| E diele, 07.01.2024, 08:00 PM |
T’I KUJTOJMË ATDHETARËT TANË:
HAXHI
JAHJA EFENDI DACI- VETËM ME PUSHKË E ME DIJE FORMOHET SHQIPËRIA ETNIKE
(1905-1944)
Nga
Prof. Dr. Sabile Keçmezi-Basha
Haxhi
Jahja Efendi Daci, nuk është emër i panjohur për historiografinë shqiptare. Ai
lindi dhe u rrit në një periudhë kur në tokat e Ballkanit kurdiseshin fatet e
popujve. Po ashtu, në atë periudhë historike edhe shqiptarët ishin të angazhuar
që të ndryshonin fatin e tyre. Dhe mu në këtë kohë, më 1905 u lind në Pejë
Haxhi Jahja Efendi Daci më 1905. Dihej se, të parët e tij kishin ardhur nga
fshati Dacaj , rrethi i Rozhajës. I pari i tyre kishte ardhur në Pejë, me
kërkesën e parisë së Pejës, për të shërbyer si myfti dhe më nuk ishte kthyer në
fshatin Dacaj. Familja e tij ishte intelektuale për kohën, e mbi të gjitha
ishte atdhetare.
Jahja
i vogël shkollën fillore e kreu në Pejë dhe pati fatin që ta mbaroi në gjuhën
shqipe, ngase Peja ishte nën sundimin austriak dhe shkollat shqipe ishin të
lejuara. Pastaj vazhdoi medresenë po ashtu në qytet të cilën e përfundoi me
sukses të shkëlqyer. Si nxënës dallohej për përkushtimin e madh që tregonte
ndaj librave dhe ndaj mësimit në përgjithësi. Për nga natyra ishte kureshtar
për çdo gjë, e sidomos kur ishin në pyetje
udhëtimet jashtë Pejës ai nuk kursente asgjë. Dhe mu në këtë kohë,
kishte dëgjua se, një grup haxhilerësh do të shkonin për në Qabe për ta vizituar vendet e shenjta
myslimane, ai vendos që të shkoi me ta. Dallohej për shoqërim dhe komunikim të
lirë me njerëzit, andaj, gjatë qëndrimit në Qabe, bie në kontakt me shumë
njerëz të mençur shoqërohej me ta dhe kishte bisedua dhe trajtua tema të
ndryshme. Miqtë e tij, duke e parë aftësinë dhe mençurin e tij i propozojnë, që
të shkoi në Egjiptin e largët. I kishin tregua për Universitetin Az-hari të
Kajrosë, dhe atje mund të vazhdoi studimet. Ashtu dhe kishte ndodhur, në vend
që të kthehej në shtëpi, ai vazhdon rrugën për Egjipt, për të vazhdua
shkollimin superior.
Pas
shumë peripecive, Jahja regjistrohet në fakultet dhe me një dashuri të madh i
përkushtohet mësimit. Dhe, derisa qëndroi në Egjipt, vizitoi shumë biblioteka
dhe lexoi libra të ndryshme. Ai kishte orë për gjuhët e huaja. I fliste dhe i
shkruante gjuhët: turqishte, persishte, arabishte, anglishten, serbishte e
ndonjë tjetër. Ishte një poliglot për kohën që jetonte. Gjatë ligjëratave u
takua me shumë student të ngritur me të cilët krijoi miqësi të mirë, dhe gjithashtu me vëmendje i përcillte
profesorët duke ligjëruar. Nga at mësoi se si duhet angazhuar e punuar për atdheun, dhe se si duhet
mbrojtur nga të huajt. Jahja e ndjente veten keq, kur e dinte se Kosova, atdheu
i tij po lëngonte nën vargonjtë e robërisë. Mori vendim se duhet të kthehej në
vendlindje dhe të angazhohej për çlirimin dhe lirimin e vendit të tij nga
robëria. Pasi përfundoi shkallën e parë të studimeve, kthehej në Pejë, por si
dëshirë e parealizuar i kishte mbetur përfundimi i fakultetit.
Në
Pejë u kthye i pjekur dhe me ambicie të shtuara. Qëndrimi në Egjipt, larg
atdheut e kishte ndryshuar shumë. Posa erdhi në Pejë, filloi të merret me
aktivitet të shumta atdhetare dhe ra në kontakt me shumë intelektual të kohës.
Filloi të punonte si imam në Rahovec dhe ishte tejet i kënaqur, ngase si hoxhë ai
ishte në kontakt të vazhdueshëm me masat e gjera të popullit. Nuk përtonte që
të shkojë gjithandej ku e kërkonte nevoja, ishte në dasma, në vdekje, në
ceremoni familjare etj. Populli e çmonte dhe e donte shumë. Fjalët e tij
mirëpriteshin çdo herë dhe nga të gjithë. Në çdo takim me masat e gjëra
popullore, ai iu fliste për vendin, për lirin, për robërinë që po iu sjelltë i
huaji. Shpesh iu thoshte masës së tubuar në tubime të ndryshme se pa atdhe nuk
ka fe dhe anasjelltas. Fjalët e tij kishin ndikim dhe ato filluan të
manifestoheshin tek popullata. Ishte orator i madh dhe kishte ndikim te çdo
kush që e dëgjonte. Pas nënshkrimit të marrëveshjes për shpërnguljen e
shqiptarëve në mes Serbisë e Turqisë, e cila u nënshkrua më 11 korrik 1938, në
të cilën thuhej se sipas kësaj marrëveshjeje, duhet të shpërnguleshin 40 mijë
familje (rreth 200 mijë njerëz) të cilët duhej të emigronin nga vendet ku
jetonin shqiptarët që ishin okupuar nga Jugosllavia në vitet 1912-13.
Shpërngulja e shqiptarëve nga vendet e tyre, për mbretërinë Jugosllave çdo herë
ishte aktuale. Andaj, kjo fushat e shqetësoi pa masë Haxhi Jahjan, dhe mu kjo
ndikoi që të marri masa kundër shpërnguljes. Organizoi njerëz të caktuar që të
dalin nëpër fshatra dhe të flasin kundër largimit të fshatarëve nga tokat e
tyre. Kjo ndikoi pozitivisht dhe shumë familje shqiptare hiqen dorë nga
shkuarja në Turqi edhe pse i kishin shit pasurit e tyre.
Pasi
se ishte njohës i shkëlqyer i gjuhëve të huaja ai nuk rreshti së punuari për të
bërë informimin e drejtë tek opinioni botëror. Ai shpesh shkruante kërkesa,
ankesa, iu dërgonte informata të shumta për gjendjen e krijuar në Kosovë, dhe
të gjitha këto i dërgonte në Lidhjen e Kombeve që ndodhej në Gjenevë. Për çdo
gjë mbante shënime të përpikta se çfarë ndodhte në Kosovë dhe ndaj popullit
shqiptar. Raportonte për të gjitha padrejtësitë, krimet, keqtrajtimet dhe
gjenocidin që bëhej mbi popullsinë e pafajshme nga ana e okupuesit. Në Lidhjen
e Kombeve gjeti mbështetje të madhe, ngase ata e nxisnin që të dërgoi informata
dhe të ishin në kontakt të vazhdueshëm.
Ai
ishte këmbëngulës në kërkesat e tija, por frikësohej se ndokush po bënte hile
në dërgimin e informatave, dhe për të qenë i sigurt se kërkesat po shkojnë në
adresën e duhur, gjente mënyra ndoshta nganjëherë edhe të papërshtatshme për ti
dërgua ato. Në një shkrim për jetën e Jahja Dacit, të shkruar nga Myrveta
Gashi, ajo thotë se “Një natë konsullit të atëhershëm shqiptar në Shkup, Zamirë
Shtyllës, i hynë për dritare në shtëpi me qëllim që t’ia dorëzonte shënimet e
tij lidhur me gjendjen e rëndë, të cilën po e përjetonte populli në Kosovë.
Dëshironte që çdo gjë të arrinte e sigurt aty ku duhet dhe aty ku e ka vendin”.
Ishte
i pandashëm me Emrush Miftarin, Nexhip Bashën, Hasan Morinën, Sejfullah
Haxhiajdinin, Aziz Bekqelin, Sali Ukellin, Sejfedin Mahmutbegollin e shumë të tjerë. Bile me këta atdhetari më
1941 kishin formua formacionin ushtarak “Kapeshnica”, për të mbrojtur qytetin.
Pushtimi
i Jugosllavisë, i njohur gjithashtu si Lufta e Prillit ose Operacioni 25, ishte
një sulm i udhëhequr nga Gjermania Naziste në Mbretërinë e Jugosllavisë nga
Fuqitë e Boshtit, i cili filloi më 6 prill 1941 gjatë Luftës së Dytë Botërore.
Urdhri për pushtimin u parashtrua në ” Direktivën e Furerit, nr. 25”, të cilën
Adolf Hitleri e nxori më 27 mars 1941, pas një grusht shteti jugosllav që përmbysi qeverinë pro Boshtit. Pas kësaj
Kosova frymoi më lirshëm. Ajo u nda në tri zona: zona Gjermane, zona italian
dhe zona bullgare.
Pas
pushtimit të Mbretërisë Jugosllave, Shqiptarët për shkak të terrorit e
përndjekjeve të pushtetit serb e konsideronin sulmin e prillit si një
alternativë që do të lehtësonte gjendjen e saj, kurse pushtimin fashist si një
çlirim nga robëria serbo-madhe që kishte pushtuar trojet shqiptare, për shekuj
të tërë dhe nuk i kishte lënë shqiptarëve të Kosovës, asnjë të drejtë
njerëzore, çfarëdo ajo e drejtë që të ishte .
Zona
okupuese italiane iu bashkangjit Shqipërisë në gusht të vitit 1941 . Po ashtu
shtetit të ri shqiptar të formuar më 1912, Shqipërisë iu bashkëngjitën edhe
qytetet Dibër, Strugë, Kërçovë, Tetovë, Gostivar, po ashtu edhe Ulqini dhe
Tivari .
Zonës
okupuese bullgare që shtrihej në lindje të Kosovës, përfshinte një pjesë të
rrethit të Gjilanit, Vitinë, Kaçanikun, një pjesë të Kamenicës, Preshevën,
Bujanocin, Kumanovën dhe Shkupin .
Në
zonën gjermane hynë: Rrethi i Mitrovicës, i Vushtrrisë, i Podujevës dhe i
Pazarit të Ri .
Haxhi
Jahja Efendi Daci, pas shkatërrimit të Mbretërisë Jugosllave dhe pas ndarjes së
Kosovës në tri zona, ai vazhdoi të angazhohej në jetën politike dhe të përkrahë
patriotët shqiptar për të bë bashkimin e tokave shqiptare në një Shqipëri
Etnike.
Për
të luftuar që Kosova dhe viset e tjera të pushtuara nga ish Jugosllavia, tani
të shpërndara në tri zona okupuese, t’i bashkoheshin sa më shumë një tërësie,
në maj të vitit 1941 në Kosovë kishte kaluar organizata Komiteti “Mbrojtja
Kombëtare Shqiptare e Kosovës”, me në krye Bedri Pejanin – kryetar, Rexhep
Mitrovicën – nënkryetar e Xhelal Mitrovicën – sekretar, në përbërje të të cilit
gjendeshin edhe Ibrahim Gjakova, Tafil Boletini, Qerim Begolli, Shaqir Curri,
Qemajl Prishtina, Rexhep Krasniqi, Tahir Zajmi e të tjerë.
Një
numër i anëtarëve të Komitetit u ndalën në Prizren, kurse pjesa tjetër, në krye
me Bedri Pejanin, shkoi në Mitrovicë, në mënyrë që atje të vepronte që edhe kjo
pjesë e Kosovës të përfshihej në “Shqipërinë Etnike”. Tema e “bashkimit
shqiptar”, do të ndajë Komitetin në dysh. Në pro-italianë (Ferhat Draga dhe
Bedri Pejani, të cilët angazhoheshin që kjo pjesë e Kosovës të ndahej nga
“shteti” i Nediqit dhe t’i bashkohej Shqipërisë) dhe në pro-gjermanë (Xhafer
Deva, i cili më shumë e dëshironte autonominë e Shqiptarëve nën Gjermaninë me
anën e së cilës mund të arriheshin hap pas hapi aspiratat kombëtare të
Shqiptarëve, që sipas tij kërkonin një mbështetës të fuqishëm, siç ishte
Gjermania, e cila bashkimin e Shqiptarëve do ta shohë edhe si interes të saj
për një aleat të fuqishëm rajonal).
Për
t’i pajtuar këto dallime, do të përkujdeset “Lidhja Kombëtare Shqiptare”, që do
të themelohet në Mitrovicë me në krye Ali Dragën, i cili, si prijës i “Grupit
Shqiptar” përfaqësonte Shqiptarët para pushtetit okupues gjerman. Sekretar i
“Lidhjes” ishte Vehbi Frashëri, i biri i Mehdi Frashërit, ish kryetarit të
qeverisë mbretërore shqiptare dhe kryetarit të mëvonshëm të Këshillit të
Regjencës së Shqipërisë (pas kapitullimit të Italisë).
Në
të njëjtën ditë kur kishte kapitulluar Mbretëria Jugosllave, më 17 prill 1941,
Ushtria gjermane kishte hyr në Pazarin e Ri. Banorët e Pazarit nuk fshihnin
kënaqësinë me rastin e ardhjes së gjermanëve, sepse shpresonin se në kuadër të
qeverisjes së re do të “frymojnë” më lirisht. Komanda gjermane, duke respektuar
të drejtën për autonomi, u lejoi dhe u mundësoi krerëve të Sanxhakut të
rikthejnë qeverisjen e cila iu ishte marrë pas Luftës Parë Ballkanike. Në
takimin që u mbajt në Mitrovicë, të cilin e kishte organizuar Krajs komanda më
19 prill 1941, qeverisja politike dhe udhëheqja iu dorëzua myslimanëve të
Sanxhakut. Në këtë këshillim kishin marrë pjesë Aqif Blyta dhe Ahmet Daci. Vendet
kyçe udhëheqëse në kryeqytetin e Sanxhakut – Pazarin, i morën Aqif-efendia,
Ahmet Daci dhe Bahri Abdurrahmani (Abdurahmanoviq). Me këtë gjendje të krijuar
nuk ishin të kënaqur çetnikët serbë. Ata formuan njësit për të hyrë në Sanxhak
dhe gjithandej ku jetonin shqiptarët.
Duke
e parë situatën e krijuar, Aqif Blyta vihet në krye të Këshillit për mbrojtjen
e Pazarit të Ri. Këshilla të ngjashëm ishin formuar në shumicën e qyteteve të
Sanxhakut. Ky këshillë në tërësi kontrollonte situatën në qytet dhe rrethinë.
Me këtë rast u mobilizua i tërë populli i aftë për luftë dhe u shpërndan armët
dhe në të njëjtën kohë u dërguan tri delegacione që të thirrën në ndihmë
shqiptarët nga Kosova dhe Peshteri, si dhe nga rrethet tjera.
Thirrjes
së Aqif Blytës iu përgjigjën vëllezërit nga Kosova. Haxhi Jahja Efendi Daci s
bashku me Mulla Zekë Berdynën e shumë të tjerë organizuan grupe vullnetarësh
për t’iu shkua në ndihmë vëllezërve të tyre në Pazarin e Ri , Tutin, Kollashin
e vende të tjera. Haxhi Jahja Daci dha një kontribut të madh në organizimin e
mbrojtjes së këtyre vendeve. Për të, lufta ishte e shenjtë kur bëhej për
mbrojtjen e atdheut dhe të popullit të shtypur. Andaj, edhe popullata e kësaj
ane e çmoi dhe e vlerësoi shumë ndihmën e tyre në momentet më të rënda të historisë.
Në
bazë të të dhënave del se Jahja Daci ishte njeri me një kulturë të gjerë, me
një kujdes të veçantë i dëgjonte njerëzit dhe i kuptonte ata, bashkë ndjente me
ta dhe në çdo kohë ishte i gatshëm ti ndihmonte. Ai u shoqërua me njerëzit më
përparimtar dhe më të ditur të kohës. Ishte mik i Hafëz Ali Korqës dhe me Anton
Arapin nga Shqipëria, Me Ferat Dragën, Emrush Muftarin, me Asim Luzhën, me
Besim Korkutin, me Haxhi Ymer Paqarizin e shumë të tjerë. Ishte njeri i fjalës
dhe i besës. Ishte orator i madh dhe fjala e tij kishte peshë, kurdo dhe kudo
që e thoshte. Ishte njeri i cili lexonte shumë. Kishte një bibliotekë shumë të
pasur. Edhe gjatë Luftës së Dytë Botërore atij i vinin gazeta e revista të
ndryshme nga vende të ndryshme të botës, si nga Egjipti gjithashtu edhe nga
Sarajeva, por gjithashtu i vinin edhe nga Tirana. Ai ato i lexonte dhe i ruante
me një kujdes të madh. Por, pas likuidimit të tij, e tërë biblioteka e tij u
ble nga një person nga Peja, i cili të tëra i
barti për diku që nga ajo ditë askush nuk e di ku shkuan dhe ku kanë
përfundua.
Haxhi
Jahja Efendi Daci, ishte pjesëmarrës i Lidhjes së Dytë të Prizrenit e cila u
mbajt me 16-20 shtator 1943. Ai gjatë mbledhjes ishte aktiv dhe kishte bë
propozime të vlefshme gjatë punimeve të kuvendit. Ai i përkrahu vendimet që u
morën në kuvend dhe i aplikoi në terren. Ishte përkrahës i madh i programit i
cili u miratua në të. Dhe shpesh thoshte, se vetëm me pushkë e me dije formohet
Shqipëria Etnike.
Haxhi
Jahja Efendi Daci ishte kundër komunizmit, dhe ishte kundër aneksimit të
Kosovës nga ana e Serbisë e Jugosllavisë. Pas kapitullimit të Gjermanisë
fashiste, në Kosovë okupuesit e vjetër
me petkun e ri, filluan masakrat ndaj popullit shqiptar. Çetnikët e vjetur të
veshur si partizan, filluan të likuidonin elitën shqiptare. Në këtë kohë u
likuiduan gati të gjithë bashkëpunëtorët e shokët e Haxhi Jahja Efendi Dacit.
Në këtë periudhë u pushkatua Emrush Miftari e shumë të tjerë. Duke i parë
masakrat që po bëheshin në Pejë dhe rrethin, miqtë e lutën që Jahja Daci të
largohet për një kohë nga Peja. Dhe kështu veproi. U strehua në fshatin Brojë
tek miku i tij, Mulla Ilaz Broja në Drenicë.
Haxhi
Jahja Efendi Daci nuk ishte njeri që nuk binte në sy. Dhe duke i ditur të bëmat
e tij atdhetare, OZN-a e përcillte hap pas hapi. Oznashet i kishin shkua edhe
në shtëpi, në Pejë, dhe ia kishin i malltretuar familjen e tij. Por asnjë
informatë nuk kishin mundur të marri nga ata. Ndërsa në anën tjetër, Jahja Daci
s bashku me Mulla Ilaz Brojën merren vesh që të ndahen në fshatra të ndryshëm
që në rast të zbulimit, mos të zbulohen që të dy. Ai kalon në ilegalitet të
thellë duke u strehuar nëpër fshatra të Drenicës. Por, nuk vonon, ai u zbulua
në një fshatë të Drenicës, deri sa po kalonte andejpari një brigadë
serbo-çetnike, dhe rastësisht e kishte
njohur një serb i Istogut Jahja Dacin. Pa vonuar, e lajmëron tek eproret e vet,
të cilët e arrestojnë menjëherë. Pas arrestimit, për serbët ishte një gëzim i
madh. Atë, tërë natën e kishin rrahur, e kishin keqtrajtuar në mënyrën më çnjerëzore
të mundshme. Dhe në mëngjes e nxjerrin nga vendi ku e kishin mbajtur dhe e
pushkatojnë.
Ndërsa
miku i tij Mulla Ilaz Broja për momentin shpëton duke vazhduar jetën në
ilegalitet, deri më 8 shkurt 1946, kur edhe ai rrethohet nga OZN-a jugosllave
në fshatin Leqinë dhe pushkatohet në fshatin Zllakuçan, së bashku me
bashkëluftëtarët e tij.
Kështu,
Haxhi Jahja Efendi Dacin e pushkatojnë në moshën 39 vjeçare, duke lënë mbrapa
tri vajza dhe tre djem dhe bashkëshorten e tij. Vitet 1944-1945, llogariten të
kenë qenë vitet më të rënda të popullit shqiptar, kur ata vriteshin e
zhdukeshin pa gjurmë maleve e fshatrave të Kosovës gjithandej ku jetonin ata.