D. Kokonozi: Albania e Kaukazit dhe shqiptarët?

Albania e Kaukazit dhe shqiptarët

Ne vijim te nje diskutimi privat per nje teme qe u hap ne kete liste, po postoj nje shkrim te plote e shterues,  qe z. Aleksander Meksi me dergoi pak me pare.

Nga D. Kokonozi

kokonozi@gmail.com

Herë pas here në literaturën shkencore, e jo vetëm në të, çfaqet hipoteza se shqiptarët aty ku ndodhen sot kanë ardhur nga Kaukazi. Një hipotezë e tillë shtrohet përpara studiuesve dhe publikut duke u nisur nga përmendja në burimet historike në atë rajon e një territori me emrin Albani. Dukuria nuk është vetëm shkencore sepse ajo përdoret dhe nga politika. Kështu në këto 150 vjetët e fundit, kur historia shumë shpesh është në shërbim të politikave nacionaliste afatshkurtër, ajo është keqpërdorur sidomos në Ballkan, ku interesat e shteteve të krijuara më përpara se të tjerët nëpërkëmbnin ato të popujve fqinj që nuk kishin krijuar ende shtetin e tyre. Nuk kursehen në këtë betejë, gjithnjë të humbur pa e nisur, për të përdorur "teza"e "argumente historike", për të ngritur teori dhe rivendikime territoriale në dëm të të tjerëve. Një rast i tillë është ai i Nikokles që në disertacionin e tij rimerr këtë tezë të cilën e hedh poshtë Fallmerayer ¹⁾ .

Një përdorim të tillë ka dhe ajo për ardhjen e shqiptarëve nga Kaukazi,

diku nga shekujt X-XI me qenë se atëherë përmendemi për herë të parë në burimet bizantine me emrin albanoi-arbanoi në trojet e sotme. Përgjithësisht historiografia shqiptare dhe jo vetëm ajo, e ka refuzuar këtë pseudoteori në mënyrë intuitive pa i hyrë në brendësi të dhënave historike që lidhen me albanët e Kaukazit. Për studiuesit shqiptar me të drejtë ka mjaftuar teza e prejardhjes ilire dhe autoktonia e shqiptarëve, vazhdimësia e gjuhës dhe të qenit e saj indoevropiane, që vërtetohet nga shumë disiplina.

Pavarësisht nga sa shprehëm më sipër, për ta quajtur të mbyllur këtë diskutim na u duk me interes të hetojmë kush janë albanët e Kaukazit ²⁾ , ku jetonte ajo popullsi, pra ku shtrihej shteti i tyre, çfarë thotë historia e dokumentuar për ta, gjuhën e tyre dhe cili ishte fati historik i tyre deri në ditët tona.

Përmendja e parë e Albanisë dhe e banorëve të saj albanëve është në betejën e Gaugamelës në vitin 331 para erës sonë kur ata u reshtuan së bashku me persët kundër ushtrisë së Aleksandrit të Madh ³⁾. Ata përmenden në burimet si një popull që jeton pranë Armenisë dhe Iberisë (Gjeorgjia e sotme), pra si një entitet politik i rëndësishëm i rajonit të Kaukazit. Për ta ka përmendje të vazhdueshme ndër burimet greke dhe romake por dhe ato armene, bizantine, arabe që nga shekulli i I-rë deri tek shekulli i VIII-të e më vonë. E megjithatë për këtë popull njihen pak gjëra. Ka fare pak dëshmi gjuhësore dhe pak të dhëna arkeologjike (Mingeçam-Azerbajxhan). Në se kanë pasur një literaturë të shkruar ajo sot është e humbur, kanë mbijetuar vetëm alfabeti dhe pak mbishkrime të fragmentuara e që presin sot e kësaj dite zbërthimin.

Gjatë dhjetëvjeçarëve të fundit janë kryer mjaftë studime për këto probleme dhe në përgjithësi për historinë e gjuhët e popujve banorëve të lashtë të rajonit të Kaukazit, të nxitura këto studime edhe nga probleme territoriale ndërmjet shteteve të krijuara rishtas pas viteve '90. Po kështu ndërkohë janë botuar në disa gjuhë burimet historike si dhe janë studiuar ato në mënyrë krahasuese dhe të përbashkët . Po ashtu sot nuk mungojnë monografitë për historinë e vjetër të popujve të Kaukazit dhe po aq për albanët.

Albanët e Kaukazit, si një popullsi dhe shtet, përmenden gjithnjë në burimet historike krahas armenëve dhe iberëve (gjeorgjianët) me emra të ndryshme sipas gjuhës së burimeve :

greqisht-alvania;

latinisht-albania;

armenisht-aluank;

gjeorgjianshe-rani;

siriane-aran;

medo-persisht-ar(r)an;

arabisht-arran ⁴⁾ .

Është gjithashtu me interes e dhëna e Stefan Bizantinit i cili thotë se ata janë arianoi, me sa duket termi fillestar duhet të ketë qenë aran, prej nga nën influencën e armenishtes kemi alvan-aluan nga dhe rrjedh greqishtja alvanoi. "Çuditërisht" në të gjitha botimet e burimeve dhe studimet për rajonin, dhe në mënyrë të veçantë në ato për albanët dhe Albaninë e Kaukazit, askush, d.m.th. as dhe një studiues, nuk merret dhe as nuk i ka shkuar në mendje që të gjejë lidhje ndërmjet tyre dhe shqiptarëve, për arsyen e vetme sepse ato as që ekzistojnë.

Për gjuhët e popujve të Kaukazit Straboni thotë se në qytetin tregtar Dioskuride (Suhumi i sotëm) fliteshin 70 gjuhë sepse aq ishin fiset që bënin tregti aty, shifër që tjerë e shpien në 300 e më tej akoma udhëtari arab al-Masudi thotë se janë aq shumë popuj që vetëm zoti mund ti numëroj. Për albanët Straboni ⁵⁾ na tregon se ata kanë një mbret por që janë 26 grupe etnike me gjuhën e vet secili, dhe se nxjerrin nën armë 60000 këmbësorë dhe 22000 kalorës (me kaq përballën Pompeun).

Sot aty fliten gjuhët indoevropiane, altaike, semitike e kaukaziane (me shumë nëngrupe, një prej të cilëve gjuhët lezge). Për gjuhën e albanëve kemi sië thamë alfabetin me 52 shkronja, pak mbishkrime, emrat e muajve, fjalë jo armene në historitë e hershme të armenëve (shek. VII-X), nga të cilat rezultojnë elementë të gjuhës me studimin e të cilave gjehen lidhje me atë të Gargark-ve, duke e futur kështu në grupin e gjuhëve lezge dhe i gjehen lidhje me gjuhën e sotme të etnisë Udi që banon sot në dy fshatra: Vartashen dhe Nidzh, jo shumë larg vendbanimit ku janë bërë gërmimet arkeologjike të sipërpërmendura dhe janë gjetur mbishkrimet e gjuhës albane ⁶⁾.

Ndër dëshmitë e vjetra për këtë popull kemi "Historinë e Armenëve" të Moise Khoren-it ⁷⁾ ku përmenden faktet e njohura për Aluan – Alvank, si dhe që në kohën e perandorit Theodos (fundi i shek. IV), Mesrop Mashtoc shkon tek Iberët dhe ju krijoi shkrimin, pastaj tek Alvanët pranë mbretit të tyre Arsralen dhe peshkopit Jeremia ku me ndihmën e përkthyesit priftit vendas Beniamin pasi studioj gjuhën e tyre krijoj për ta shkronjat për këtë gjuhë të Gargarat'si, guturale, të ashpër, barbare, të ngjirur ⁸⁾. Të njëjtat të dhëna jep dhe historiani i shekullit VII Movses Kalankatuaci, në veprën e tij "Historia e Aluank", shkruar në shekullin VII dhe vazhduar në shekullin X nga Movses Daskuranci (mundet kryeprifti i Aluank) ⁹⁾.

Për sa i përket territorit të fiseve të ndryshme (në antikitet ishin 26) që përbëjnë albanët (aluank) ai shtrihej sipas të dhënave të shumicës të burimeve historike nga shpati jugor i pjesës lindore të vargmalit Kaukaz deri në lumin Kurr që derdhej në detin Kaspik duke pasur në jug (në territoret në krahun e djathtë të lumit) Armeninë dhe në perëndim Iberinë. Gjatë shekujve shteti i tyre ka pasur shtrirje edhe më të madhe, duke u përfshirë në territore të Armenisë dhe të tjera. Sot këto territore gjeografike bëjnë pjesë në Azerbaixhan.

Së fundi duhet të flasim për fatin historik të Aluanëve (Albanëve të Kaukazit). Ata dalin që në fillim si një etni e rëndësishme në rajon dhe si një bashkëbisedues i rëndësishëm për romakët, të cilët kuptuan aspektin më karakterizues të tyre si njerëz të kufirit ndërmjet sub-Kaukazisë dhe nomadëve të veriut (Hunët dhe Skithët), çka kontribuoi për dhënien e një rëndësie vendit të albanëve, në kontaktet e perëndimit me vendasit. Këto kontakte filluan me grekët dhe vazhduan me Romën, Bizantin dhe persët, që ndërkohë zvogëlonin vendin e Albanëve (Aluanve) në rajon, për t'u pasuar me arabët, me të cilët merr fund pavarësia e tyre që shënon dhe fillimin e një procesi ende të paqartë për studiuesit, atë të çthurjes dhe tjetërsimit kulturalo-etnik që do t'i zhduki ata si komb nga hapësira e Kaukazit dhe nga skena e Historisë. Persët e sidomos arabët krijuan njësi administrative më të mëdha në të cilat albanët me gjithë rolin parësor të tyre nuk qenë në gjendje të afirmohen si komb përtej territorit fillestar të tyre. Në këtë mënyrë shtrirja e nocionit gjeopolitik Aluan-Alban nuk u pasua me mbijetesë në kushtet e pranisë së presionit apo shtytjes ideologjike-kulturore arabe.

Nga kjo tablo kuptohet se nuk ekziston as lidhja më e vogël ndërmjet shqiptarëve (albanitë-arvanitë) me aluanët (albanët e Kaukazit). Lidhja e tyre ka qënë dhe mbetet e sajuar apo e kërkuar dhe keqdashëse. Aq më tepër kjo, përderisa as dhe një, përsëris këtë, studiues i Aluanëve dhe i popujve të Kaukazit, gjatë më shumë se një shekulli nuk i ka shkuar në mendje për një lidhje të tille sepse realisht ajo absolutisht nuk ka ekzistuar.

1 J.Ph.Fallmerayer, Elementi shqiptar në Greqi, Tiranë 2003,95

2.       Dokumentacioni historik për talmund të konsultohet në :K.V.Trever, Oçerki po istorij i kulture kavkazkoj Albanij, Moskva-Leningrad,1959 dhe A.H.Akopian, Albanija-Aluank v greko-latinskihi drevnoarmeiskih istoçnikah, Erevan 1987.

3.       Strabon,ed. 1873, 409(XI,4.6), Moïse de Khorene, Histoire de l'Armenie, Paris 1993,148. Nga ai mësojmë se vendi i tyre quhej Alvank.

4.       M.Bais, Albania Caucasica, Ethnos, storia,territorio attraverso le fonti greche, latine e armene, Milano 2001, 9. Ky disertacion është një studim me mjaftë vlerë për temën tonë.

5.       Po aty,23.

6.       Z.Aleksidze, Novie pamjatniki pismenosti kavkazskoi Albanij, Hristianski Vestnik, novaja serija1(7), 1994,5,7.

7.       M. Khorene,vep.cit,148.

8.       Po aty,301.

9.       Cituar sipas V.A.Arutjunova-Fidanian, Povestvovanie o dellah Armjanskih VII veka, Moskva 2004, 91 shën.94. Po kështu po aty,175, përmendet letra drejtuar nga eretikët Abas, katolikonit të vendit Albania.