nga korriku i vitit 1883 deri në nëntor të vitit 1887.

Mitkoja shkroi edhe pak poezi. Janë ruajtur pesëmbëdhjetë vjersha të tij. Njëra prej tyre është botuar në antologjinë “A Dora d’Istria gli Albanesi” (Dora d’Istrias shqiptarët, Livorno 1870) të gjuhëtarit dhe filologut arbëresh Dhimitër Kamardës (1821-1882). Poezitë e Mitkos nuk kanë ndonjë vlerë letrare të veçantë.

Me interes letrar dhe historik më të madh është letërkëmbimi i tij i vëllimshëm me albanologë të tjerë të shquar të kohës, si Jeronim De Rada (1814-1903), Dhimitër Kamarda (1821-1882), studiuesi arbëresh nga ishulli Hidra i Greqisë Panajot Kupitori (1821-1881), gjuhëtari çek i cili është marrë edhe me studimin e gjuhës shqipe Jan Urban Jarnik (1848-1923), Dora d’Istria (1828-1888), Kostandin Kristoforidhi (1830-1895), Visar Dodani (rreth 1857-1939), personaliteti politik dhe shtetëror italian me prejardhje arbëreshe Françesko Krispi (1818-1901) dhe albanologun austriak, një nga themeluesit e albanologjisë, grecist dhe turkolog Gustav Majer (Gustav Meyer, 1850-1900).

Përpjekjet e Thimi Mitkos në fushën e folklorit u vazhduan nga bashkatdhetari i tij Spiro Risto Dine (1846? - 1922) nga Vithkuqi në krahinën e Korçës. I pari folklorist shqiptar që mblodhi letërsinë gojore në një mënyrë më sistematike dhe më shkencore ishte Shtjefën Konstantin Gjeçovi–Kryeziu (1874-1929).