Qazim Namani: Galabrët e Dardanisë fisi më aristokrat në antikitetin e vonë

Galabrët e Dardanisë fisi më aristokrat në antikitetin e vonë

Nga Dr. Qazim Namani

Shtrirja gjeografike e Malësisë së Galabit

Malësia e Galabit, si rajon gjeografik dardan, shtrihej në pjesën qendrore dhe veri-lindore të Dardanisë duke përfshirë një territor mjaftë të madh dhe të rëndësishëm në rajon. Duke u bazuar në të dhënat nga terreni dhe në literaturën e konsultuar, kamë bërë përpjekje të japë një pasqyrë për shtrirjen e këtij rajoni gjeografik.

Valbon Bytyqi, në librin e tij: Regjioni Lindor i Kosovës, Veçoritë fiziko gjeografike, resurset natyrore dhe problemet gjeomjedisore për këto male shkruan: Në përgjithësi elementet strukturore tektonike të maleve lindore të Kosovës së sotme, kanë shtrirje veri jug. Këto male në aspektin gjeologjik - tektonik, janë të ngjashme me Malin e Zi të Shkupit (Karadakun).

Këto male u ndërtua nga shkëmbinjtë vullkanik, Sedimentar dhe Metamorfik që lidhen me vendbanimet e PB, Zn, me regjionin e Artanës dhe më gjerë. Kodrinat e këtyre maleve zbresin në drejtim të baseneve neogjenike periferike. Në kodrinat më të larta hasen pjesë të rrafshinave fluvio denudive.

Në jug dhe në lindje Galabi shtrihej gjerë në malet deri në Lumin Morava, rrëzë Bujanovcit duke e përfshirë Vrajën, duke shkuar në veri-lindja gjerë në rrafshin e luginës së Moravës jugore, përfshinte tërë luginën e Jabllanicës e Kosanicës, malet e Leskocit dhe malet deri te Fusha e Prokuples dhe Kushumlisë, dhe nëpër stacionin Ad-fines (Kushumlia e sotme), malet në lidje të lumit  Toplica, në drejtim të fushës së Llapit, ky lumë mes Fushës së Besianës dhe Fushës së Kosoves, i ndanë vargmalet e Albanikut me malësinë e Galabit, duke vazhduar në drejtim të Ferizajtë e Gjilanit i përfshin malet dhe kodrinat në anën e majtë të Rrafshit të Kosovës  dhe lumit Morava në komunën e Vitisë dhe Gjilanit, duke e ndarë në mes me Malin e Zi të Shkupit, fshatin Pogragjë dhe grykën e Konqulit.

Malësia e Galabit, sipas studiuesve serbë

Pas disa vizitave me karakter shkencor, që i bënë studiuesit perëndimor në trojet shqiptare gjatë shekullit XIX, në viset tona vërshuan edhe studiues sllav me qëllim të sllavizimit të toponimeve dhe përvetësimit të objekteve të kultit.

Milosh S. Milojevic i cili pas Georg Von Hahnn, kur shkruan për viset e Galabit, i quajnë “Golubaski Vis”, danas, “Golaski Vis”. Pra shihet qartë se sllavët që nga mesi i shekullit XIX, këto male filluan ti quajnë “Golak”. Përveç kësaj studiuesit sllav ishin të vetëdijshëm se popullata autoktone shqiptare kishte njohuri për gjurmët e qytetërimit dhe të minierave në viset tona, andaj përmes shkrimeve e shprehnin interesimin dhe jepnin porosi që gjurmët e xehetarisë të hulumtohen dhe studiohen sa me shume që është e mundur.

Jovan Cvijic shkruan se: Shkathtësitë e vjetra të minierave janë bartur te popullata e sotme. Ajo popullsi minerare dhe gjurmët dhe kujtimet e minierave të vjetra duhej të hetoheshin plotësisht, ato janë të shumta dhe japin informacion për shumë gjëra.

Mita Rakic, i cili pas shpërnguljes së shqiptarëve nga Sanxhaku i Nishit, e bëri një përshkrim të udhëtimit të tij nëpër trevat shqiptare të asaj zone. Ai duke udhëtuar nëpër fshatrat shqiptare në jug lindje të Kushumlisë, shkruan se sytë shihnin Samakova (Skorie), po ashtu ai pohon se në këto anën jetonin vetëm shqiptarë etnikisht të pastër. Kjo dëshmon për gjurmët e shumta të skorieve që kishin mbetur nga përpunimi i metaleve në këtë trevë të banuar me shqiptar autokton.

Studiuesit më të njohur botëror emrin e Malësisë së Galabit e lidhin me emrin e fisit të njohur dardan Galabroi.

Hatat që tregojnë shtrirjen e fisit të lashtë dardan Galabri

Dardania si mbretëri u krijua në zemër të Gadishullit Ilirik. Nëpër territoret e Dardanisë kalonin shumë rrugë të rëndësishme antike, gjeostrategjike, sepse si rajon i pasur me minerale në këtë trevë u kryqëzuan rrugët që  kanë lidhur lindjen me perëndimin dhe pjesën bregdetare të Adriatikut  me rrugët kontinentale. Rrugë të rëndësishme të antikitetit që lidheshin me porte detare të rajonit, kalonin nëpër këtë trevë të pasur me minerale.

Gjurmë të aktiviteteve minerare në këtë zonë janë dëshmuar në shume lokalitete arkeologjike. Bazuar në zbulimet arkeologjike është dëshmuar se përpunimi i mineraleve në tët trevë ka filluar që nga epoka e hershme e metaleve.

Në epokën e hekurit, shtohen kapacitetet e përpunimit të metaleve, ndërsa Mbretëria e Dardanisë bëhet e njohur në tërë rajonin për përpunimin e arit e argjendit,

Slobodan Dushani?,: Prosopografske beleške o rudarstvu u Gornjoj Meziji, Starinar, LVI/, Beograd shkruan se: Dardania ishte e pasur me minerale dhe eksportonte prodhime nga metali  kuptojmë se Metalet  Dardane (Metalli Dardanici) dhe mallra tjera janë eksportuar përmes rrugëve që kanë ekzistuar edhe atë përmes segmentit rrugor  Ulpiana-Scupi-Tjessalonica.

Zef Mirdita bazuar në të dhënat e autorve antik ofron të dhëna për qytetet dardane duke shkruar se: Nga burimet antike kuptojmë se Ptolomeu, në trevën dardane përmendë vetëm katër qytete si vendbanime urbane: Naissusin, Arribantionin, Ulpianën dhe Shkupin.

Rajoni vullkanik-xehetar i Malësisë së Galabit, ndërlidhet me rajonin hapësinor vullkanik përreth si: Rajonin xehetar të Albanikut, maleve Rodope, dhe Malit të Zi të Shkupit.

Galabi si qendër e rëndësishme urbane dhe ekonomike ishte e lidhur drejtpërsëdrejti me minierat e rajoneve përreth vendbanimeve xehetarie si: Malet e Albanikut, minjerat e Vushtrria e Bolasicës, me Malet Rodope, dhe Malin e Zi të Shkupit, sidomos me Vërbani, Binçën, Dobëllden, Kërbliqin, Letnicen, Shosharen, Pogragjen, Likoven, Llojanin etj. Pasuria minerare e këtyre rajoneve dëshmohet edhe me rrënojat e kështjellave ilire e më vonë romake të këtyre anëve.

Gjurmë të qytetërimit dhe aktiviteteve minerare

Pasi që territori i Gallapit përfshinte malet e pasura me minerale në mes të Fushës së Nishit dhe Fushës së Kosovës, në bazë të gjurmëve arkeologjike del se Malësia e Galabit, ishte territor xehetar e blegtoral, mjaftë i populluar me vendbanime ilire - shqiptare.

Valbon Bytyqi, Regjioni Lindor i Kosovës, Vecoritë fiziko gjeografike, resurset natyrore dhe problemet gjeomjedisore shkruan se: Kjo malësi bënë pjesë në regjionin lindor të Kosovës së sotme, në krahasim me pjesën tjetër të Kosovës (Rrafshin e Dukagjinit), dallohet me lëndë të para metalike, minerale jo metalore, dhe lëndë energjetike.

Gjurmë të lashtësisë së qytetërimit në GALAB (Gallap) rrjedhin që nga koha e neolitit dhe në bazë të hulumtimeve të gjerë tanishme në periudhat e metaleve, janë evidentuar një numër lokalitetesh me rëndësi, që dëshmojnë për aktivitete minerare dhe qytetërim të zhvilluar.

Nga të dhënat e terrenit, zhvillimi i qytetërimit në Gallap na paraqitet me vendbanime të shumta, dhe të ndryshme për kah zhvillimi ekonomiko-shoqërorë, duke i përfshirë vendbanimet fushore pranë lumenjve dhe tokave pjellore, por edhe me fortifikime të shumta në kodrinat në formë konike, pranë shkëmbinjve të pasur me xehe dhe minierave të shumta,

Foto 1. Hartat që pasqyrojnë shtrirjen gjeografike të Malësisë së Galabit

Studijuesja e njohur Fanula Papazoglu për Galabrët dardanë cion autorët antik: ajo shkruan se për minierat e kësaj treve kemi të dhëna edhe nga autorët antik. Shkrimtari romak Straboni, i cili jetoi ne shekullin e parë para erës sonë, në librin e tij VII, ka shkruar se, dardan janë dhe Galabrët tek të cilët …..(mungesë në test), është një qytet i vjetër …. këta pra banojnë në thellësi të vendit.

Studijuesja Fanula Papazoglu, për qytetin dardan Arhaia thekson se: Është një fakt se Straboni e dinte për atë qytet, dhe e gjeti të udhës ta citonte me epitetin Arhaia e kjo tregon se nuk mund të bëhet fjalë për ndonjë fortesë të zakonshme.

Zef Mirdita shkruan se: Dardanët kanë qenë të organizuar në jetën politike, ekonomike dhe sociale prandaj si duket ky polis Arhaia ka qenë qendër e rëndësishme e fisit dardan Galabroi.

Sipas Ëilliam Hazlitt, Galabrët janë një fis dardan, që jetojnë pranë lumit Morava, në hapësirën poshtë qytetit të Nishit. Sipas tij qytetet Vicianum, Vendenea dhe Tranupara, ndodhen brendaj hapësirës gjeografike të Galabit.

Carlo Troya, Storia d Italia del medio Eva, di Carlo Troya, Volume 1, shkruan: Mendohet se Kalabrët, i përkasin një populli të quajtur Galabri, të cilët jetonin në kohën e Strabonit (viti 63, para krishtit) në Dardani. Emri i tyre rrjedh nga ilirishtja, dhe ata janë pasardhësit e Cadamus (Kadmit), ose shikuar në baza tjera të një Cxyklopi.

Edi Shukriu, për ekzistimin e qyteteve në Dardani shkruan: Sipas burimeve antike në Dardani kishte qytete, kështu në shekullin I, p.e.re, autori antik Tit Livi bënë dallim midis vendbanimeve, duke i quajtur disa prej tyre me nacionin urbus, përderisa Straboni përmend një qytet të vjetër tek Galabrët dardan, pra një qytet që në shekullin e I p.e.re ishte i vjetër.

Nëse i marrim për bazë perandorët më të njohur botëror, zbulimet arkeologjike dhe statujat e punuara nga mermeri në qytetin antik të Nishit me rrethinë, nuk ka dyshim se bëhet fjalë për një fise dardane të shquara, që njiheshin me emrin Galabrët (Kalabrët), të organizuara brenda Mbretërisë së Dardanisë, me ekonomi, kulturë dhe histori të avancuar për atë kohë.

Burimet historike për qytetin e Nishit dhe fisin Galabri në antikitet, dëshmojnë se kemi të bëjmë me një fis të vjetër dardan, me kulturë dhe qytetërim të zhvilluar, që gjatë antikitetit, la gjurmë historike si fisi më aristokrat në Evropë.

Gjatë antikitetit të vonë, perandorët me origjinë dardane nga kjo trevë, themeluan Kostandinopojën, zotëruan Selanikun dhe shumë qytetet tjera mesdhetare, legalizuan krishterimin dhe e përhapën kulturën dhe qytetërimin në shtetet e Evropës dhe Azisë.